Са диде-бубадини аял кстахаруникай фикирзавач. Амма бязи дуьшуьшра аялриз виридалайни гзаф хъсан шейэр гуз кIан хьуни, абурун уьмуьр хатасузди ва секинди авун патал алахъунри фикирдани кьун тавур нетижайрал гъизва. Ингье аял кстах хьунин лишанар.
Аял масадбурухъ галаз гьуьрметлу хьун мумкин я, амма квез ада “сагърай” лугьудач.
Аялди маса инсанар алай чкадал вич хъсан тербия авайди яз къалурзава, амма жуван хизанда ам эсиллагь масад я. Идани аял кстах хьанвайвилин гьакъиндай шагьидвалзава. Ада квез “сагърай” лугьун къастуналди, чIуру ният аваз рикIелай ракъурзавач эхир. Акси яз, аялди вич патал багърийри ийизвай хъсанвилер мажбурибур хьиз кьабулзава.
Диде-бубадин жавабдар везифайрикай сад аялдиз аслу туширди жез куьмек гун я. Пуд йиса авай бицIекривай къугъвана куьтягь хьайидалай кьулухъ игрушкаяр кIватI хъийиз, 5 йиса авайбурувай пылесос идара ийиз, 10 йиса авайбурувай вири хизан патал картуфар михьна ргаз жеда. Эгер аялдиз кIвалин кIвалахар чирунин рекьяй куь алахъунриз ада аксивалзаватIа ва я адавай кьилиз акъудиз жезвачтIа, куьнени ихьтин гьалар эхи ийизватIа, им аял кстах хьунин лишан я.
Статистикадин делилри къалурзавайвал, 3-12 йисан яшда авай аялри кIвалин кIвалахриз гьафтеда саки 3 сят серфзава (компьютердихъ лагьайтIа, ада 14 сятдилай тIимил тушиз вахт акъудзава). Эгер аялдихъ кIвале са везифани авачтIа, ада чIехи яшдин уьмуьрдиз гьикI дурум гуда? Гьа икI чна аялар абуруз уьмуьрда герек къведай чирвилерикай ва важиблу вердишвилерикай магьрумзава.
Таяр-туьшерихъ галаз хъсан алакъаяр хуьзвач ва абуру чеб чIурукIа тухузваз гьисабзава.
Масадбурун игьтияжар гьисаба кьаз алакь тавун себеб яз аял вичин таяр-туьшери хушдиз кьабулзавач. Ада вич къулайсуздаказ гьиссзава. ИкI вучиз жезватIа, вичивай вич гъавурда тваз жезвач ва арадал къвезвай гьаларай масадбур тахсирлу ийизва. Абуру чеб “чIурукIа” тухузва эхир. Эгер таяр-туьшер аялдикай къерех жезватIа ва абуру саналди тир серенжемрикай кьил къакъудзаватIа, куьн и карди хияллу авун лазим я.
Гуьзлемишзавайвал тахьайла, гьарай-эвер къарагъарзава.
Аялди вичи-вич тухузвай ихьтин тегьердиз фикир гун тавуна тамир. Гьарай-эвер къарагъарун кстах аялдиз хас къилих тирди саки виридаз чида. Амма ина маса карни ава. Гзаф вахтара бицIекриз чпин гьиссер къалуриз чидач. Абуру чин чIурзава, шехьзава, ярх хьана, кIвачерив чил гатазва. Абуруз куьмек гун, аялдин гуьгьуьл къачун лазим я. Амма эгер аял школадилай виликан яшдай акъатунизни килиг тавуна, ада вич бицIекди хьиз тухузватIа ва вич патал къулай вахтунда вилерал алай накъвар къалурзаватIа, им акI лагьай чIал я хьи, аялди са никай ятIани далда кьунва. Чна куь фикир ихьтин кардал желбзава: эгер гьарай-эвердилай кьулухъ чIехибур галатнаватIа ва идаз акси яз, аялди гуьзлемишзавайди къачуна, ам марвар цуьк хьиз таза ятIа, куь рафтарвилер дуьзбур туш.
Акъажунар квай кIвалах кIандач.
Психологри чун инанмишарзавайвал, чна гъалибчияр чIехи авуна кIанда ва гьарда шабагьни къачун лазим я. ГьикI лагьайтIа, аялдин назик психикадал хер авуна виже къведач. Чун дуьшуьшдилай дуьшуьшдалди аялдиз кумукь авуртIани жеда. Ина ахьтин са мусибат авач ва гьар са кумукьун лайихлудаказ кьабулна кIанда.
Диде-бубадихъ галаз таяр-туьшерихъ галаз хьиз рафтарвилерзава.
Ша хиве кьан: эгер аял кстахди ятIа, им адан ваъ, диде-бубадин тахсир я. Абуру гьар са карда сергьятар эцигнач, къайдаяр тайинарнач, ийидай-тийидай чирнач. Нетижада диде-бубаяр аялар патал кесерлубур жедач. Абуру гьисабзавайвал, хизанда чеб чIехибурухъ галаз барабар я, гьавиляй абурувай чеб таяр-туьшерихъ галаз хьиз тухуз жеда.
Куь вири азад вахт чеб патал серфна кIанзава.
Кстахарнавай аял вичин мукьва-кьилийрилай гзаф аслу я. Ада абур вичин бахтунин чешме яз гьисабзава. Хциз ва я рушаз фикир гун гзаф важиблу я, амма аялри диде-бубайрихъни чпин игьтияжар авайди кьатIунун лазим я. Эгер вири хизан аялдин мурадрилай аслу хьанватIа, им аял кстах хьанвайвилин лишан я.
Аялри чпихъ инанмишвал ийиз жедай ксар гьисаба кьазвач ва абур мукьвал-мукьвал чIехибурухъ галаз гьуьжетрик экечIзава.
Куьн чпин аялдин итижар гьамиша хуьзвай, адак са кардин патахъай тахсир кутазвайла, куьмекдиз къвезвай диде-бубайрал расалмиш хьайиди яни? Са патахъай, им тIебии кар я, амма, эгер кIевнавай ракIаррихъ диде-бубайри муаллимар ва маса ксар критика авун давамарзаватIа, аялдихъ вичин гьахъвилин гьисс арадал къведа. Адаз акI жезва хьи, гьамиша са вич гьахъ я, амай вирибур лагьайтIа, фагьумсузар я. Идалайни гъейри, кстахарнавай аял патал гьатта вичин диде-бубадихъни кесерлувал жедач. Гьавиляй чавай ада масадаз гьуьрмет ийида лагьана умуд кутаз жедани?
Пулдин къадир авач.
Алай аямдин маркетологриз аялриз са вуч ятIани кIанардай гзаф къайдаяр чида. Рекламайрин гьужумри аялриз чIехибурулайни гзаф таъсирзава. Ингье гьавиляй абуруз социальный гьужумриз акси акъвазиз чирун важиблу я. Герек аялриз пул тумбочкадай къачузвайди ваъ, ам къазанмишна кIанзавайди тирди чирин. Аялар ихьтин гьакъикъатдикай хуьз хьайитIа, чна абур кстахбур, хизандин бюджет гьисаб тийизвайбур яз чIехи ийида. Ахтармишунри къалурзавайвал, чIехи хьайила, кстах аялрихъ финансрин рекьяй аслу туширвал тIимил жеда ва абур банкрот хьунин къурхулувални екеди я. Игьтияжар рази ийиз вердиш абуру, гьикI вахкудатIа фикир тавуна, рикIелни алачир уюнар патал кредитар къачузва ва эхирни абур кIеве гьатзава.
Вичиз сугъул я лугьуз мукьвал-мукьвал шикаятзава.
Гьатта са йис тамам хьанвай бицIекдивайни са гьихьтин ятIани машгъулатдал саки 15 декьикьада фикир желб ийиз жеда. Адет яз, 3 йисав агакьайла, аялривай сятералди чпивай-чеб машгъулариз жеда. Эгер аялдивай сугъулвилиз дурум гуз жезвачтIа ва ада гьамиша вич машгъулардай кас гуьзлемишзаватIа, им куь аял кстах хьанвайвилин лишанрикай сад я. Им квехъ галаз алакъалу я? Мисал патал авунвай ахтармишунри къалурзавайвал, аялдихъ гьикьван гзаф къугъвадай затIар аватIа, гьакьван къугъунал адан фикир четиндаказ желб жезва ва идакди аялдин яратмишдай фикир къвердавай явашдиз вилик физва.
“Аял — кьепIинамаз, дана епинамаз тербияламишна кIанда” лугьудай камаллу мисалдал ва аялар кстах хьунин винидихъ къейднавай лишанар вилик пад кьунал кIевелай амал авунихъ еке метлеб ава.
Нариман МАМЕДОВ,
журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу работник
