Дугъриданни, сирлу суал я. “Виринра авачни азадвал: рекье, тама, чуьлда, дагъда, гьуьлел…” лугьунни мумкин я. Амма зал ахьтин инсанар гьалтна хьи, садаз сурани дар яз аквадач, муькуьдаз гьуьлелни дар я, азад туш, сад вичин гъвечIи дехмедал рази я, эллер атайтIани, дар я лугьудач. Сада ругуд гьавайрихъ мадни ругудар ахкалзава, дар я лугьузва.. Гарузни ракIар ахъайиз кIанзавач…
Азадвиликай инсаният вири асирра лап герек, лап важиблу няметдикай хьиз рахаз хьайиди я. ЧIугвазвай кьван женгерин асул пайни азадвал къачун ва хуьн паталди тир, гилани гьакI я. Месела, Дербентдин а надир къеле, сифте нубатда, азадвал хуьн паталди эцигайдал шак алач. Азадвал хуьн патал асирралди чи дагъвияр дагъларин кукIушрални, лекьер хьиз, къелейра гьахьна…
Вуч я азадвал? Мисалрай аквазвайвал, азадвал масадалай аслу тушиз, рехъ-хвал ачух яз, мумкинвилер артух яз, рикIиз кIанивал яшамиш хьун, асайишдин няметрикай менфят хкудиз алакьун, агакьун я.
Къадим вахтарилай инихъ инсанри азадвилиз хас яржарни арадал гъана. Гьавиляй государствойрин пайдахрални гилани а яржар алама. Рагъ, варз, гъетер, лекьер, пеленгар, асланар-анжах къуватлу, зарлу, адлу затIар, къушар, гьайванар… Азадвилихъ а манаяр вири ава. Ачухвал, генгвал, къуватлувал, хцивал, экуьвал, ацIайвал, сагъвал ва икI мадни маса дережаяр, гьалар рикIел гъизва “азадвал” гафуни.
РикIел инсандин азадвиликай гзаф арифдарри лагьай бязи келимаяр хквезва.
А.С. Пушкин:
Гьавиляй зун зи халкьдин амукьда рикIе,
За манийра рахурна мерд михьи гьиссер.
Зи регьимсуз асирда азадвал еке
Тебрикна за, мазлумрин хкажиз кесер…
( “Гуьмбет” шиирдай )
М.Ю. Лермонтов:
ЭкъечIда зун рекьел ялгъуз,
КIвачерик куз чахмахдин цIай.
Йифен и вахт хуш я цавуз, —
Гъед рахазва гъетрев яргъай.
Авач затIни кIанзавай заз
Уьмуьрдивай я накь, я къе.
Азадвиле, гъил-кIвач ахъаз,
Секинвал я заз бахт еке.
Т.Г. Шевченко:
Кучудна зун, хкаж хьухь куьн,
Зунжурар атIуз,
Душманрин буз ивидалди
Къаст вилик тухуз.
Ахпа зунни цIийи, азад
Хизанда чIехи
РикIел хкваш гафуналди
Секин ва михьи.
( “Веси” шиирдай ).
И шииррай аквазвайвал, “азадвал” гафуни рикIел “зулум”, “зиндан”, “залук”, “зидвал” хьтин къарши манаярни гъизва. Яни азадвал патал женг чIугун лазим я. Зинданар чукIурна, залукар зулумдикай хкудун, зидвал терг авун лазим я.
Инал рикIел Етим Эмина лагьай гафарни хквезва:
Урусатдин кIеви зулум
Са къуз вичиз жеда къалум.
Стха, вуна ая фагьум,
Гьар садаз успат хьана хьи…
( “1877-йисан бунтариз” шиирдай )
“Женг чIугу — куьн азадни жеда!” тестикьарнай чIехи арифдар Ярагъ Мегьамеда вичин вахтунда…
Акьван асирар физ, азадвал инсанрив агакь тавунин сир вуч ятIа?
Гьатта ХХ асирдин шаир В.Высоцкийди лагьанва:
Чун — синерал, кьилел ала цавун яр,
Чилел хквез легьзе бес я вилериз.
Мад къарагъда, мад елкенра твада
Рехъ давамда, гуж гайитIан къуьнериз…
( “Дагъларизни гьуьлуьз гимн” шиирдай )
Азадвал яргъара, кьакьанра авайди гьиссзава. Чилел вил вегьейла, женг чIугун лазим тирди хиялдиз къвезва.
ХХ асирди инсаниятдиз азадвал вуч ятIа къалур тавунани туш.
Кьве сеферда инкъилабар кьиле фена: Февралдин-демократвилин, Октябрдин — социалистический. Россияда 300 йисуз давам хьайи пачагьдин гьукумдин зулумдал эхир эцигна, мазлумбурув фадлай вилив хвейи ихтиярар — азадвилер агакьна. Гьукум кьиле тухудай ихтияррихъ галаз санал азаддиз зегьмет чIугвадай, фу гьасилдай, инсанвилелди яшамиш жедай, ял ядай, сагъламвал мягькемардай, цIийи несилар тербияламишдай ва икI мадни мумкинвилер хьана. СтIал Сулейманаз яб гун:
Гьукуматдин эвелимжи
Кьве вилинни экв я фяле.
И азадвал къачур вичи
Властдин дирек я фяле.
Гьар патахъай ахъайиз берт,
Залумариз акурла дерт,
Дустарин арада вич мерд,
Намус квай бермек я фяле…
( “Фяле” шиирдай )
Амма азадвал тапандини хьун мумкин я. И кар чIехи арифдарди лап гьа сифте йикъарилай гьиссна:
Гьуьруьят хупI хъсан затI я,
Эллериз къадир хьайитIа.
Дугъриданни, масан затI я,
Муьштеридиз чир хьайитIа…
“Им хъсан гьава я”, лугьуз,
“Дердиниз дава я”, лугьуз,
“Вич ширин гьалва я”, лугьуз,
ГьикIда чIулав къир хьайитIа…
( “Гьуьруьят” шиирдай )
ХХI асир алукьайла, чун Сулейманан гъавурда акьаз башламишна. Дугъриданни, азадвал вирибуруз сад хьиз хуш емиш туш кьван!..
Майдандиз чун фейи баркаллу рекьерал шак вегьедай, бубайрин крар кваз такьадай башибузукьарни фагьумсузар, нефсинин лукIарни пулдин залукар атана, абуру “цIийикIа туькIуьр хъувунин” фашал илим вилик кутуна. Эхирни, мад вичин вахтунда Сулеймана лагьайвал хъхьана:
Ажайиб къвез фида дуьнья,
Я вилик, кьулухъ тийижиз.
Са зерре кьван эдеб, гьая,
Вичик квай синих тийижиз.
ТIвар инсан тир бязи хипер,
Кьуна, кьилик кутIун епер,
Вичел тIвар эцигда лежбер,
Я къуьл, я мух, цуькI тийижиз…
Крар — яваш, гафар — еке,
Я вирт чидайд туш, я сирке.
Вичин рикIиз кIанда шуьшке
Гатаз, масмар, мих тийижиз…
Гафар — хъсан, амал-нашар,
Гьелбетда, гьайвандиз ухшар.
КIелиз кIанда Ибну-Гьажар,
Элиф-бей, тарих тийижиз…
Эхь, гьахьтин ксарин гъиле гьатна гьукум, сиясат, ихтиярар, законар, куьрелди, — азадвал. Гьа и тапан “азадвили” неинки чун, чи халкь, вири инсаният гьихьтин йикъал, имтигьанрал гъанватIа чун шагьидар я.
Сулейманаз яб гун:
Вечрен къимет вад милиян,
Лугьуз, чаз гужар хьана хьи.
Шумуд бенде тахъвай пиян,
Акьулдиз нашар хьана хьи.
Йикъа садаз жез ихтияр,
Шумуда чаз яда цIаяр,
Яраз тумар кьур и таяр
ЧIуруз вердишар хьана хьи.
Чинеругдихъ калтугиз нуькI,
Гагь дуьгуьдал хъуьреда цуькI,
Фагьумна за са бязи сикI
Асландиз ухшар хьана хьи…
Гила чид кефер я лугьуз,
Бахтавар къар-фер я лугьуз,
Эвелдай лифер я лугьуз,
Пехъерин лужар хьана хьи…
АкI и гафари ванзава хьи, гуя шаирди, къе къарагъна, чун авай гьал акуна, лагьанвайбур я.
Вучиз икI хьана? Бес гьинава а чахъ эрзиман яз агакьай азадвал?.. Азадвилерни жуьреба-жуьре жеда кьван!..
Нефсиниз азадвал гайивалди, вири харманар тарашда.
Селдиз азадвал гайивалди, ада вири никIер-векьерни, багълар-саларни пунай акъудна тухуда…
Къиметриз азадвал гайивалди, вад ампади амайбур вири кашал гъида…
Намусдизни артухан азадвал гайивалди, гьадани арни арсузвал какадарун мумкин я. Чун къе вири гьа ихьтин гьалара авайди ашкара я.
Аквар гьаларай, азадвал, вацIун шакъа, булахдин чешме хьиз, паквилелди хвена, вичин асул метлебди — инсанриз, инсаниятдиз бахтавар уьмуьр таъминарунин женгинихъ (рекьихъ) элкъуьрна кIанзавай къуват я. Таб — гьилле, кьуьруьк — чуьруьк галачиз, фитне — фашалвал течиз, нефсни пехилвал вилик кутан тийиз, кьилиз акъудна кIанзавай ферз, къанун я. МасакIа инсандин пак мурадри бажагьат цуьк акъудда.
Заманадин дерин-даяз
Фикир ая гьарда жуваз.
СтIал шаир Сулейманаз
Зурба тешвишар хьана хьи…
За чIехи арифдарар рахурна.
Ван къведай япар жедатIа?..
Мердали Жалилов
