Алимдин меслятар

(Эвел — 10-нумрада)

КӀелунин алатар, парталар ва масабур  гьихь­тин зегьметдалди арадиз къвезватӀа чируни аялар шейэрин къадир чирунал гъида. И тер­бия гунни диде-бубадин, хизандин везифа я, вучиз лагьайтӀа, тӀвар кьур шейэралди аял таьминарзавайбур гьабур я. Вичин шейэрин къадир тийижир аялдиз масадан, гьукуматдин шейэрин къадирни чир жедач. Адет яз, школадиз атай сифте йи­къа­лай ихьтин аялрин къелем, карандаш фад гуьнгуьнай акъатда, ктабар, дафтарар, парталар ктад жеда, партайрал, столрал кхьинар, цӀарар арадал къведа. Гьеле кӀвале амаз диде-бубади гьар са алатди аялдин къуллугъдиз къведалди гьихьтин яргъи рехъ атӀузватӀа, гьадан гьакъиндай аялар гъавурда туна кӀанда.

Школадин малдиз къаст ийизвай аял кӀвалин, хизандин шейэрив мукьуфдивди эгечӀзава эхир. Мектебдин дакӀардавай гуьзгуь хазвай, партадиз кьацӀ язавай аялди хайи кӀвалин дакӀардавай гуьзгуь, столдин кек хурай тӀун бес. Садрани хадач. КӀвалин мал жуванди хьана, школадин мал душмандинди туш кьван. КӀвалиндини, школадиндини, хуьруьн клубдиндини — вири диде-бубайрин зегьметдалди арадиз гъанвайди я. Эгер гьар юкъуз абур пуч хьуниз рехъ гуз хьайитӀа, пака ишлемишдайбурал затӀни гьалт хъийидач. Аялрин зигьиндив и месэлаяр агакьарун диде-бубадин, хизандин везифа я.

Куьрелди, диде-буба аялдиз тербиядин кьилин чешне я. Гьар са аялдин тербиядай, чаз чеб, вилериз такуна, тийижиз хьайитӀани, гуьзгуьдай хьиз, адан диде-буба аквада. Диде-бубади кӀвалин къене аялдин «куруниз вуч куьткуьнайтӀа», уьмуьр­дани къенин аялдин, пакагьан чӀехидан «тӀурунай» гьам аквада. Диде-бубадихъ галаз жезвай гьар са алакъади аялдин зигьинда вичин гел тазва. «Гьич фикир ийимир хьи, — лагьанай А.С.Макаренкоди, — тек са рахуналди, насигьат ва я буйругъ гуналди, куьне аял тербияламишзава. Уьмуьрдин гьар са декьикьада, гьатта куьн кӀвале авачирлани, куьне куь аял тербияламишзава. Куьне гьикI ва вуч партал алукӀзаватӀа, масадахъ ва я чарадахъ галаз гьикI рахазватӀа, гьикӀ хъуьрезватӀа, гьикӀ газет кӀелзаватӀа — вири и крарикай аял патал еке метлеб ава….». Гьеле 1930 лагьай, цӀийи школадин бине эцигнавай сифте йисара советрин машгьур педагог А.С.Макаренкоди лагьай и гафарин къуват къенин юкъузни вине амайди, гьамиша амукьдайди, тербиядин кьилин жавабдарар чеб тирди диде-бубайри рикIелай алудна виже къведач.

Гила тербиядин месэлайриз муькуь патахъай килигин. Диде-бубайриз аял тербия­ламишдай, чеб чешнелу яз бажармишдай къайдаяр чизвани, чизвачни? Аямдин гуьзгуьдай аквазвайвал, гзаф кьадар диде-бубаяр тербиядин месэлайрив хайи халкьдин, алай девирдин педагогикадин илимдин чирвилерал амал авуна эгечӀзава. Чи хуьрерин хизанрай акъатнавай, Ватан, гьукумат ва халкь патал вафалудаказ зегьмет чӀугвазвай жегьилри и кардин шагьидвал ийизва. Амма са кьадар диде-бубаяр, чна винидихъ лагьайвал, тербиядин месэлайрин гъавурда жезвач. Ихьтин диде-бубайрин арадай бязи вахтара чал хуьруьн майишатдин жуьреба-жуьре къуллугърал алай, лап вини дережадин чирвилер авай пешекарарни гъалтзава. Идан себебни гилани чӀехи пай колледжра ва вузра педагогикадин ва психологиядин илимриз бес кьадар фикир тагун я.

Тербиядин месэлайрин гъавурда диде-бубаяр тун муаллимдин ва школадин кьилин везифа жезва. Тарихдин илимрин доктор М.Ненашеван фикирдалди, гьар гьи дережадин хьайитӀани къуллугъчидиз тербия­дин илим ва искусство чирун лазим къведа.

Аялар тербияламишна, абуруз гьар са илимдай чирвал гана кӀандай чкадал муаллимар, школа бязи вахтара, диде-бубайри гъавурдик квачиз ганвай тербия себеб яз, аялрик акатнавай чӀуру къилихар хкуддай чкадал къвезва. Идани диде-бубайрин ва муаллимрин алакъаяр гьамиша сигъ туширдакай лугьузва. Муаллимди аялдиз гузвай тербиядал аял школадиз атайдалай гуьгъуьниз ваъ, ам гьеле хизанда амаз гуьзчивал тухвана кӀанда. Им иллаки чи хуьрерин, гьар са хизандай сад ваъ, гзаф аялар школадиз къвезвай чкайра гъиляй къведай кӀвалах я. ИкI хьайитӀа, хизандин тербияни школадин тербия сад садавай къакъатдач. Са гафуналди, муаллимди аялни, тербиядин гъавурда дуьз авачир диде-бубани тербияламишун герек къвезва. Гьаниз килигна, тербиядин кьилин жавабдарар муаллим, школа, кьвед лагьай дережадин — диде-буба я лагьайтIа, чун ягъалмиш жедач.

Кьилин тербиячи — муаллим диде-бу­байриз тербиядин месэлаяр чирунив квелай эгечӀда?

Сад лагьайди. КӀвалах нетижалу яз кьиле фин патал муаллимрин коллективди аялрин тербия агъа дережада эцигнавай гьар са хизан, дериндай ахтармишна, чир­­на кӀанда. Ахтармишун кьиле тухун па­тал, чешнелу школайрин кIвалахдай аквазвай­вал, фагьумлувилелди, вири терефар: ди­де-бубадин къуллугъ, образование, ацу­кьун-къарагъун, дуллух, абуру жемятдиз­ гузвай хийир, кӀел-кхьинин дережа, маса­­бу­рухъ галаз авай алакъа ва масабур — фикирда кьуна, гьар са хизандиз туь­кӀуьр­навай анкетайри еке куьмек гуда. Татугай тербиядин дувулар, себеб чир хьайила, диде-бубайрихъ галаз гьикӀ раха­датӀа, абу­рун фикир квел желбна кӀандатIа, гьам якъин ашкара жеда.

Ихьтин ахтармишунрал амал авурла, муаллимди диде-бубайрихъ галаз кьилди-кьилди ва санал тухудай суьгьбетрихъни нетижа жеда, амал тавурла, иллаки жегьил муаллимрин гуьгъуьниз «цIинин нуькӀвери шазан нуькӀвериз вицӀ-вицӀар ийиз чирзава» лугьудай гафар атун мумкин я. Герек гьам жегьил, гьам яшлу муаллимдиз, эгер чIугвазвай зегьмет бада фена кӀанзавачтӀа, «вицI-вицIар» квекай ийидатӀа чир жен.

Кьвед лагьайди. Масадаз тербия гун патал тербия гузвайди, муаллим вични­ тербиядин чешне хьун лазим я эхир. Му­аллимвал тербиячидин къуллугъ я. Къул­лугъдал тербиячи тир муаллим ви­чин хи­зандани, школадани, жемятдин арадани­ чешнелуди хьун лазим я. Му­аллимдин ая­лар, хизан тербиядин чешнеяр хьун ла­зим я. Амма, гьайиф хьи, школада сад лу­гьуз, кIвале, хуьре чпел «маса чинар»­ алаз къекъвезвай муаллимар гьеле чи школайра кими туш. Абуру куьчеда чиркин гафаралди сеперар гузвай аялриз, диде-бубайриз яб гузвач, нетижадиз фи­кир та­гана, аялар, эрекь, пIапIрусар гъиз, туь­квендиз рекье твазва, ачух кимел, халкьдин вилик къумарал къугъвазва. Ара-бир эрекь хъвана кимерал, куьчейра, чпикай чпиз регъуьни тахьана, кьил-кьилел алачиз, гьатта школадизни къвез алакьзавай «му­аллимар» ава. Ихьтин «муаллим» диде-бу­байрин ва аялрин вилериз килиг гьикI хъувурай.

Муаллим тек са тарсуналди, ийизвай краралди ваъ, гьакI винел патан акунралдини гьамиша хуьруьз, кIвализ фад аквазва. КIвачелай кьилелди муаллим виридаз чешне хьун лазим я. И кардин важиблувал чи школайрин муаллимри лап дериндай аннамишун лазим къвезва. Памбагди кьеж кужумдайди хьиз, вири кужумзавай аялри халисан чешнелу муаллимрин къилихриз кутугай къимет гузва.

Сад лагьайди. «А муаллимдиз вири чида», «адаз гьим гъалатI ятIа, гьим дуьз ятIа, садлагьана аквазва», «ада акI баян гузва хьи, чун лап виридан гъавурда гьатзава», «вири суалриз жавабар гузва», «акI тарс ачухзава хьи, яб гун тавуна жеч», «вири крарин устIар я».

Кьвед лагьайди. «Строгий ятӀани, гьахълу я», «адахъ агъаз жеда», «ам регьимлу инсан я», «вун пашман тирла, тадиз аквада», «чIуру кӀвалах авурла, адан вилик регъуь жеда».

Амма, гьайиф хьи, бязи муаллимрикай аялар икӀ гьич рахадач. Аялар кӀаниви­лелди гьикӀ рахурай, абурувай гьатта шко­лани куьче, кIвални класс сад-садавай ча­ра тежезвай. Эхь, эхь, чна гьавайда икI лугьузвач. Вичин парталдиз, кьацIанвай шалвардин кикез, йикъаралди тун тавуна­, эйбежер гьалда авай чурудиз, гьафтей­ралди михьи тавунвай кӀвачин къапариз факир тагана, школада, классда авай аял­ривай тербияда чешне хьун тӀалабзавай «му­аллимрикай» бес гьихьтин фикир ийиз жен. И муаллимрин къимет, гьикьван зегьмет чӀугуртӀани, пуд шагьи жедайдал са шакни алач. Абур себеб яз, бязи вахтара диде-бубайри школадиз, вири муаллимриз санлай чаз виридаз ван къвезвай къимет гузва. Ахьтин муаллимриз педагогрин кол­лективди вирида санлай эсер авун лазим къведа. Тум кьацӀай са данади вири нехир кьацӀурда лугьудайвал, халкьдин арада вири девирра гьуьрмет хьайи, гилани авай муаллим лагьай тӀвар кӀанел вегьедани!

Тербиядин важиблу хилерикай сад ди­де-бубади муаллимриз ва муаллимри диде-бубайриз гузвай къимет я. Месела, куь аялар школадиз фена. Са вахтунилай эгер квез аялри ийизвай гьуьрметдин заминдиз муаллимриз абуру ийизвай гьуьрмет атай­тӀа, инжиклу жемир. Им куьн себеб я?

Сад лагьайди, квевай куь аялдин яшари истемишзавай тӀалабунралди ам таъминариз хьанач. Женни ийидач. Квез куьмекдиз школа атанва.

Кьвед лагьайди, школада муаллимди куь аялдиз тек са Муса,, Вели, Пери лугьуз­вач, лап сифте йикъалай куьне кӀвале иш­лемиш тийизвай адан фамилия кьазва: Ме­гьамедов, Гьасанов, Эмирова ва мсб. Идани аял классдин коллективдин ара­да­­ жавабдар авунихъ галаз сад хьиз, муаллимдин патахъ алгъурзава. Къуй ал­гъурай. Ихьтин вахтара диде-бу­бай­рин буржи вичин аялдин вилик муал­лим­дин, хизандихъ галаз санал аял тербияламишзавай инсандин къимет виниз хкажун я.

Муаллимди вичини диде-бубайри хуь­руьн майишатда чӀугвазвай зегьмет­дикай, хуьруьнвийрин кӀваликай-къакай хабар кьун лазим къведа. Аялдин диде-буба кӀвале, кӀвалахал, гьина аватӀа хабар такьуна, аялар тарсунай акъудиз, «хъфена диде ва я буба галаз хъша» хьтин тербиядин «къайдайри» садрани хъсан нетижа гудач. Нетижасуз къайдаяр ишлемишуни тербиячидин къу­ват­­сузвал къалурзава, адан чирвилерин зайифвал тестикьарзава, муаллимдикай, ада гузвай тарсарикай, школадикай аялрин рикӀ хунал гъизва, диде-бубайрин вилик муаллимдин тӀвар агъузарзава. Муаллимри гьамиша ихьтин фикирар рикIел хуьн герек я: «Чи вилик квайбур тек са ученикар туш, чи вилик квайбур сифтени-сифте гьа чун хьтин инсанар я. Гьавиляй ша чун абуруз инсанвилелди инсанриз хьиз къимет, чир­вал, тербия гуз алахъин».

Хъсан жеда, эгер школадини хизанди аял тербияламишунин месэлаяр, ара датӀана, сада-садан зегьметдикай ха­бар­, сада-садакай далу кьаз, уртахдиз гьялай­тӀа. Гьа икӀ школади хизандал аялдин кIе­лунин зегьметдин агалкьунар, нукьсанар­, къиметар къалурнавай малумат, клас­с­да, школада аялдин алакьунар, ада тап­шуругъар тамамарунин малумат, аялдин юлдашрихъ, муаллимрихъ, школадин кол­лективдихъ галаз авай алакъайрикай ма­лумат, аялди авур ва тавур бязи кIвалахрин нетижа ва абурукай муаллимдин фикирар, тербиядин месэлайрай меслятар ва къа­лурунар агакьарун лазим я.

Хизанди лагьайтIа, школадал, му­ал­лимри кӀвализ ганвай кӀвалахар тамамар­­завай къайда, серфзавай вахт, вичин къу­ватдалди тамамариз алакьзавани, авач­ни, гьалтзавай четинвилер, аялди йикъан­ режимдал амал авуникай малумат, шко­лади,  муаллимри  аялдин  зигьиндиз  ийизвай таъсир, аялди школадиз ва му­аллимриз гузвай вичин хсуси къимет, аял­ди хизанда вич тухузвай къайда, адан къи­лихрин де­гишвал, гьевес, амалар къа­лурзавай ма­лумат, муаллимривай, шко­ладивай хизанди ийизвай истемишунар агакьарна кӀанда.

Гьелбетда, кьве патани гузвай и ма­луматри, гьакъикъатдинбур яз, четвертда садра кьванни гуз хьайитӀа, менфятлу не­тижадал гъида.

Гьа икӀ, гьуьрметлу кӀелзавайбур, чун макъалада тербиядин бязи жигъиррикай рахана. Бязи жигъиррикай, вучиз лагьай­тӀа, тербиядин месэлаяр гзаф кьа­дар ­жи­­­­­гъиррикай ибарат я. А.С.Макаренкоди ви­­чин «Диде-бубаяр патал ктабда» ла­гьан­­вайвал, гьар са аял гьикӀ тербия­ла­мишдатIа, меслят гун патал гьар са хизан ва му­аллимрин коллектив чир хьун герек я. Им кьиле фидай месэла туш. Гьавиляй зун чи хуьрерин гзаф кьадар хизанра ва школайра гьеле тӀимил фикир гузвай тербиядин са кьадар месэлайрал газет кIелзавайбурун ва гьакI кIелунинни тербиядин  нетижадихъ къекъвезвай ви­ри лезги жемятдин фикир желб ийиз алахъна. Эгер чалай и кӀвалах алакьнатӀа, макъалади куьне гьар юкъуз аялар тербияламишунин карда, галатун тийижиз, чӀугвазвай зегьметдиз менфят гайитIа, чун пара рази я.

Малум тирвал, алатайди Муаллимдинни Насигьатчидин йис тир. Алай 2024-йис Хи­зандин йис я. Ида хизандинни школадин араяр мадни сих авуниз, акьалтзавай неси­лар тербияламишунин месэлайриз мадни артух фикир гуниз эверзава.

Шайдабег  Мирзоев,

А.А Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин илимдинни

ахтармишунин институтдин сектордин заведующий, ДГПУ-дин профессор