Тербиядин месэлайрай
Чпин аялар вири патарихъай чирвилер авайбур, акьуллубур яз чIехи авун гзаф дидейрин мурад я. Амма аялар тербияламишунин рекьяй методикадин гзаф кьадар пособияр аватIани, и жигьетдай дуьм-дуьз инструкция гьелелиг садани яратмишнавач. Ахьтин диде-бубаяр ава хьи, педагогикадин ктабар кIелзавачтIани, абуру аялар вири патарихъай вилик фенвайбур яз чIехи ийизва. Ихьтин хизанрин сир квекай ибарат я?
Адетдин хизанра а кардихъ инанмиш я хьи, аялдин кьиле “завай вири жеда” лагьай фикир тун агалкьунин замин я. Амма адалай аял “завай вири жувавай жеда” лагьай фикирдал гъун важиблу я. Ихьтин жуьредин кьатIунрикди аялдиз а кар чир жеда хьи, ам неинки гележегдиз физва, гьакI ада ам туькIуьрни ийизва. Ихьтин аслу туширвал лагьайтIа, аял вахтарилай башламишзава. Эгер аялди са кар гъиле кьуртIа, яшдиз килиг тавуна, диде-бубади адан тереф хуьзва. Эгер гъиле кьунвай кIвалах кьилиз акъудиз жезвачтIа, мукьва-кьилийри ам, гьеле бицIек тирди аялдин рикIел хкиз, секинарзава.
Аялдиз ихтибар авун лап хъсан тарифун я. Бес ам хъсан крарал гьикI гьевесламишда? Я туш хьи, адаз къенфет гудани? РикIел хвена кIанда хьи, са гьихьтин ятIани хъсан карда сифте камар къачузвай аял патал виридалайни къиметлу тариф адаз ихтибар авун я. Эгер аялдал са кар тамамвилелди ихтибарзаватIа, им акI лагьай чIал я хьи, адаз и кар лап хъсандиз чир хьанва.
Малум тирвал, аялдал лап михьи парталар алаз хьуни гьам дидедивай ва гьамни аялдивай кьадарсуз гзаф къуватар къакъудда. Гьа са вахтунда камаллу дидейрин фикирдалди, аялдикай лайихлу инсан чIехи авун патал михьи парталрихъ ахьтин еке метлеб авач. Гзаф вахтара аялрин патавни алаш-булаш гваз жеда. И кар себеб яз, камаллу са диде-бубани къапарай акъатдач. Абур а кардин гъавурда ава хьи, аялар селигъасуз я ва абурун патав гьамиша са вуч ятIани аватзава, авахьзава ва кьацIузва. Гьавиляй кIвал михьидаказ хуьнин патахъай датIана аялрин рикIел хкунин чкадал диде-бубайри абуруз, яваш-яваш къайдадин хийирдин гьакъиндай суьгьбет авуналди, къулай шартIара яшамиш жедай мумкинвал гузва.
Адетдин диде-бубайри сейрдиз фенвай вахтунда аялриз мукьвал-мукьвал гьараярда: “акьахмир”, “кямир”, “секин хьухь”. Амма абурулай гзаф камаллу диде-бубайриз а кар чир жезва хьи, гъвечIи яшара авай аялрин энергия сергьятсузди я. ИкI хьайила, адаз чIехи яшдиз акъатайла гъиле кьур са гьихьтин ятIани месэла эхирдал кьван кьилиз акъудиз регьят жеда.
Вири патарихъай чирвилер авай, акьуллу аялриз, мумкин я, гъвечIи тирла, кьадарсуз гзаф крар ийидай ихтияр гузвай. Амма ихьтин аялдизни тайинарнавай сергьятрай экъечIдай ихтияр авач. Им, сифте нубатда, чIехибуруз гьуьрмет авуниз талукь я. Куьне гьатта аялдиз гьараяр тийидайвал ва адан хъсан вири крар гьевесламишдайвал хьайитIани, аялди чIехи яшда авай мукьва-кьилидин намусдик хкIадай кар авур дуьшуьшда ада вич кутуг тавур жуьреда тухвайди кьатIунун патал чIехида кIевивал хвена кIанда.
Аялдик чIехи яшда авай инсанриз гьуьрмет авунин вердишвилер жезмай кьван фад кутуна кIанда. Абуруз а кар акун лазим я хьи, хизанда сифте чкадал диде ва буба ала, абурулай вири крарни аслу я. И вахтунда гележегда веледар, чIехибурулай аслу тушиз, вири крар чпи кьилиз акъудиз чалишмиш жеда.
Са гьихьтин ятIани чIуру крарай аял рикI алай шейиникай магьрумаруналди туьнбуьгь авунин чкадал адаз дуьзгуьн ва кутугай кардай хийир къачудай шартIар яратмишна кIанда. Эгер аял къадагъайрин ва туьнбуьгьрин гуьтIуь сергьятра яшамиш жезвачтIа, ам гьа вичин хийир патал къилихар хъсан патахъ дегишариз чалишмиш жезва.
Чир хьана кIанда хьи, са карни фикир тагана амукьзавач. Алай аямдин психологри чIурукIа кхьенвай гьар са гьарфунай аялдин тариф тавун меслятзава. Гуя чIехибуру ихьтин жуьреда аял виликди фин гьевесламишзавайди яз гьисабзава. Гележегдин “генийрин” диде-бубаяр а кардихъ инанмиш я хьи, абурун гьихьтин хьайитIани агалкьун гьевесламишна кIанда. Гьатта ихьтин дидедин патав аялди дафтардин чарчел чIугунвай шаклу манадин шикил гъайилани, ада и шикилдай са гьихьтин ятIани къени, яни рази жедай терефар жагъурда. Кьилинди ам я хьи, ада маса мукьва-кьилийрин вилик аялдин и “эсердал” дамахда. Ихьтин рафтарвили аялдиз хъсан патахъай ваъ, писдаказ таъсирда.
Нариман Мамедов,
журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу работник
