Квез чидани?
Чна тIуьниз гзаф шейэр, емишар ишлемишзава. Амма абурун тарихдикай, авай менфятлувиликай хабарни авачиз. Месела, чна гзаф ишлемишзавай банандикай чизвач затIни.
Гзаф йисарин и набататдихъ яцIу, гужлу дувулар жеда. Пешер лагьайтIа, кьуд метрдив агакьна яргъи, 90 сантиметрдин гьяркьуь хьун мумкин я. Цуькверин кьадар 10-15 агъзурдав агакьда. Емишар са тIимил патахъвал квайбур, яни мукалдиз ухшарбур жеда. Абур тамамвилелди дигмиш хьун патал тропикра 3-4 варз, и зонадилай кефердихъ ва кьибледихъ мадни гзаф вахт герек я.
Бананрин ватан тропикрин Африка, Азия, Кеферпатан Австралия, Малайзиядин архипелаг яз гьисабзава. Амма чимивал артух хьурдавай маса чкайрани экъечIзава. Бананрин 80-далайни гзаф жуьреяр малум я. ЭкъечIун, еке хьун патал абуруз 10-15 градусдилай тIимил тушиз чимивал герек я лугьуда.
Асул гьисабдай тIуьниз ишлемишзавай бананар гьасилун четин кар туш. Хъсан бегьер гузвайвиляй, тIуьниз менфятлу тирвиляй бананрихъ тропикрин вири уьлквейрин хуьруьн майишатдин хел патал зурба метлеб ава.
Тарихдикай рахун хьайитIа, банан лап къадим девиррин къени (культурный) набататрикай сад я. ИкI, къадим египетвийри чпин чилера бананрин гзаф кьадар сортар битмишарзавай. Чи эрадал къведалди XXI асирдин вилик Египетдин меркез яз хьайи, вичин гуьрчегвиликайни авай кьван девлетрикай къадим Египетдин шаирри, гьакIни Гомера шиирар кхьей Фиврин цларал чIугунвай (атIанвай) бананрин шикилар жагъанай. Юкьван гьисабдалди йисан къене кьиляй-кьилиз 21-25 градусдин чимивал авай уьлквейра бананрин кьве агъзурдав агакьна сортар битмишарзава лугьуда. ЧIурубур (дикие) малум туш. АскIан тандин (кьве метрдилай кьакьан тушир) набататар къайи гьавадиз дурум гудайбур я, амма ихьтинбуру бегьер тIимил гуда.
Къейдзавайвал, бананрин тарариз гарари гзаф зиянар гуда: абурун яргъи, еке пешер гарари кукIварда, гьатта тарар пунай акъудда. Гьавиляй плантацияр гарарикай хуьдай серенжемар кьабулунихъ еке метлеб ава. Чими уьлквейра плантацияр 30 йисуз кьван амукьда, уртабаб гьалдин чимивал хас чкайра — 5-10 йисуз.
Таза бананрин недай хъуьтуьл чкадик 74,9% — яд, 16,2% — шекер, 1,4% — азотдин затIар, 0,4% — ягълу (жир), 0,6% — клетчатка, 5,4% — крахмал, 1,1% — руьхъ ва гьакI маса шейэрни ква. Крахмал бегьем битмиш тахьанвай бананрик гзаф жеда. Абурухъай къведай атирлу ни эфирривай я. Бананар кьурурнавайбурни ишлемишзава. Абурукай бананрин гъуьр, консервияр, мармалат, сироп (ширин экьи хъвадайди), чехирни гьазурда. Ширин тушир, нез тежедай кIеви сортни ава. Ахьтин бананар асул гьисабдай гьайванриз ем яз гуда. Инсанривай ахьтинбур ргана ва я хъухъвана тIуьртIа, жеда.
Парчаяр хурун патал герек сортарни ава, месела, пешерин чIунарикай гимияр патал герек къведай кIеви епер, мерезар, цIилер гьазурзава. Абур батмиш жедач, ци винел кьада. СССР-да Кьиблепатан Африкадин, хъуьтIуьн аязриз дурумлу, 2000 метрдин кьакьанда дагълара экъечIдай, къиметлу чIунар (волокно) чIичI гудай сортуниз талукь ахтармишунар кьиле тухванай. ЧIунар тIимил кьадарда Япониядин бананрини гуда.
Бананрин тарар авай чкаяр гуьрчегдиз, чIагайдиз аквада. Гьавиляй чими уьлквейра вердиш и набататар мекьи чкайра хъуьтIуьз чими гьавада хуьн патал туькIуьрнавай, шуьшедин къав алай (оранжерея) чкайра цада. Месела, — гьавадин чимивал вад градусдилай агъуз ават тийидай Кьиблепатан Крымда, Кавказдин ЧIулав гьуьлуьн къерехра.
Чиниз бананар тропикрин гзаф уьлквейрай гъизва. Аквазва хьи, туьквенра, базаррани — бул, къиметарни тIем акакьдайбур я. Эксиквал авач. Тропикрин уьлквейрихъ галаз алакъаяр къвердавай хъсан, алишвериш артух хьурдавай гележегда анрай чи чкайра тежедай ажайиб яр-емиш ва маса шейэр, гьелбетда, мадни гзаф гъида.
Квез четинвилериз дурум гудайбур, вири акьул кIватIна санал, фагьум-фикирдайбур, кефияр хъсан хьана кIанзаватIа, бананар ва маса емишар неъ!
Къейдзавайвал, бананар углеводралди (беден патал герек къуватдин чешме) девлетлу я. Абур авачирла, жукIумри (мускулри) чпин къуват квадарзава. Глюкоза чи мефтI ва нервияр патал хъсан ем я. Бедендилай ам лап тIимил, вични 3-4 сятда кьван бес жедайди кIватIиз алакьзава. Гьавиляй ам бедендик ара атIунар авачиз акатун гзаф важиблу я. Бананри углеводар беденда хъсандиз цIуруриз жедай жуьреда агакьарзава. И карди бедендик шекердин дережани барабардаказ хуьзва. Маса продуктрилай тафаватлу яз, бананар цIуруризни регьят я. Абурук ягълуяр (жиры) квач.
Бананрик витаминрин цIуд жуьре, гзаф минералар, калий, магний ква. Гьавиляй абур рикIи къайдадик кваз кIвалахун патал, нервийриз, жукIумриз, цин барабарвилиз, ивидин давленидизни хъсан яз гьисабзава. Нервийрин къизмишвили (стресс) тади гузвайбуру бананар гьар юкъуз тIуьна кIанзава.
Бананрин мад са артуханвал абурук В дестедин витаминарни хьун я. Духтурри къейднавайвал, В1 витаминдин кьадар тIимил хьуни зегьмет чIугунин бажарагъвал агъузарзава, фикир гун зайифарзава, юргъунвал, галатун артухарзава.
Бананар тIуьрла, инсанди вич хъсандиз гьиссда, элкъвена авай гьалариз шадвал кваз килигда. Им, гьелбетда, бананар зимбилралди неъ лагьай чIал туш. Гьар са кардиз, затIуниз чпин юкьван дережа, кьадар, яни уртабабвал ава. Къуй куь столрал гьар са нямет — бул, сагъламвални мягькем хьурай!
Гьазурайди — Ш. Шихмурадов
