Лезги хуьрер
Чи хуьрерин “дувулар” агъзур йисарин тарихда ава. Сулейман-Стальский райондин хуьрерикайни гьа икI лугьуз жеда. Хуьрерин тарихдикай рахадайла, 1886-йисуз тухвай переписдин делилрихъ еке метлеб ава. Гьа вахтунда Куьреда 52 хуьр авай. Абурукай виридалайни чIехиди Агъа СтIалар тир, ана 246 кIвал авай.
КIвалерин кьадардал гьалтайла, кьвед лагьай чкадал Агъа Арагърин хуьр алай. И хуьре 200 кIвал авай.
Агъа Арагърин хуьр мус арадал атанатIа малум туш. Хуьруьн тIвар (Ярагъ, Гарагъ, Миграгъ… тIварар хьиз) «рагъ» гафунихъ галаз алакъалу тирди малум жезва. Хуьруьхъ цадай чилер, векьин уьруьшар, багълар, тамар авай. Арагъвияр магьсулдарвилел, сил, гьатта дуьгуь цунални машгъул тир.
Гатфарин ва гатун кIвалахрин вахтунда Агъа Арагъиз дагълух хуьрерай гзаф инсанар къведай, ана гьар жуьредин кIвалахар тамамардай. Хуьре цин 6 регъв кардик квай.
1886-йисан переписдин делилралди, Агъа Арагъа 200 кIвале 1140 кас яшамиш жезвай, абурукай 586 итимар ва 554 дишегьлияр тир.
Итижлу мад са делил: арагъвийрикай 713 кас чувудар, амайбур лезгияр тир. Ина кьве сурар авай — чувудрин ва лезгийрин.
1966-йисуз чилер зурзуникди хуьруьн чIехи пай агьалияр Кьасумхуьрел (ЦIийи поселокдиз) куьч хьана, ана бине, кIвал-югъ кутуна, яшамиш жезва.
1970-йисуз Агъа Арагъа 17 кIвал амай, 20 кас яшамиш жезвай.
И йикъара зун Агъа Арагърин хуьруьз фена. Заз акурвал, алай вахтунда ана са шумуд кас мал-къара хуьнал машгъул жезва, инсанри яваш-яваш куьгьне хуьрел чан хкизва, цIийиз кIвалер эхцигзава. Хуьруьн юкьвай фенвай шегьреда къир цанва.
“Кьасумхуьр-Кьурагь” шегьре ре-кьин эрчIи пата куьгьне мискIиндин дарамат къени ама. АтIанвай рагарин къванерикай эцигнавай, рак-дакIар кумачир, вахтариз муьтIуьгъ тахьана “кIвачел” аламай мискIиндин дараматди Агъа Арагърин хуьруьн еке ва гзаф йисарин тарих рикIел хкизва.
Вилик йисара Агъа Арагъай са 5-6 километр винелди фейила, Кьурагь вацIун (адаз Арагъ вацIни лугьузва) эрчIи пата Вини Арагърин хуьрни авай. Жуван ери-бине Етим Эминан ватан тир Ялцугърин хуьряй хьуниз килигна, зи рикIел лап хъсандиз алама: Вини Арагърин хуьруьн юкьвай винелди Ялцугърин, Ци-цIерин, Сарагрин, Ругунрин ва маса хуьрериз хъфидай рехъ авайди тир.
Вини Арагъар арадал атай вахт хьиз, хуьруьн тIвар арадал атай чешмени малум туш.
1886-йисан переписдин делилралди, гьа вахтунда хуьре 52 кIвал авай, 304 кас (150 дишегьли ва 154 итим) яшамиш жезвай.
Вини Арагъа КIарасар, Афатар, Базияр ва Мумрачар лугьудай тухумар яшамиш жезвай. И хуьруьнвийрин чIехи пайни чувудар тир. Виниарагъвиярни Кьасумхуьрел (ЦIийи поселокдиз) куьч хьанва.
Хазран Кьасумов
