Чи баркаллу рухваяр

Инсаниятдин тарихда сур йисарилай жемятрин тестикь хьанвай гьа­къи­къат, яшайишдин къайдаяр авай. Башчидиз, шагьдиз, пачагьдиз чпин кIеретIар, дестеяр, халкьар муьтIуьгъ жезвай. Вири гьукум­, ихтиярар гъиле авай ксари истисмарвилин, лукIвилин, анжах чпин девлетар артухарунин сиясатдал амалзавай. Гьелбетда, тарихдин жуьреба-жуьре макъамра зегьметчи инсанри азадвал, масадалай аслу туширвал патал кьилни хкажна, гъиле яракьни кьуна. Амма гьар сеферда зулумкарри зегьметчи кесибрин гьерекатар басмишзавай.

ХIХ асирдин эхирра ва ХХ асирдин сифте кьилера азадвал, бахтлу уьмуьр патал женг чIугунин къастарив ацIанвай несилар, къуватар майдандиз экъечIна. Абуруз революционерар, большевикар лугьузвай. Абурун арада лезги халкьдин векиларни авай.

Лезгийрин ялавлу инкъилабчияр арадиз атун Баку шегьердихъ галаз алакъалу я. Идахъ вичин себебни ава. Бакудин нафтIадин мяденар дуьньяда чIехибурукай тир. Вири дуьньяда нафтIадин саки 50 процент гьа мяденра хкудзавай. Анра кIвалахдай гъилерни кIанзавай эхир. Абурни лезги хуьрерай гзаф къвезвай. Дагъвияр мяденрин рабочий класс­дик акахьзавай ва абур сиясатдин рекьел экъечIзавай. Ахцегьвидин хва Къазимегьамедни гьахьтинбурукай сад тир.

Чатун устIар Агъасидин гьар йикъан зегьмет регьятди тушир, амма къазанжи тIимил гъизвай. Чан-тан авай, къуватлу итим тиртIа­ни, адан уьмуьр яргъал фенач. Бубадикай магьрум хьайи Къазимегьамедан хиве гьатна хизандин гьакъиндай къайгъу чIугун. Ада хуьруьн къене вичел ацалтай гьар са кIвалах гъиле кьазвай. Цанни цана, векьни яна, кIе­ле­ривни фена, парарни ялна, кIарасарни ха­на. Агъаси бубади акьуллу кар авунвай: хва Ахцегьрин школада тунвай. Школа урус пачагьдин гарнизон акъвазнавай къеледа авай. Гьавиляй гададиз урус чIални чир хьана.

Хуьруьн къене кьил хуьн четин акъваззавай. Школада кIелунар куьтягьдалди Къазимегьамеда эхна. Ахпа цIукьуд йиса авай жегьил хуьруьнвийрихъ галаз Бакудиз фена.  НафтIадин мяденар зулун, хъуьтIуьн варцара лезгийриз хизанар патал са вад манат къазанмишдай карханайриз элкъвенвай. Инай Лезгистандин гьар са хуьруьн агьали жагъидай. Хуьруьн майишатдин гатфарин кIвалахрив эгечIдай вахт атайла, гзаф дагъвияр хуьрериз хкведай. Амма хизан авачир Къазимегьамед хьтин жаванри, жегьилри Бакудикай чпиз кIвалахдай, яшамиш жедай ери кьазвай.

Къазимегьамед  яваш-яваш Бакудин фялейрин уьмуьрдин яцIа гьахьзава. Адаз мяденрин иесейриз кIва­лах­завай инсанрал гьихьтин азабар акьалтза­ва­тIа аквазва. Залан, кьацIай кIвалах, къулайсуз шартIар, начагъвилер, кьиникьар, фялеяр инсанрай такьун, абуруз, анжах зегьмет чIугунилай гъейри, са ихтиярни тахьун. Акьул­, зигьин авай жегьилди гьар са кар кьатIузвай. Урус ва туьрк чIаларни чир хьанвай гада инсанрик фад-фад акахьзавай. Ада фялейрин тIалабунар кьилиз акъудзавай, абурун тIва­рунихъай хизанриз чарар кхьидай. Масадбуруз управляющийрихъ галаз гьуьжет алай ме­сэлаяр гьялиз куьмек гудай. Лезги гада гзафбуру — маса миллетрин векилрини — жуванди хьиз кьабулзавай, адахъ галаз чпин дерди-гьал ийизвай.

Ахцегьвидиз аквазвай хьи, мяденра фялейрин маса къефлеярни ава: кесибрин итижар хуьзвайбур, иесийривай кIвалахдин хъсан шартIар истемишзавайбур, хуьрерай къвезвай савадсуз, дугъри, зегьметчи инсанар гъавурдик кутазвайбур. Къазимегьамед абуруз мукьва хьана, гададиз цIийи гафар, цIийи крар, юлдашар чир хьана. Урус, эрмени, азербайжан, гуржи миллетрин векилар хьиз, дуьньядин къурулушдикай цIийикIа фикирзавай лезгиярни авай. Мукьтадир Айдунбегов, Абид Амирасланов, Селимхан Су­лейманов, Эмин Жабраилов, Алимирзе Османов, Жигерхан Исмаилов ва масабурни.

1899-йисуз Бакуда социал-демократрин ругуд кружок тешкилна. Абурун членрин арада чи халкьдин векиларни авай. Абурун кьилин макьсад фялеяр чпин ихтиярар, азадвилер патал женг чIугуниз гьазурун тир.

1904-йисуз Къазимегьамед Агъасиев Биби-Эйбат районда кардик квай РСДРП-дин тешкилатдин жергейрик экечIзава. Яваш-яваш адакай фялейрин арада мяденрин иесийрин зулумдиз, истисмарвилиз акси кIва­лах тухузвай, абур гъавурдик кутазвай агитатор, революциядин гьерекатдал чан гъизвай башчи жезва. Ада вич патал кьилин кар хкязава — инкъилабчидин рехъ. Кесиб халкь зулумдикай, лукIвиликай азаддай, зегьметчийриз бахтлу уьмуьр къурмишдай мумкинвилер яратмишдай рехъ.

Суткада 12-14 сятда кIвалахзавай фялейрин гьалар лап четинбур тир. Яшайиш, дуланажагъдин шартIар эхиз тежедайбур тирвиляй фялеяр хузаинрин аксина экъечIунин, наразивилин гьалар арадал гъизвай. РСДРП-дин Бакудин комитетдин регьбервилик кваз гегьенш хьайи инкъилабчивилин гьерекатди Къ.Агъасиеван кьатIунриз еке таъсир авуна. Революционный литературадихъ галаз таниш хьайидалай гуьгъуьниз ада вичин юлдашар-фялеяр гъавурдик кутунин кIва­лахни башламишна. Ахцегьвидин и ва идалай гуьгъуьнин йисарин тешкиллу ва ялавлу кIва­лахдикай Дагъустандин тIвар-ван авай тарихчи Нурмегьамед Эмирова вичин “Къазимегьамед Агъасиев” ктабда тамамдиз кхьенва. “1917-1921-йисара Дагъустанда­ Советрин власть патал тухвай женгер” ктабдани Агъасиеван крариз тайин къимет ганва.

Бакуда тешкилнавай социал-демократрин кружокрин  членрин арада хейлин лез­гиярни авай.1901-йисан гатфариз Бакуда РСДРП-дин комитет арадал атана. Адак М.Айдинбеговни кутунвай. Къ.Агъасиевахъ галаз санал ада лезгийрикай ибарат “Фарук” комитет тешкилна. Адан членри (Алимирзе Османов, Нес­ред Магьарамов, Абдулла Ширванов, Магьмуд Османов, Зейнедин Гьажибегов, Гьабиб Гьабибов, Абдуселим Мурсалов, Тарикъули Юзбегов, Къазибег Акимов, Гуьлагьмед Сеферов, Мамед Мамедов, Гьажибег Мегьамедов, Шихшабег Идрисов, Гьасан Нурметов, Къариб Къарибов) Самур ва Куьре округрин хуьрериз физ, анра лежберрин депутатрин советар арадал гъана, женгчи дестеяр кардик кутуна. 1904-йисалай Агъа­сиев РСДРП-дин  (Россиядин социал-демократвилин рабочий партия) Бакудин Биби-Эйбат районда инкъилабдин гьерекатдин кьилин тешкилатчийрикай садаз элкъвена.

1905-1907-йисара кьиле фейи инкъилабди Бакуда зегьмет чIугвазвай фялейриз екез таъсирна. Чпин ихтиярар патал Санкт-Петербургдин майдандал экъечIай рабочийриз гуьл­ле гуниз аксивал къалурун яз, Бакудин рабочийрини стачка малумарна. Кьиблепатан Дагъустандай тир фялейри ана активвилелди иштиракна. Лезгийри маса миллетрихъ галаз санал неинки экономикадин, гьакI сиясатдин рекьяйни истемишунар авуна. Гьалдарнавай къанлуйри забастовкадин баш­чийрикай сад тир лезги Мустафа яна кьейила, абурун ажугълувал мадни артух хьана. Гьелбетда, къуватар сад тушир. НафтIадин мяденрин иесийрин патал алай полицей­скийри фялейрин гьерекатдик юзун кутазвай башчияр кьуна, дустагъра туна, суьргуьндиз акъуд­на. Лезги халкьдин векилрикай Жа­лилан Дадаш, Гьасанан Риза, Мегьамедан Гьажикерим, Сеферан Гуьлагьмед, Мирзедин Мегьамед, Абдулкериман Бедредин ва масабур Сибирдиз акъудна.

1907-йисуз гьукум гъиле авайбуру фялейрин даяхар, абуруз кьезилвилер гун патал женг чIугвазвай башчияр тир лезгияр — Сафа­ралиев Ханлар, Ферзали Али яна кьена. И кардиз акси яз мад лезгияр забастовкайриз къарагънай. Ихьтин женгера лезги инкъилабчийрин роль хкаж хьана.

Гуьгъуьна датIана полицейскияр, хаинар, жасусар  авайтIани, фялеяр гъавурдик кутунин кIвалах къвердавай четин акъваз­за­вай­тIани, Къазимегьамед Агъасиева вичин руьгьдин кар явашарнач.  Бакудин советдин член ахцегьви неинки нафтIа­дин мяденра зегьмет чIугвазвай фялеяр, гьакI хуьрерин зегьметчиярни пачагьлугъда кьиле­ физвай крарин, арадал атанвай сиясатдин гьаларин гъавурда тун патал гзаф сеферра вичин амадагар галаз Къубадиз, КцIариз, Ах­цегьиз, Кьасумхуьрел, Дербентдиз хтанай. РСДРП-дин ЦК-дин ва гьакI партиядин Кавказдин союздин, Бакудин комитетрин листовкаяр, большевикрин чинебан литература хуьрерин агьалийрин арада гегьеншарунин нетижада 1905-йисуз Лезгистанда ва  санлай Дагъустандани пачагьдин зулумкарриз акси лежберрин гьерекатдик юзун акатна.

Кесибар, зегьметчияр мадни истисмарзавай сиясатдин, пачагьдин манифестдин алчах ниятар Бакудин мусурманриз, лезгийриз ачухарунин карда Къ.Агъасиев кьиле авай “Фарук” дестедин кIвалахдихъ еке метлеб жезвай. Гзаф миллетри зегьмет чIугваз­вай Бакудин фялейрин союзра тухузвай инкъилабчидин тежриба, алакьунар, са шумуд чIал чир хьун фикирда кьуна, дирибаш башчи кьве сеферда Грозныйдиз рекье твазва. Адан куьмекдалди Грозныйдин нафт хкудзавай фялейрин союздин устав гьазурзава. И союздик хейлин дагъустанвиярни экечIна.

Къазимегьамед Агъасиева Дагъустандин пешекар инкъилабчияр, социалистар Улубий Буйнакскийдихъ, Жалалдин Коркмасовахъ, Ма­хач Дахадаевахъ, Гьамид Далгатахъ, Ме­гьа­мед Хизроевахъ, Саид Габиевахъ ва ма­са­­бурухъ галазни алакъаяр хуьзвай, регионда авай гьаларикай, инсанрин гьерекатрикай хабарар кьазвай ва жедай куьмекарни гузвай.­

1909-йисуз фялейрин дуст ва амадаг полицейскийрин гъиле гьатзава. Елизаветполдин губерниядин жандармерияди Агъасиевак агьалийрин арада гьукуматдиз ва государстводиз акси таблигъат тухунай тахсир кутуна. Инкъилабчиди тухузвай кIвалах­дикай Елизаветполдин губернатор ва Бакудин ­губерниядин жандармериядин начальникни хабардарнавай. Силисдин кIвалах пуд ­вацра давам хьана. Бакудин комитетди ва РСДРП-дин Елизаветполдин дестеди Къазимегьамед полицейскийрин къармахрай ахкъудун патал чпелай алакьдай вири крар авуна ва лезги хва хайи ватандиз хтана.

Хайи чкайрани инкъилабчидиз секинвал жагъанач. Адан крарикай, гьерекатрикай хабардар тир чкадин девлетлуйри, пачагьдин векилри адан гуьгъуьна итимар ту­на. Ада гагь Ахцегьа, гагь Кьасумхуьрел йи­къар акъудзавай. 1910-йисуз Куьредин округдин начальникдиз кхьей арза бинедиз къачуна, Агъасиев кьунин гьакъиндай приказ акъудна. Идакай хабар хьайила дустари ахцегьвидиз полицейскийрикай кIеви жедай мумкинвал гана. Ам мад Ахцегьиз ва хъуь­тIуьн мекьи йикъара Бакудиз хъфена.

НафтIадин шегьерда ам инкъилабдин чинебан кIвалахдив эгечI хъувуна. Къ.Агъасиев вичин савадлувал хкажунални машгъул­ хьана. Кавказдин большевикар тир Сурен Спандаряна, Степан Шаумяна ва масабуру лезги хва Ленинан ктабралди, герек брошюрайралди таъминарзавай. И вахтунда Агъасиев Балахана ва Романинский районрин нафтIадин карханайрин фялейрин Союздин кьиле акъвазнавай. Ада вичин ватанэгьли, дустагъдай хтанвай викIегь хва, большевик Мукьтадир Айдунбеговахъ галаз санал мяденра стачкайрин комитетар тешкилна. Зегьметчийрин арада большевикрин мурадрикай кхьизвай “Звезда”, “Бакинский рабочий” газетар чукIурзава ва абур важиблу мярекатриз гьазурзава.

1917-йисан февралдин инкъилабди зегьметчийрин яшайишдиз дегишвилер гъанач. Амма яргъалди икI амукьун мумкин тушир. Пачагьлугъда арадал атанвай гьаларикай хабар авай уях ксари-инкъилабчийри чпин кIвалах акъвазарнач. Мартдиз Темир-Хан-Шурада Дагъустанда инкъилабдин сифтегьан­ комитет тешкилна. Буржуазиядин векилар кьиле авай адаз Туьркиядин буржуазиядихъ галаз санал милли государство арадал гъиз кIанзавай. Ихьтин хаинвилин мурадриз социалистрин десте ва большевикар акси экъечIна. Августдиз хьайи съезддал большевикрилай чпин векилрикай революционный комитет хкягъиз ва буржуазиядин векилар къерех ийиз алакьна.

1917-йисан Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайидалай гуьгъуьниз Бакудин ва Да­гъус­тан­дин большевикрин крарни вилик фена. Агъа­сиев Дербентдиз хтана ва адакай со­ветдин председатель хьана. 1918-йисуз Да­гъус­­тан­диз туьркверин ва генерал Деникинан кьушунар гьахьна, абуру Дербент, Кьасумхуьр кьуна. Къазимегьамед Агъасиев  чап­хунчий­риз акси къуватрин кьиле акъвазна. Туьрквери ва абуруз къаюмвалзавай чкадин алчахри кесиб инсанрин панагь кьун патал хейлин инсанар кардик кутуна, гьатта ам кьурдаз пулни хиве кьуна. Хайи халкьдин гележег патал женгчи душмандин гъиле гьатна. Адаз инсафнач. Ах­цегьиз хутахзавайди я лагьана, Кьасумхуьруьн Хандин муькъвелай Кьурагь галай патахъ­ тухвана, къекъуьн­дал баркаллу хва, инкъилабчи гуьллеламишна.

Тарихдин и важиблу вакъиадикай Мегьарамдхуьруьн райондин Хожа-Къазмайрин юкьван школадин лезги чIаланни литературадин муаллим Марият Рамазановади вичин ахтармишунин “Къазимегьамед Агъасиев — зурба инкъилабчи ва жемиятдинни сиясатдин деятель” кIвалахда кхьенва: “… Хаинри Къазимегьамед Агъасиев туьр­кверин бей Такюдинан кьилив тухузва. Октябрдин къайивал, чIиш квай юкъуз пачагьдин урядник Нежвединова ва белогвар­дейчияр тир Мегьамедова, Шихжамалова ва ма­са алчахри гъилер, кIвачер кутIун­навай Къазимегьамед дустагъдай акъудзава. Алидхуьруьн къаншарда авай къе­къуьндал агакьайла, хаинрикай сада кьулухъай Къазимегьамед тапанчидай язава, ахпа масадбуруни адаз гуьлле гузва. Гьа икI чи кье­гьал хцин чандиз зулум, къаст ийизва…”

Анал ялавлу инкъилабчидиз памятник эцигнава. СтIал Сулейманан райондин администрацияди ам цIийи хъувунва. Адахъ школьникар гелкъвезва.

Баркаллу хва халкьди рикIел хуьзва. Дербент шегьерда адан тIварцIихъ проспект, Махачкъалада, Каспийскда, Буйнакскда, Белижда, Ахцегьа, Геджухда куьчеяр гала. Халкь патал, хушбахтлу уьмуьр патал чанар­ къурбанд авур рухвайрин тIварар чи рикIера эбеди я.

Нариман Ибрагьимов