Дагъустан Республикадин Конституциядин югъ

Инсаният къанун-къайда, низам, вири обществодиз талукь законар галачиз яшамиш жедач. Гьар са государстводикайни гьа икI лугьуз жеда. Эгер виридаз талукь законар кардик квачтIа, ахьтин государствода я гьахъвал, я дуьзвал, я инсанвал жедач. Тамун вагьши законар винел акъатда, яни къуватлуда зайифди кIеве твада, авай мукайни акъудда. Гена хъсан, чи уьлкведа ва республикада вири рекьерай агьалийрин ихтиярар хуьдай законар, Конституция ава.

Дагъустан Республикадин Конституция 2003-йисан 26-июлдиз кьабулна. И югъ чи республикадин кьилин сувар яз малумарна. Им гзаф миллетрикай ибарат чи республикадин халкьар патал зурба къазанмишун я. Дагъустан Респуб­ликадин Кьил Сергей Меликова лагьайвал, Россиядин Федерациядин субъект ва адан къакъудиз тежер пай яз, Конституцияди  республикадин дережа тес­тикьарна, гьукумдин ва чкадин самоуп­равленидин органрин кIвалахдин, демократвилин, гражданвилин общество туькIуьрунин принципар тайинарна. Закондин вилик виридан барабарвал, фикирдинни гафунин, намусдинни диндихъ инанмишвал авунин азадвал, чирвилер къачун, яшайишдин жигьетдай хуьн ва медицинадин рекьяй куьмек агакьун патал ихтиярар — и ивирар Республикадин Конституциядин бинеда гьатнава.

Алай вахтунда Дагъустандин регьбер Сергей Меликова Конституцияди гузвай ихтияррикай агьалийри менфят къачун патал вири жуьредин серенжемар кьабулзава. Агьалийрин агьваллувал хкажун патал тухузвай кIвалахдихъ виле акьадай нетижаяр жезва. Гьар йисуз чи шегьерра, хуьрера цIийи рекьер, школаяр, аялрин бахчаяр, медицинадин идараяр, алишверишдин центраяр, карханаяр, майишатар пайда жезва. Инсанар хизанар галаз цIийи ва алай аямдин мебелдалди, яшайишдин техникадалди тадаракламишнавай кIвалериз экъечIзава. Дагъвийриз автомашин маса къачун алакь тийидай кар хьиз амач. Зегьметдиз къабил агьалийриз уьлкве ва республика патал кIвалахдай, жегьилриз кIелдай, пеше къачудай, сечкийра иштиракдай вири рекьер ачухнава.  Ибур вири хъсан крар я ва халкьари разивални ийизва.

Конституцияди, ихтиярар ганвай хьиз, гьар са агьалидивай ийизвай исте­ми­шу­нарни, Ватандин вилик буржини, важиблу маса везифаярни ава эхир. Шак тегъидай делил я, уьлкведин саки вири агьалияр ватанпересвилин руьгьдал ала. Идакай чаз пуд йисуз давам жезвай СВО-дин нетижайрини лугьузва. Чпин чапхунчи улу, ата-бубайриз кьулухъди рум гунай гила­ Россиядилай кьисас вахчуз, Украинадин­ цIийи фашистрихъ галаз сад хьана, Россия барбатIиз, адан чилер, девлетар пайи-паяр ийиз кIанзавай коллективный западдин чIуру ниятрикай уьлкве хуьзвай Россиядин армиядиз вири халкьди куьмек гузва. Им гьар са касдин буржи я.

Эгер Дагъустандикай рахайтIа, Дагъларин уьлкведин кьегьалри душмандихъ галаз викIегьдиз женг чIугвазва, Донбассдин чилер азадзава. Россиядикай даях кIанзавай инсанриз азадвал багъишзава. Дагъустанвийрин ватанпересвиликай, жуьрэтлувиликай неинки командирар, Донецкдин, Луганскдин, Запорожьедин агьалияр, гьакI уьлкведин Президент Владимир Путин, Федерациядин Советдин Председатель Валентина Матвиенко рахазва. Къе дагъустанви 15 кьегьалдиз Россиядин Игит лагьай гьуьрметдин тIвар ганва. Абуру Конституцияди ганвай азадвилер, ихтиярар хуьн патал инсафсуз душмандихъ галаз женг чIугуна,  чIугвазва.

Ватанпересвилин гьисс квайбурун жергеяр къалин я. Курхуьруьн юкь­ван школадин муаллим Абубакар­ Мирзеба­лаев гуьгьуьллувилелди Запорожьедин­ областдиз фена. Ада Мелитополь ше­гьерда анин аялриз географиядин­ ва ОБЖ-дин тарсар гузва. ЧIехи хизан­дин­ сагьибдин жуьрэтлувиликай теле­ка­нал­ри передачаяр гьазурзава. Журна­лист­риз ада ихьтин суьгьбет авуна­. «1930-1940-йисара Дагъустандиз Рос­сия­дай, кьилди къачуртIа, Донбассдайни муаллимар атанай, дагъвийрин аялриз тарсар гуз. Гила чи нубат я абуруз куьмекун. Икьрардин вахт куьтягь жедалди, зун ина амукьда ва жуван муаллимвилин буржи кьилиз акъудда».

Гьа ихьтин фикирдал алаз, дяведин махсус серенжем кьиле физвай респуб­ликайриз, областриз Дагъустандай духтурарни, муаллимарни, эцигунардай­бур­ни, водителарни, механизаторарни… фен­ва. Сагърай вири ва гъалибвални мукьвал хьурай.

Лугьун лазим я хьи, чи арайра уьлкведин регьберриз, санлай гьукумдиз тикъе­тар язавайбур, социальный сетра авай къундармайрихъ, тапаррихъ яб акална, государстводикай, халкьдикай вижесуз ихтилатарзавайбур, жегьил несил чIуру, тахсиркарвилин рекье твазвайбурни ава. Гьа са вахтунда чпи Конституцияди гузвай ихтияррикай, азадвилерикай (мажибар, аялрин пособияр, пенсияр, яшайишдин кIвалер, рекьер, алакъа, самолетар, поездар…) тамамвилелди менфят къачузва. Россиядихъ галаз бягьсина авай, ам кIудиз, барбатIиз кIанзавай уьлквейрин тарифарзава. Са рахунни алач, ахьтин ксарин вилик пад кьуна кIанда.

Уьмуьр я, вири крар регьятдизни кьиле физвач. Ара-бир манийвилерни гзаф ацалтзава. ТIебиатдини вичин векъи чин къалурзава. Марфар, селлер, гарар­, къаяр, живер… Электроэнергиядин къурулушар къайдадикай хкатзава. Селле­ри хуьрериз, кIвалериз зиянар гузва. Кьвалар, рекьер уьцIезва. Цин гьамбарханаяр чIур жезва. Ихьтин вахтара агьалийрин наразивилерни артух жезва. Амма ихьтин татугайвилер тIимил-шимил я. Талукь идарайри, коллективри, пешекарри абур арадай акъудзава. Инсанриз Конституцияди ганвай ихтиярар чкадал хкизва.

Ихтилат кватай чкадал ихьтин са мес­эладални фикир желб ийиз кIанзава. Чи агьалийриз чпиз Дибдин законди ганвай­ вири ихтияррикай малум яни? Чавай и суалдиз разивилин жаваб гуз жедач. Вучиз лагьайтIа, агьалияр гзаф законрикай бейхабар яз амукьзава. И карни абур дерди аваз гьукумдин, къайдаяр хуьдай органрин идарайриз фейила, субут жезва. Законар течирвиляй абурувай дуьзгуьндаказ чпин кар туькIуьрун истемишизни жезвач. Гьавиляй гьар са агьалиди яшайишда герек къвезвай законар хъсандиз чирун, ахпа властдин идарайрин къуллугъчийривай истемишун лазим я. Шазни, цIини уьлкведин Президентди, Федеральный Собраниди,  Госдумади хейлин законрик цIийивилер кухтунва, цIийи указарни акъуднава. Абур коммунальный къуллугърай пулар гуниз, водителриз, кIвалерин, чилерин, дачайрин иесийриз… талукьбур я. Абур чирун анжах жуваз, жуван хизандиз хийирлу жеда.  Конституциядини, хейлин маса законрини ватандашриз чIуру крар ийизвайбурун гьерекатрикай вине авай идарайриз кхьидай, шикаятдай, абур судриз вугудай ихтиярар ганва. «Конституцияди чаз вуч гузва кьван?» -лугьудай суалар тикрардалди адан положенийрикай, законрикай гъавурда аваз менфят къачун хийирлу я.

Вахт санал акъвазнавач. ДатIана цIийи технологияр арадал къвезва. Инсанриз уьмуьр са тIимил кьванни регьятарун патал республикадин вири госидарайра, муниципалитетра инсанриз электронный жуьреда къуллугъар авун кардик кутунва. Гила, са идарадиз фейила, анай вун флан справка хкваш лагьана, элкъуьр хъийидай ихтияр авач, документар кьабулуниз госидара мажбур я, кими справкани ада вичи электронный жуьреда талукь идарадивай истемишун герек я. И важиб­лу карда чи агьалийриз аквадай хьтин куьмек гунин мураддалди республикадин шегьерра ва вири районра МФЦ-дин  филиалар кардик кутунва. Абуру агьалийриз, гьукумдин органрихъ галаз алакъалу дердияр гьялдайла, герек вири жуьредин документар, справкаяр гузва, 300-лай виниз къуллугъар тамамарзава.

КIелзавайбуруз чир хьун лазим я, алай вахтунда уьлкведин халкьдин дарда авай къатариз куьмек гудай программаярни, указарни ва маса хилерни ава. Агьалийриз яшайишдин месэлаяр гьялунин карда куьмек гунин мураддалди мадни са жерге законар кьабул хъувунва. Абурук агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъ авунин, абурун сагъламвилин къаравулда акъвазунин, хизандин­ законлу итижар ва ихтиярар хуьнин, дидевилин, бубавилин, аялвилин, диде-бу­ба амачир аялрин, инсанриз яшайишдин рекьяй куьмек гунин рекьерай законар акатзава. Абурукай виридакай гъавурда аваз менфят къачуз хьайитIа, кIеве авай хейлин хизанрин дуланажагъ хъсанвилихъ элкъведа. Инал са ихьтин кардикайни лугьун герек къвезва. Вучиз ятIани, чкайрал талукь идарайрин къуллугъчийри агьалийриз хийирлу и законрикай хабар гузвач.

26-июль — Республикадин Дибдин за­кон кьабулнавай югъ — чун патал сувар­ я. Шегьерра, хуьрера суварриз­ талукь мярекатар тешкилда, агьалийриз Дибдин закондикай суьгьбетар ийида. Да­гъус­танди, адан сергьятра аваз, виликди еримишзава. КIвалахда ацалтзавай­ четинвилер алуддай рекьер, уламар жа­­­гъурзава. Гражданвилин общес­тво­ туь­­­кIуьриз, и кардиз кьецI гузвай вири тату­гайвилер арадай акъудиз, тер­ро­ризмдин­, экстремизмдин вилик пад кьаз, тахсиркарвилер тIимилариз, жегьилриз­ кIел­­­дай, кIвалахдай, яратмишдай къу­лай­ шар­тIар тешкилиз алахъзава.  Дагъ­ларин­ уьлкведин кьиле авайбуру экономика мадни вилик тухуникай, агьваллувал хкажуникай,  гьар са райондиз экономикадин, яшайиш­дин гьалар хъсанардай сад хьтин къулай шартIар тешкилуникай, обществода, уьмуьрдин вири хилера крар хъсанаруникай фикирзава.

Нариман Ибрагьимов