Белоруссия азад хъувурдалай инихъ — 80 йис

Белоруссиядин меркез Минск шегьер Гитлеран чапхунчийри лап къизгъин ва акси женгер фейидалай кьулухъ, 1941-йисан 28-июндиз кьунай. Ам пуд йисуз Германиядин кьушунрин гъиле амукьнай. Фашистри шегьерда гетто тешкилна ва 400 агъзурдалай виниз агьалияр тергна. Яшайишдин кIвалерин 80 процент харапIайриз элкъуьрна. Шегьерда авай кьван вири карханаяр, илимдин, культурадин идараяр тахьай мисална.

Белоруссия ва адан меркез фашистрикай азад авун совет­рин государстводин тарихда лап кье­тIен вакъиадиз элкъвена. Белоруссиядин халкьди, иллаки партизанри, пуд йисуз инсафсуз чапхунчийрихъ галаз кьиле тухвай женг гъалибвилелди акьалтIна.

Азад авунин гьерекат 1943-йисан 23-сентябрдиз райондин центр Комарин поселокдилай гатIуннай. Немсери вири респуб­лика тирвал мягькем сенгерар туькIуьрнавай. Гьатта абуруз «Фатэрлянд» (яни Германиядин сергьят хуьзвай армия) тIварни ганвай.

Союзный республикадин меркез азад авунин операциядив 1944-йисан 29-июндиз гатIунна. Вагьши душмандихъ галаз бягьсиниз Белоруссиядин фронтрин командующий Иван Черняховский, генерал-полковник Георгий Захаров, Советрин Союздин Маршал Константин Рокоссовский ва Прибалтикадин фронтдин армиядин генерал Иван Баграмян кьиле авай кьушунар экъечIна. Белоруссия азад авунин женгера лап кар алай паюниз элкъвей операциядиз «Багратион» тIвар ганай. Адан макьсад немсерин «Центр» армийрин кьушунар элкъуьрна кьун ва барбатI авун тир. Вири респуб­лика фашистрикай азаддайвал ва ахпа мадни виликди — Польшадиз, Германиядиз фидайвал.

«Багратион» операциядив эгечI­­дайла, фронтдин цIар Витеб­ск, Орш, Могилев, Бобруйск галай­ терефрихъ 1100 километрдин мен­зилдиз яргъи хьанвай. Гитлеран­ генералри и сенгеррал чпин лап хъсан кьушунар — «Центр» армий­рин дивизияр (командую­щий ге­нерал-фельдмаршал Эрнст Буш) кIватIнавай. Яру Армиядин аксина 800 агъзур аскер ва офицер авай 63 дивизия, пияда кьушунрин пуд бригада, 900 танк, 1300 самолет ва 8 агъзурдав агакьна тупар, минометар акъвазнавай. Идалай гъейри, партизанрихъ галаз женг чIугвазвай алава 11 дивизияни авай.

Зурба женгина гъалибвал къазанмишун патал советрин командованиди герек тир вири жуьредин серенжемар кьабулнавай.  Ап­релдин ва майдин варцара операциядиз талукь гьар са гьерекат гьикI ва мус ийидатIа тайинарнавай. Советрин кьушунар кьуд фронтда сад авунвай ва абур лазим вири жуьредин техникадалди, яракьралди, суьрсетдалди, меди­цинадин алатралди таъминар­на­вай. Партизанрин дестейрихъ, бри­гадайрихъ галаз алакъа тайинарнавай.

Операциядив эгечIайла совет­рин кьушунар 1,2 млн касдикай, 4070 танкуникай, 5000 самолетдикай, 34 агъзур тупуникай, минометдикай ва маса яракьрикай ибарат тир. 23-июндиз чи кьушунар вири фронт тирвал гьужумдиз фена. 30-июндиз Белоруссиядин 3-фронтдин кьушунар Березинадив агакьна  ва абуру, гьерекат акъвазар тавуна, Минск галай патахъ еримишна. Гитлеран командованиди шегьер вахкун тавун патал вири крар авуна, гьатта Польшадай алава кьушунарни хкана. Амма абурухъ виликан гьайбат амачир.

3-июлдиз советрин кьушунри Минск азадзавай женг башла­мишна. Белоруссиядин 3-фронтдин гвар­диядин танкарин 2-корпус­дин­ кIвенкIвечи дестеяр Минскдин рагъ­­­экъечIдай патан къерехдиз гьахьна. Экуьнин сятдин 8-дан зураз ­абур шегьердин юкьваз акъат­на. Фашистар, чпин мягькембур я лугьузвай сенгеррай экъечIиз, рагъ­акIидай патахъ катна. Няни же^­­далди Яру Армияди Минск чапхунчийрикай азадна. Иник Белоруссиядин 1ва 2-фронтрин кьушунри чпин пай кутуна. Абур шегьердиз кьибледихъай гьахьна. Ихьтин агалкьун Москвади 324 тупунай салютдин 24 залп гуналди тебрикна.

Минск азад ийидайла, немсерин хейлин кьушунар гьалкъада гьатна. Гитлера радиодай вичин генералривай гьалкъадай экъе­чIун патал чпелай алакьдай вири крар авун истемишна. Амма Яру Армиядин кьушунрин менгенайрай экъечIдай къуватар фашистрихъ амачир. Нетижада душмандин 70 агъзур аскер телефна, 30 агъзур кас есирда гьатна, гьа гьисабдай яз — 12 генерални. Душмандин далу пад акIадарай Белоруссиядин пуд фронтдин кьушунрини гьужумдин гьайбат акъвазарнач, абур, мулкар азад ийиз-ийиз, рагъакIидай патахъ фена.

Белоруссия Республикади  3-июл­дин югъ государстводин сувар хьиз къейд ийиз хейлин йисар я. ЦIи, уьлкведин президент Александр Лукашенко кьиле аваз, агьалийри Минск, Белоруссия фашистрикай азад авунин 80 йисан юбилей шад гьалара къейдна. Юбилейдин мярекатра Россиядин Федерациядин векилрини иштиракна.

«Дуьм-дуьз 80 йис идалай вилик, 1944-йисан 3-июлдиз, Белоруссиядин меркез патал эхиримжи женгерин къукърумар куьтягь хьана. А къукърумрин ванер, тарихдин важиблу вакъиаяр рикIелай алатдайбур туш.  Белоруссиядин гьар са шегьерда, хуьре, кIвале Ватандин ЧIехи дяведин игит­рин кьегьалвилер рикIел хуьзва. Абур несилрилай несилрал, Ватан кIанивилин гьиссер мадни артухариз, агакьарзава. Чаз чизва, чи гъалибвилер, чи къурбандар асиррилай асирралди рикIел хуьн патал чна алакьдай вири крар авуна кIанда»,- лагьана суварин мярекатдал Александр Лукашенкоди.

Минскда кьиле фейи парад­да­ вад агъзур касди иштиракна.­ ­Белоруссиядин аскеррилай гъей­ри ана Азербайжандин, Къазах­с­тандин­, Ки­тайдин, Къиргъизистандин, Россиядин, Тажикистандин ва Уз­бе­кистандин аскерар, офицерарни авай.

Парад гъалиб хьунин карда чIехи роль къугъвай Т-34 танкарин механизмламишнавай колоннаяр юзуналди ачухна. Абур пуд вишев агакьна авай. Цава Россия­дин «Русские витязи», «Стрижи» самолетар, Ка-52, Ми-28, Ми-26 маркайрин вертолетар пайда хьана. Параддиз тамашзавайбурун виле акьадай алай аямдин военный маса техиникани авай.

Параддилай гуьгъуьниз сува­рин сегьнеяр, концертдин прог­рам­маяр, спортдин мярекатар кар­дик акатна.

Нариман  Ибрагьимов