Алимдин меслятар

«Школадиз геж тахьуй,

Гьич гуьгъуьна жез тахьуй,

Илим чира, чан бала,

Зи азиз масан бала»

(Халкьдин гафар)

Чун яшамиш жезвай девирда, Рагъа­кIи­дай патан са кьадар уьл­квеяр сад хьана, Урусатдиз басрух гуз алахънава. Чун физвай рехъ гьахълуди тирди, лап Октябрдин инкъилабдилай, Ватандин ЧIехи дяведин женгерилай башламишна, къенин йикъал къведалди гьакъикъатди субутзава, чи гьар йикъан уьмуьрди тестикьарзава. Гьукуматди школайривай, диде-бу­байривай, вири же­мятдивай кIва­­чел акьалтзавай гьар са инсан Ватандиз вафалубур яз тербияламишун истемишзава.

Малум тирвал, алай девирда аял тербияламишунин кьилин везифа школади тамамарзава. И карда муаллимди кьазвай чка пара важиблуди я. Къенин муаллимди гележегдин несилдин ахлакь тешкилунин месэлаяр гьялзава. И кIвалахда муаллимдиз вири терефрихъай куьмекар гуниз вири халкь ва гьукумат мажбур я.

Им хизанди, диде-бубайри аял, несил тербияламишуник кьил кутан тийин лагьай гаф туш. Ваъ! Бязи юлдашар месэладин гъавурда дуьз акьазвач. Аял школадиз фейи йикъалай бязибу­ру чпин хивяй адаз тербия гун акъуд­зава. Диде-бубайрин сиверай ара-бир ихьтин ихтилатрин ванер къведа: «Бес аял за тербияламишиз хьайи­ла, муаллимдиз мажиб вуч авуна гузвайди я? Чаз чи кьил чухвадай мажал авачир, аялдихъ галаз къугъвадай мажал авани?». Саки гьамиша и гафарин иесияр экуьнилай няналди гьукуматдин кIвалахал алай, гьикI кӀандатӀани, гьакӀ хьуй лугьуз, вичин кӀвалин-къан гуьгъуьна авай, вичелай гъейри масадан къадир авачир инсанар яз жеда. Гила чун месэладин гьакъикъатдал къвен.

Гьуьрметлу кIелзавайбур, куьне фикирмир хьи, заз тербия гунин жавабдарвал муаллимрин хи­­вяй акъудиз кӀанзава лагьана. Ваъ! Зун тек са месэладикай — аял тербияламишунин карда кьилин ва кьвед лагьай дережадин жавабдарар вужар ятIа, гьадакай, идахъ галаз сад хьиз, фикир тагана амукьзавай тербиядин бязи хилерикай рахада.

Аялдин тербиядин цӀирер дидедин не­кӀе­дихъ галаз къвезва­. Халкьди лугьудайвал, аял — кье­пӀи­на амаз, дана — епина амаз вердишарда. Аялдин кьепIинин патав гьамиша жезвай ксар диде ва буба тирвиляй, абурун тербия аялди дериндай кужумда. Вучиз? Дидени буба аялдиз виридалайни мукьва я эхир. Адалайни гъейри, дагъвийрин арада лап дегь заманайрилай мягькем­ чка кьунвай диде-бубадин, мукьва-кьи­лий­рин, яшдиз чӀехидан гьуьрмет хуьнин адет­ри диде-бубадин тербия гужлуди хьуниз рехъ гузва. Им сад.

Къачун чна хуьрерин школаяр. Аял сятдин муьжуьдалай сятдин кьведалди муаллимдин вилик жезва. Классдилай къеце аялрихъ галаз тухвана кӀанзавай кӀвалах зайифдиз эцигнавай школада — мадни тIимил вахтунда. Суткадин амай цIерид сятда аял кӀвале ава. Вахтунин жигьетдай кIвал, хизан школадилай хъсан шартӀара хьуни, диде-бубади, хизанди аялдиз ийизвай тербиядин таъсир артух тирди къалурзава. Им кьвед.

Эгер муаллимдиз классдин коллективдин арадай кьилдин аял акун, вахтунин кьитвиляй адахъ галаз тербиядин кIвалах тухун четин ятӀа, диде-бубадиз чпин аялар, гъилел алай тупӀар хьиз, гьар терефрихъай хъсандиз аквазва. Им пуд.

Кьуд лагьайди. Къенин йикъан аял тек са диде-бубадин велед тирди хьиз, чи Урусатдин, Дагъустандин гражданинни я. Иниз килигна, аял тербияламишунин карда дидени буба тек са чеб чпин вилик ваъ, гьакI гьукуматдин виликни буржлу я. Аялдикай неинки диде-бубадин, гьакӀ гьукуматдин даях, къуллугъда акъваздайди хьун чарасуз я.

«Диде аялдиз тӀебиатди ганвай тербиячи я. Ада аялдиз ийизвай­ таъсир гьикьван зурбади ятIа, чаз аял сифте йисара чIехи хьуни къалурзава. Месэла, ада гъикӀ тербияламишдатӀа, кар гьада­л ала», — лагьанай педагог Н.К.Круп­скаяди. Дуьз я,аял тербияламишуна сифте варцар ва йисар иллаки важиблу я. Аялдин бедендихъ гелкъуьнихъ галаз сад хьиз, адахъ галаз жезвай диде-бубадин алакъади адак марифатдин сифтегьан дувулар кутазва. И сифте дувулрилай аял наз гвайди, сарсахди, тек са вичив гелкъвена кӀан­дайди, мискьиди, тахьайтӀа, гьуьрметлуди, зегьмет кIандайди, диде-бубадиз, халкьдиз,ватандиз вафалуди жедани-жедачни аслу я.

Къачун чна ихьтин са мисал. Шехьзавай аял xъукьурун патал гьар са чӀехида вичиз чидай амалар, къайдаяр ишлемишда. Амма, вучиз ятӀани, бязи вахтара аял хъукьуриз виридалай сад хьиз алакьдач. Вучиз? И юлдашар, аял шехьунин себеб чир тавуна, кардив эгечӀзава. Ихьтин нетижасуз алахъуни аялдин зигьинда чӀуру гел тун мумкин я. Тербиядин къайдади менфят гун патал и ва я маса къайда вуч метлебдалди ишлемишзаватӀа, сифте гьам чир хьана кӀанда. Гьа  шел акъвазарун патал бубадин, дидедин, бадедин, вахан, стхадин туьмерар гьар жуьре  хьуни гьеле зигьин мягькем тахьанвай аял гьар патахъ акъажуниз мажбурзава. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Чиди акӀ лугьун я хьи, тербияди дуьз нетижа гун патал вири хизанди сад хьтин истемишунар авуна кӀанда. Истемишунрин садвал тербиядин кьилин шартI я. Эгер чӀуру кӀвалах авур аялдиз вири хизанди санлай таъсир авуртӀа, умудлу я хьи, а кӀвалах аялди вичин яшинда мад садрани хъийидач.

Кар масана ава. Герек диде-бубадилай, халкьдин чешнелу­ ма­рифатдив кьадайвал, аялди авун­вай кӀвалахдиз, адан хесет­диз гьахълу къимет гуз, чIуру-къе­нидан тафаватвал вахтунда тайинариз алакьин. Эгер и тафаватлувал тваз алакь тавуртӀа, истеми­шунрин садвилини зарарлу нетижаяр гун мумкин я. И фикир субутарун патал гьакъи­къатдай ихьтин мисал къачун. Расула школада зайифдиз кӀелзавай. Аялдикай къуни-къуншийрин, хуьруьнбурун рикӀ ханвай. Гадади, гьина чӀуру кар аватIа, гьам ийидай: садан салахъ галай яд нубатсуз атӀудай, муькуьдан бустандай майваяр чуьнуьхдай, а патал­ алайдан вичелай зайиф аял гата­дай… Хуьруьнбуру туьгьмет ийиз­, насигьат гуз хьайила, диде-бу­ба­ди Расулан пад хуьдай! «Зи аял! Зи аялди ахьтин кIвалах ийич. Квез куьбур аку. Виридаз заз авай сад гзаф аквазва. Квез куь аялар къизилар хьиз авани?» ва икI мад.

Са жуьреда муьжуьд лагьай класс акьал­тӀарай Расул хизанди мукьва-кьилий­рин тӀалабуналди, са инсан хкатдатӀа лагьана, шегьердиз профтехучилищедиз рекье туна. Пуд-кьуд варзни арадай фенач, Расула кӀвализ, хизандиз гьар жуьредин савкьатар рекье хутаз хьана. Диде-бубадин шадвилин кьадар авачир. «Зи хцикай инсан хкатдач лугьудай куьне. Килиг куь рухвайривай тежер кӀвалахар ада гьикӀ ийизватIа» лугьуз, хуьруьнвийриз­ Расулан ди­де-бубадин ванер къвезвай. Абуру Расулаз икьван шейэр рахкурдай дуллух авани, авачни, шегьерда адан яшайиш гьикӀ я, — и кӀвалахрикай гьич фикирни ийизвачир. Йикъарикай­ са юкъуз диде-бубадал Расулан­ кӀвалах суд-дуванда ава лагьай хабар агакьна. Суддал якъин хьайивал, шегьердиз акъатай сифте йикъалай гададин дустар гьа вич хьтинбур хьана. Ада чӀуру тербиядин «майвайрихъ» галаз сифтедай куьлуь-шуьлуь, гуьгъуьнайни чӀехи чуьнуьхунар ийиз хьана. Нетижада­ къанунар хуьдай органар Расул дустагъ авуниз мажбур хьана. Эгер диде-бубадивай вахтунда хуь­руьз-кӀвализ, школадиз яб гуз, къениданни чIурудан арада тафават тваз алакьнайтӀа, Расулан уьмуьр бедбахт жедачир.

Тербияламишуна важиблу чка кӀвале, хизанда аял жезвай гьалари, шартIари кьазва. «Сада масадакай са затӀ чуьнуьхиз, тапарар ийиз, са гаф хабар кьурла, векъи жаваб гуз, гужлуда зайифди гатаз — куьрелди, ихьтин рафтарвилер авай хизанда чӀехи жезвай аялни гьа ихьтинди жезва. Бубайри лагьайвал, «куруна вуч аватӀа, тӀурунини гьам къачуда». Халкьдин арада гьатнавай «Хуьруьн хабар — чӀехидавай, кӀвалин хабар — гьве­чӀидавай» мисалдини тербиядин цӀирер гьинай къвезватӀа ачухзава.

Аялдин къилих, ахлакь арадал атуниз зегьметдин къадир чируни кьилин таъсир ийида. Эгер аялдиз вичи юкъуз кӀвале, куьчеда, школада вич, хизан, вири халкь патал гьихьтин везифаяр тамамарна кӀандатIа гъвечӀи чӀавалай чир хьайитӀа, адаз вичин  зегьметдинни чарадан зегьметдин къадир чир жеда. Ихьтин аялдин гъил зияндал фидач.

Къачун чна хуьрерин бязи хизанра зегьметдин тербия эцигнавай къайда. Са юкъуз буюрмишзава: «Муса, лапагар хкваш, верчериз твар вегь, кIараcap хух! Ашим, вуна аял хуьх, малариз векьер кутур, салаз яд це». Муькуь юкъуз диде-бубади Ашима­ сифте юкъуз­ авур кӀвалахар Мусадиз буюрмишзава, Мусадин кӀвалахар — Аши­маз­, я акахьна. Буюрмишун чIехибурун ри­кӀелай алатайла, я Мусадиз, я Ашимаз чпи кIвалин майишатда якъин вуч кIвалах авун лазим ятӀа, чир жезвач. Нянин кьиляй тамам тахьай кӀвалах акурла, диде-бубади кьве аялдизни туьгьме­тар ийизва. Гьелбетда, аялри тамамарна кӀан­завай кӀвалахар фа­гьумлувилелди нубатламишуни аялрин дикъетлувал, абурун зегьметдин метлеб хкажда. Амма гьамиша вичел тапшурмишнавай кьилдин кӀвалах тахьуни аялдин жавабдарвал квадарзава, ам нубатсуз, иллаки туьгьметрилай гуьгъуьниз фи­кирламишзава. И фикирри ийир-тийир квадарай аял неинки зегьметдив, гьакI ди­де-бу­бадивни къана эгечӀун мумкин я. Зегьметдал рикI хьунин чкадал ам зегьметди­хъай катиз чалишмиш жеда. Ихьтин нетижа арадал татун патал аялриз чпи кӀвалин къене гьар са юкъуз вуч авун лазим ятIа, абуру куьн жаваб гана кӀанзаватӀа, гъвечӀи чӀавалай якъин­ чир хьун лазим я. Са кӀвалах гьамиша хиве аваз хьайила, аялдин жавабдарвал артух жеда, герек атайла, аялди вичин стхадивай, вахавай куьмек тӀалабда, вични гьабуруз куьмекдиз къведа. Ида хизанда авай аялрин арада хатур-гьуьрмет артухарда. Лагьайвал, зегьметдин тербия бинеламишнавай хизанда диде-бубадиз амукьдайди, шак тефидайвал, аялрин намуслувилел ара-ара гуьзчивал тухун ва абур гьевеслу авун я.

КӀвалахар аялдин игьтияждив, къуватдив, яшдив кьадайбур хьана кӀандайдини диде-бубади гьамиша рикIел хвена кIанда. Гьелбетда, гьар аялдиз вичин буржи хизанар вири алай чкадал чирун лазим къведа. Инал аялрин рикIел диде-бубади тамамарзавай везифаяр хкайла, абуру чпин зегьметдин жавабдарвал рикӀивай аннамишда.

Диде-бубади аялдиз неинки бедендин­, гьакI акьулдин зегьметдин къадирни чирун­ лазим я. Винидихъ лагьайвал, гьар аялдихъ бедендин зегьметдалди авуна кIанзавай кIва­лахар галкIуруни абурун акьулдин зегьметдин вахт къайдаламишда. Амма акьулдин зегьметди нетижа гун патал илим ва яшайиш вилик физвай алай аямда аялриз тек са ктаб, дафтар къачун, абурухъ галаз къачур къиметрикай суьгьбетар авун бес жезвач. Важиблуди аял чIалал акьалтай вахтунилай чIехида, диде-бубади аялдин мецел пайда хьайи гьар са суалдиз акьалтIай жаваб гун я. Дуьз, акьалтIай жавабди аялдин зигьинда тапан фикирар арадал атунин рехъ кьада, ам гьахъвал кIа­ни инсан яз чIехи жеда, аялринни диде-бу­бадин арада гьуьрметлувал мягькемарда.

Акьулдин зегьмет чIугун патал аялдиз кIвале къулай шартIар, яни кIел-кхьин ийи­дай кьилдин кIвал, пIипI хьун чарасуз я. КIелунин вири алатар къайдаламишна, са­нал кIватIна, дуьзмишнавай кIвал хьуни­ аял акьулдин зегьмет чIугунал желбда, адаз ви­чи серфзавай гьар са декьикьадин къадир чир жеда. Вичин аял девирдихъ галаз кам-камуна аваз фена кIандай диде-бу­ба­ди сифтени-сифте адаз акьулдин зегьмет чIуг­вадай шартIар яратмишда.

(КьатI ама)

Шайдабег  Мирзоев,

А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин

илимдинни ахтармишунин институтдин сектордин заведующий,

ДГПУ-дин профессор