Чи гъилиз 2021-йисуз пара тIарам ктаб атана — “Асирдин рехъ”. Автор — чаз истеклу шаир, публицист, литературадин критик, таржумачи, “Лезги газетдин” литературадин отделдин редактор Мердали Жалилов, сифте гаф кхьенвайди — газетдин кьилин редактор, алай аямдин же­гьил шаир ва публицист Мегьамед Ибрагьимов. Ктаб чи миллетдин кьилинди тир “Лезги газетдин” 100 йисан юбилейдихъ га­лаз алакъалу яз “Дагъустан” чапханадин кIва­ли, 300 экземплярдин кьадарда аваз, хъсан, михьи цIалцIам чарарал алаз, рангаралди безетмишна, кIеви жилдера туна, чав агакьарнава. Ам вилериз акурвалди, гъилера кьурвалди, суварин (юбилейдин) савкьат тирди гьиссзава. Сагърай ктаб кхьейдини, адал кIвалахайбурни, чапдай акъудайбурни…

ТIарам ктаб чна адан кIеви жилдеризни цIалцIам чарариз килигна ваъ, адан гереквал, тамамвал, мана-метлебдин важиблувал, фикиррин деринвал, тарихдиз вафалувал, делилрин гзафвал ва дуьзвал, гьиссерин ачухвал, къиметрин тайин­вал ва икI мад маса терефар фикирда кьуна лагьанва. Ихьтин ктабар садлагьана арадал къвезвайди туш, я абуруз гьакьван фад-фад къиметарни гуз жедач…

Чна макъаладин кьиле алава хъувунва: милли публицистикадикай сифте яз. Им лагьай гаф я хьи, лезги журналистика — газетринни (инал “Лезги газетдин”) журналрин кар-кIвалах, къуватар гьикI арадал атайди ятIа, гьинай гьинихъ абур виликди фейиди ятIа, вучтин везифаяр абу­ру­ кьилиз акъудайди ятIа, гьихьтин ирс, аде­тар, шартIар гила чахъ хьанватIа, гьихь­тин метлебар абурухъ аватIа, гьикI хуьн ва къвезмай несилрив агакьарун ла­зим ятIа, я илимдин, я маса рекьералдини икь­ван чIаваралди ахтармишнавачир.

Куьруь-куьруь макъалаяр, малуматар, ктабрин паяр авачизни тушир. Амма абуру чи публицистикадин (журналистикадин) тарихдин рехъ, руьгь гьихьтинди ятIа, къалурзавачир. Яни лезги публицистикадин тарих икьван чIавалди кхьенвачир.

Лезги милли литературадин (фольклордин, шииратдин, гьикаятдин, тамашиятдин) тарихдай хейлин ктабар-монографияр фадлай арадал гъанва. Чи рикIел А.Гьажиеван, А.Агъаеван, А.Гъаниевадин, Ф.Вагьабовадин, Гь.Гашарован. Э.Наврузбегован ва масабурун тарихдинни эдебиятдин хейлин кIвалахар къвезва.

Илимрин доктор, машгьур публицист Джонрид Агьмедова Кеферпатан Кавказдин, гьа жергедай яз Дагъус­тандинни халкьарин милли пе­чатдин умуми тарихдиз та­лукь монографияр кхьена­тIани, лезги публицистикадин тарихдин рекьиз къимет гузвай кьилдин кIвалах авачир. И кар сифте яз чун инал рахазвай ктабдин авторди авунва.

Къейд ийиз кIанзава, публицистди мил­ли газетдин тарихдин рехъ илимдин де­режаяр ва асул истемишунар вилив хве­на кхьенва. Ктабда лап гзаф чешмейрикай (абур макъалайра къалурнава), жуьреба-жуьре авторрин фикиррикайни къиметрикай, тарихдин документрикай мен­фят къачунва, делилар кардик ку­тунва­.

Вичин везифа ва квекай кхьизвайди ятIа, ктабдин автордиз хъсандиз чизва. Ада къейднавайвал, газетдихъ галаз ам гьеле 1958-йисалай, вичин сад лагьай фельетон “Коммунист” газетда чап авур вахтарилай алакъалу я. А чIавалай инихъ саки 60 йисуз, вич гьина хьанатIани, саки 40 йисуз дегиш тахьана, газетдин редакцияда литературадинни  культурадин хилериз къуллугънавай касдиз газетдин тарихни хъсандиз чир хьун адетдин кар я.

Чаз сифте яз лезги публицистикадихъ асиррин деринриз фенвай дувулар, бинеяр авайди чир жезва. Анай чал Ярагъ Ме­ьамед, Ахцегь Мирзе Али, Алкьвадар­ Гьасан, Етим Эмин ва маса тIварар гьалтзава. Абурулай кьулухъ Мамрач Къазанфарбег Зульфикъаров, Ражаб Амирханов хьтин сифтегьан публицистрин ирсиникайни хабар жезва.

1920-йисалай инихъ, уьлкведа цIийи девир башламишайди хьиз, цIийи кхьинарни, печатни арадал къвезва. Сифте­гьан­ газетар туьрк, урус чIаларалди чапза­вай­тIани, ялавлу революционерар тир Къазимегьамед Агъасиеван, Мукьтадир Айдунбегован, Нажмудин Самурскийдин, Абдурагьман Исмаилован, Абид Амирасланован, Нуредин Шерифован  ва масабурун макъалайрини теклифри, агитациядинни  пропагандадин рахунри, чарарини листовкайри милли лезги чIалан публицистика арадал атуниз кьетIен таъсир авурди тарихда гьатнава. (Килиг: “Дагъустандин кесибар”, “Шура Дагъустан”, “Яру Дагъустан” ва маса газетар.)

Лезги чIалан азбука (гьарфар) ва кхьинар, сифтегьан ктабар, чи  милли газет ва журналар арадал гъайи Гьажибег Гьажибеговани, Алибег Фатагьовани, Исмаил Вагьабовани, Назир Агьмедовани, масабуруни публициствилин тежриба гьа девирдин туьрк ва урус чIаларалди кхьей ксаривай къачурдал шак алач…

Милли лезги публицистикадин эвел “ЦIийи дуьнья” газетди (кьилин редактор — Гьажибег Гьажибегов) кутуна. ИкI гьа девирдилай (1928-йис) къенин йикъаралди, ктабдин авторди къейднавайвал, чи публицистикадин тарихдин рехъ кьуд чкадал пай жезва:

1. “ЦIийи кхьинар — “ЦIийи дуьнья” (1928-1932-йисар);
2. “Социализмдин пайдах” — вири Гъалибвал патал” (1943-1952-йисар);
3. “Коммунист” — къени ниятар – къени крариз!” (1957-1991-йисар);
4. “ЦIийи девир — цIийи газет — “Лезги газет” (1991-йисалай инихъ).

И тIварарайни аквазвайвал, чи умуми тарихни милли публицистика сад хьтин шартIара саналди виликди фена. Гьар де­вирди милли публицистикадин вилик тайин­ тир кьетIен везифаярни эцигна…

Месела, сад лагьай паюна чи публи­цис­тикадин асул везифа халкь савадлу авунин, культурадинни михьивилерин рекьерай виликди тухунин, дагълара сифте­гьан колхозар, совхозар арадал гъун па­тал­ женгер чIугунинбур хьана. Руьгьдин са­­­ки вири къуватар цIийи печать, цIийи кIел-кхьин, цIийи уьмуьрдин алакъаяр арадал гъун паталди серф авурди Гьажи­бег Гьажибегов, Алибег Фатагьов, Юсуф Ге­рейханов, Абдулкъадир Алкадарский, Гьажи Аликберов, Исмаил Вагьабов, Назир Агьмедов хьтин сифтегьан мухбиррин кьисметдай, абурун ирсинай аквазва.  Абу­­­рукай Гьажибег Гьажибегованни Алибег Фатагьован кьисметар эбеди яз чпел гьейранвалдай, несилри датIана рикIел хуьниз лайихлубур я. ГьикI хьи, милли пе­чать, кIелун-кхьин арадал гъун патал абу­ру­­ чпин жегьил чанарилай гъил къачуна. Ктабда и пай рикIиз таъсирдайвал кхьенва.­

Кьвед лагьай пай Ватандин ЧIехи дяведин йисарал ацалтнава. Сифтегьан редактор — Зияудин Эфендиев (1943-йис), адалай кьулухъ — Исмаил Вагьабов. А чIа­­­ван везифа сад тир: “Вири — фронт патал! Вири — Гъалибвал патал!”. Чи публицистри югъ-йиф течиз кIвалахна, халкьдив фронтда женг чIугвазвай къудратлу армиядикай, адан полководецрикай, далу пата кьегьалвилер къалурзавай зегьметчийрикай  вахт-вахтунда дуьз малуматар агакьарна.

Чаз дяведа телеф хьайи бажарагълу шаирар тир Мемей Эфендиевахъ, Бала­къард­аш Султановахъ, СтIал Мусаибахъ, Агъалар Гьажиевахъ галаз санал гьа йисара къелемар жидайриз ­элкъуьрай Да­гъустандин халкь­дин шаир Хуьруьг Тагьи­ран, жегьил публицистрин — муаллимринни алимрин, дяведай хтайбурун (Мегьамед Гьажиев, Ражидин Гьайдаров, Сейфудин Шихалиев, Абуталиб Абилов, Агьед­ Агъаев, Абдул Муталибов, Къияс Межидов, Шихнесир Къафланов, Насруллагь Нури, Тагьирбег  Алисултанов, Серкер Мингьажев, Къази Къазиев, Мирзали Магьамдалиев ва гзаф масабур) тIварар чир жезва. Чкайрилай малуматар агакьарайбурун тIварар лап гзаф я. Ктабда абуруз кьетIен чка ганва.

Дяведа чи халкьди, армияди, генералитетди, санлай чи социализмдин къурулушди, кьиле дуьньядин чIехи регьбер И.В.Сталин аваз, ЧIехи Гъалибвал къачу­на! Фашизмдин магъара — Германия дарбадагъна. Европа ва вири дуьнья фа­шизм­дин тIегъуьндикай хвена! И ЧIехи Гъалибвилик чи милли газетдин (кьилин редактор — Исмаил Вагьабов) публицистрин руьгьдин пайни ква! И дамахдай кар  чун рахазвай ктабда лайихлудаказ ачухарнава. КIелзавайбурук ватандашвилин руьгь кутазва…

Са тIимил вахтунда (1952-1957-йисар) чи милли газетар “Дагъустандин правда” газетдин (кьилин редактор — Гьажи Аликберов) дубляждиз элкъуьрнайтIани, 1957-йисалай ам “Коммунист” тIвар алаз акъат­на. ИкI амукьна ам 1991-йисан августдалди, СССР хьтин государство чукIур­дал­ди, Компартиядин къурулушар къуватдай вегьедалди.

И йисар (1957-1991) чи милли публицистика (журналистика) патал лап къуватлубур хьана, къейднава ктабда. Чи обще­ство, Ватан, Дагъустан — вири санлай яша­йишдин гьар са хиляй виликди фена. Печатди а рехъ хвена, адаз къуллугъна.

Чи вилик квай ктабда и паюниз кутугай еке чкани ганва, хейлин делиларни кIелзавайбуруз чир жезва. Газетда квахь тийир гелер турбурук кьилин редакторар хьайи Имамудин Апаев, Агъмед Агьмедов, Зейдуллагь Мегьтиев, Касбуба Азизханов, Ибадуллагь Тагьиров, Агъариза Саидов, вири уьмуьр газетдиз бахш авур, РФ-дин культурадин лайихлу работникрин  тIварар къачур Ноябрь Ханкишиев, Мегьди Мегьдиев, жуьреба-жуьре йисара кIвалахай Дагъустандин халкьдин шаирар — Шагь-Эмир Мурадов, Байрам Салимов, лезги шиират ва публицистика лап вини дережадиз акъудай Алирза Саидов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Шихзада Юсуфов, Азиз Алем, Буба Гьажикъулиев, Якьуб Яра­лиев, Абдулбари Магьмудов, чIехи пе­­шекарар — Эмирхан Селимханов, Аламудин Шихрагьимов, Къурбан Къадиров, Мурадали Мурадалиев, Манучар Яра­лиев, Сиражидин Селимов ва гзаф масабур ква.

И девирда газетди цIудралди алимризни, писателризни, искусстводин устадризни, муаллимризни, адетдин зегьметчийризни паквилелди къуллугъна, абурун тIварар ва агалкьунар раижна. Абу­ру чпини газетдин дережа хвена.  Хуь­рерин ва шегьеррин мухбиррин кьадар а йисара йисалай-суз артух хьана. Ктабдин автор а тIварарив чIехи гьуьрметдивди эгечIнава, садни рикIелай алуд тийиз алахънава.­

Гьа йисара чи газет “Знак Почета” ­ордендиз (1973-йис) ва ВДНХ-дин ме­далдиз­ (1978-йис) лайихлу хьана. Мухбирриз гьуьрметдин тIварар ва маса шабагьар гана, устадвал хкаждай шартIар яратмишна…

Газетдин лап четин девир, ктабдай аквазвайвал, “перестройщикарни цIийи “демократар”, либералар обществодин кьилиз атай алатай асирдин 80-90-йисар хьана. Экономикада, обществода къанун-къайда зайиф хьунихъ галаз сад хьиз, ин­санрин руьгьда виливни хуьн тавур дегишвилер кьиле фена. Виликан ивирар, газетни журнал, кIел-кхьинни герек туширбур хьиз къалуриз эгечIна. Газетни журнал кхьизвайбурун кьадар лап агъуз аватна: 21 агъзурдакай — 4  агъзур…

Газетрин неинки тIварар, гьакI кхьинрин тегьерарни дегишарна. “Коммунистдикай” “Лезги газет” хьана. Чи милли газет­ хуьн патал “Лезги газет” тIвар тур рагьмет­лу Ибадуллагь Тагьирова, адалай гуь­гъуь­низ тамам 21 йисуз газетдин кьиле хьайи Агъариза Саидова, абурухъ галаз санал кIвалахай, чпин зегьметдалди РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работникрин тIварар къачур Алаудин Гьамидова, Казим Казимова, Даир Бейбалаева, Зара Фейзуллаевади, Тажидин Мегьамедова (фотожурналист), Гьемзет Гьам­затова, Ханум Шайдабеговади ва гзаф масабуру (абурун тIварар ктабда герек тирвал кьунва) газет хуьн патал чIугур зегьметдикай ктабдин авторди гегьеншдиз суьгьбетнава. “Лезги газет” халкь патал хуьн чи журналистрин игитвал яз гьисабиз жеда, къейднава ктабдин авторди. Метлебдиз къуватлу, халкьдин игьтияжриз къуллугъзавай газетдин тираж чи вири милли газетрилай артух тираж аваз акъат­на. 4 агъзурдакай 2003-йисуз 15 агъзур хьана. Гилани ам вилик ква!..

Гьа йисара газетдин кьилин редактор Агъариза Саидоваз, публицистар тир Алаудин Гьамидоваз, Мердали Жалиловаз “РФ-дин культурадин лайихлу работник” лагьай гьуьрметдин тIварар гана…

Ктабдин эхиримжи пай чи публицистикадин къенин югъ къалурзавайди я. Анай чаз гилани чи халкьдихъ лап савадлу ва вини дережадин журналистар-публицистар авайди чир жезва. Газетдин кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимов, адан заместитель Куругъли Ферзалиев, РФ-дин­ ва РД-дин культурадин лайихлу работник публицист ва шаир Мердали Жалилов, РД-дин культурадин лайихлу работникар — 23 йисуз кьилин редактордин заместитель хьайи, 2018-йисалай инихъ жавабдар секретарь Шихмурад Шихмурадов, Нариман Ибрагьимов, Шагьисмаил Гьажимирзоев, Надият Велиева, Майрам Ма­гьам­далиева, пешекар журналистар — Жас­мина Саидова, Рагнеда Рамалданова, хсуси корреспондентар — Демир Шерифалиев, Къагьриман Ибрагьимов,  Абдулафис Исмаилов,  газетдин электронный къайда кIелзавайбурув агакьарзавай десте гьа жергедай я. Абуру алатай несилрин ирс цIийи шартIара давамарзава.

Ктабдин эхирда ганвай алавайри, жуьреба-жуьре тебрикри, маса документри чи вилик квай кIвалахдин метлеб мадни девлетлу, къуватлу авунва.

Гьелбетда, газетдин макъалада вири терефар ачухариз хьун мумкин туш. Ам­ма къейдна кIанзава: им са чи милли лез­ги публицистикадин тарих туш. Ктабда, вини­дихъни лагьанвайвал, чи обществодин ва уьлкведин тарих галай-галайвал ачухарнава. Публицистикадихъ галаз санал чаз чи милли чIалан, литературадин, культура­дин, образованидин тарихни чир жезва.

Ктабдай чаз “публицистика” илимдайни, кьилдин пай яз чара авунвачтIани, хейлин чирвилер агакьзава. Чаз публицистикадин жанраяр, жуьреяр, такьатар гьихьтинбур ятIа, чир жезва. Лезги публицистикада куьруь хабаррихъ галаз санал художественный фельетон, очерк, зарисовка, репортаж, интервью, веревирдер, суални жаваб, зенд, рецензия, мажара, делиларни баянар хьтин ва маса жанраярни виликди фена. Яни чи  публицистика дуьньядин дережада авайдаз элкъвенва. Им дамахдай кар я.

Санлай ктабда чи публицистикадин 60-дав агакьна гьунарлу векилрикай ге­гьенш макъалаяр ганва. Им авторди чаз тамам цIийи энциклопедия (публицистикадин) багъишнава лагьай чIал я.

Чна гьавиляй лугьузва: ктабдин тираж – 300 экземпляр лап тIимил я.  Лезги агьваллу рухвайрини рушари ам еке тираж аваз ахкъудун кутугай кар жедай.

Мад са алава: чи милли публицистикада, винидихъ лагьанвайвал, ихьтин ктабар лап кьит я. Авторди чIугунвай зегьметдиз (ам сад-кьве йисан кар туш) кутугай къимет гун патал ам гьукуматдин дережада къалурун герек я. МасакIани руьгьламишиз жеда…

Ктабдиз талукь яз чи библиотекайра, школайра, вузра, гуьруьшар, маса мярекатар тухвайтIа, чаз чи  милли публицистикадин гьунарлу рехъ мадни мукьувай чир жедай. Кьилинди, чахъ тарихдин хъсан савкьат, гьар са кIвале герек ктаб хьанва. Им тебрикдай кар я.

Гележегда лезги публицистика ахтармишдай алимриз “Асирдин рехъ” ктаб чешне къачудай бине тирди чир жен. Ана веревирддай затIар гзаф ава…

Къурбан Акимов, филологиядин илимрин доктор, профессор

Шайдабег Мирзоев, педагогикадин илимрин кандидат, профессор