Ахцегьрин ичер – женнетдин емишар… Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира вичин вахтунда кхьенай:
Бязибуру тариф ийида:
Женнет я лугьуз Ахцегьар.
Инаг, дагълара авай къадим къеле-шегьер хьунихъ галаз сад хьиз, тарихдиз гьакьван риваятарни, маниярни, махарни, Шарвили хьтин Игитдикай эпосни багъишнавай макан я.
Ичер, маса емишар лагьайтIа, ина санани гьалт тийидай хьтин гуьрчегбур, дадлубур, кфетлубур, хийирлубур тирдахъ зун гьеле аял вахтарилай инанмиш хьанвай. Ахцегьрин ичерин тариф тавур лезги шаир тек-туьк гьалтда. Ахцегьвийри чпи лагьайтIа, “Багъманчийрин сувар”, “Ахцегьрин ичер гвайбурун кьуьл”, “Урусатдин цуьк” (багъманчи рушакай) тамаша арадал гъанва. Художникрин шикилрикай зун рахазвач…
Ина сифте яз Дагъларинни дерейрин шартIара битмиш жезвай емишринни цуькверин багъ — илимдинни ахтармишунрин станция, субтропикра жедай лимонрин парк, маса аламатар арадал гъана.
Бес ичерин сортар, абурал алай кьван тIварар вуч я! “Ранет ахтынский”, “Розмарин”, “Ранет бумажный”, “Шафран”, “Жиргьажи”, “Къенфет ичер”, “Семеренка”, “Пачагьдин паб”, “Анис”, “Лембек ичер”, “Нуьргуьз ичер”… Зи рикIел Ахцегьрин гьуьрметлу агьали, машгьур педагог, 25 йисуз инин 1-нумрадин школадин директорвал авур Аливерди Абутрабович Аливердиеван суьгьбетар алама. Ахцегьа Дагъустанда сифте яз, чкадин сортарин ичерин къелемлух арадал гъанай. Алатай асирдин 30-40-йисара. Гуьгъуьнлай а багъдал “Примерный” тIвар атанай. Гьа чIавуз къелемлух ва багъ арадал гъиз кIвалахай багъманчийрин тIварарни рикIел алама: Жаруллагь Абдурагьманов, Гьажимурад Къилинжев, Букар Къуьлиев, Азиз Шефиев ва масабур. Ахцегьрин къелемлухди неинки са и районда, гьакI СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн, Докъузпара, Дербент, маса районрани гьакьван гуьзел берекатлу багълар арадал гъана, яни цIийи сортар арадал гъунин тежриба республика тирвалди чкIанай…
Ахцегьа цIийи багълар кутунин, бул бегьерар битмишарунин тежриба гуьгъуьнин йисарани давам хьана. Сифте яз ина террасайрин жуьреда кутунвай аскIан тарарин, къалин жергейрин багълар арадал атана. “Заря” совхоздин (а чIавуз директор — зурба селекционер Къардаш Мамалиев) цIийи багъларин берекатрикай са шумуд репортаж кхьидай мумкинвал зазни хьайиди я.
Социализмдин Зегьметдин Игит Саимат Ферзалиевадин тIвар а чIаван чIехи уьлкведа — СССР-да, гьунарлу багъманчи яз, машгьур хьанай. “Калун” талайра ада битмишарай багълари “перестройщикрин” тарашчияр къведалдини бул бегьерар гузмай. Гьайиф, гила абурукай къаралтуяр ама. Ахцегьрихъ ичер, чуьхверар кIватI хъувурдалай кьулухъ, тIебии шартIара, чилик атIанвай махсус бузханайра гатфаралди хвена, ахпа базарриз акъуддай зурба тежрибани хьайиди я, яни багъманчийрин зегьметар бада физвачир. Харж авур гьар са манатди 1,5-2 манат къазанжияр арадал гъизвай.
Зи рикIел жува чпихъ галаз гьа багълара са тике фу тIуьр, чилел гьакьван ашукь багъманчийрин тIварар алама: Нурамет Мирзоев, Гьажимегьамед Пашаев, Агъаверди Агъаев, Межид Межидов, Зейнал Эфендиев… ЦIудралди масабур — ахцегьви багъманчияр!..
Ичер, чуьхверар михьи гьавадал гьакьван къени накьварал битмиш жезвай. Ина я химикатар, я маса дарманар ишлемишзавачир. Заз чиз, гилани ахцегьвийри чпин хсуси багълара са химикатни ишлемишзавач. Гьавиляй абур вири жигьетрай гьакьван михьи, инсанрин сагъламвилиз кфетлу я. Ахцегьрин ичер, маса емишар суфрадал атанмазди, кIвал ажайиб атирри ацIурда! Абурун са акунрини инсанар гьейранарда, гуьгьуьлар ачухарда, руьгь сагъарда…
Эхиримжи йисара (2015-йисалай) Ахцегьа гьар зулуз, багъларин бегьерар кIватI хъувурдалай кьулухъ, “Ахцегьрин ичерин” сувар кьиле тухузва. За гьиссзавайвал, виликан машгьурвал арадал хкиз кIанзава. Гьич тахьайтIа, а суварин гурлувили, девлетлувили и кар субутзава.
Эхиримжи суварикай чи мухбир, “ЦIийи дуьнья” газетдин кьилин редактор Дашдемир Шерифалиева кхьенвай репортажди (“ЛГ”-дин 42-нумра) зи гуьгьуьл лап шадарна. А мярекатдал райондин кьил Осман Абдулкеримова лагьанвай келимайри умудлувал артухарзава: “Чи багъманчи бубайриз гьуьрметун, абурун баркаллу кар — рехъ лайихлудаказ давамарун яз, арадал гъанвай сувар — им чи хуьруьн майишатдин агалкьунар къалурдай, багъманчивилин суьрсет гьасилзавайбур гьевесламишдай, багъманчивилин виликан машгьурвал арадал хкидай кьетIен майдан я…”
Эхь, Ахцегьа (гьакI патарив гвай районрани) емишрин бул бегьерар авайди гьисаба кьуна, алатай асирдин 80-90- йисара ина санани авачир хьтин консервийринни мижейрин завод эцигна ва тадаракламишна саки куьтягьнавайди тир. Партиядин Ахцегь райкомдин а чIаван 1-секретарь, вичихъни тешкилатчидин гьакьван еке бажарагъ хьайи Нариман Гьажиевич Гьажиева зун а карханадин вири мумкинвилерихъ галаз танишарайди зи рикIелай физвач. Ада йисан кьиляй-кьилиз кIвалахдай, чкадин багъларин бегьерар гьа чкадал гьялдай, ахпа муьштерийрив агакьардай мумкинвал гузвай. 300-400 касди заводда кIвалахдай. Бес багълара чи вири хуьрерин зегьметчийри кIвалахзавачирни? “КIвалах авач, яшамиш жедай шартIар жагъизвач”, гафар мецел къведайбур тушир.
Гила мад са шумуд цIуд йисуз цIийи багълар арадал хкунин месэла къарагъарнава. Идахъ галаз сад хьиз, цIийи чилерни (дагъларин гуьнейрай, Самур вацIун кьерерай) кардик кухтун герек жезва.
Кьилдин ксари (фермерри, арендаторри, селекциядал машгъулбуру) чпин участокра (багълара, къелемлухра, салара, парникра) лап хъсан бегьерар битмишарзавайдакай неинки Ахцегьай, Мегьарамдхуьряй, Самурдай, Кьасумхуьрелай, ЦIийи Макьай, гьакI масанрайни тIимил кхьизвач. Амма зегьметчидин гьекьедалди битмишарайдан иесивал лутуйри — арачи базарганри — “бизнесчияр” лугьудайбуру ийизва, бегьерар тарашзава. Зегьметчидиз амукьзавайбур рикIин тIаларни гьекьер жезва. Месэла, гежел вегьин тавуна, гьялна кIанзава. Ни? Государстводи, районрин регьберри, депутатри. Чкадал хаммал кьабулдай, гьялдай, хуьдай, ахпа муьштерийрив, базаррив агакьардай шартIар тахьайтIа, чун генани яргъал йисара буш хиялринни бада зегьметрин иесияр яз амукьда…мерд
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
