Республикада кьилдин ксари чпин кIвалера ачухнавай
музейрин арада им пуд лагьай чкадал ала
И музейдиз атайла, заз жуван аял чIавариз аватайди хьиз хьана. Рак ахъайна кIвалерин гьаятдиз гьахьнамазди, зи вил еке фургъунда акьурла, зун ажайиб гьиссери элкъуьрна фад алатай девирдиз хутахна. Низ чида, и фургъундихъ гьихьтин тарих аватIа! Белки, ада аваз са лежбер гадади вичиз кIан хьайи хандин руш гваз катнатIа? Вилерикай жуьреба-жуьре шикилар карагзава… Ингье, рехи чуру квай касди дергесар гатазва. Хуьруьн юкьвал дингини са вуч ятIани гатазвай, жегьил рушарин рахун-хъуьруьнрин ванер къвезва. Бадеди, хтулдиз лайлаяр ягъиз-ягъиз, кьеб эчIязава. Гьяркьуь айвандик квар юзурзавай рушани гьаятда куткун хразвай бубади бадедин лайлайдиз яб гузва…
Хквен алай вахтуниз. Ихьтин, алатай девирдиз зав сиягьат ийиз тур кас СтIал Сулейманан райондин Агъа СтIалдал яшамиш жезвай Алимегьамед Ферзилаевич Аседулаев я.
Вичин кIвале ада кьилдин хсуси музей ачухна саки 14 йис я. Ачухайла, ана 450 экспонат авай. Чи халкьдин тарих къалурзавай алатар кIватIунал рикI алай Алимегьамед халу идал рази хьана акъвазначир. Ада Кьиблепатан Дагъустандин саки вири хуьрерай алатай девиррилай амукьнавай затIар жагъурзавай, къачузвай, чIехи пай — пулдихъ. Алай вахтунда музейдин экспонатрин кьадар 4500-лай алатнава!
Эцигунардай инженер Алимегьамед Ферзилаевич хсуси музей ачухунин фикирдал гьикI атанатIа, заз гзаф итижлу тир. Урусри лугьудайвал, чIуру кIвалах тахьанмаз, къени карни арадиз къведач. Алимегьамед халуди ихтилат авурвал, музей дуьшуьшдай арадал атана. Вичиз диде-бубадилай ядигар яз амай самовар туькIуьр хъийиз вугайла, устIарди адан къенепад михьиз дегишарна, цIийи жуьреда хъувуна вахкана. Хъел атай иесиди куьгьне пуд самовар маса къачуна, абур вичи туькIуьр хъувуна. Гьа инлай ам куьгьне затIар кIватIунив эгечIна…
Сифтедай музей хсуси кIвалин гьаятда ачухнай, амма экспонатар гзаф хьунивай, кьилдин дарамат ачухуниз мажбур хьана. ГьакI ятIани, чка бес тежезвайвиляй абур кьуд чкада ава: гьаятда ва дараматдин пуд залда. Музей вич гьеле кьилдин паяриз пайнавач. Анжах са дараматдиз фейила, музейриз хас тир жуьреда явашдиз рахунал элячIиз кIан жезвай. Вучиз лагьайтIа, вилер виликан нафт кузвай лампайра акьазвай. Абур са жергеда акьван такабурлудаказ акъвазнавай хьи, заз акI жезвай хьи, гуя са тIимил ван хкажна рахайтIа, лампайрин шуьшейрай свар къведа… РикIел хквезва мадни: свас гъидайла, адан вилик кваз, гъиле гьа ихьтин лампа аваз, кIвализ сифте сусахъ галай енге гьахьдай — чамранни сусан уьмуьрда гьамиша экв, чим хьурай лагьана…
Музейда авай гьар са затIунихъ вичин тарих ава, абур гьар сад музейдин иесидиз багьа я. Халис гьар са мусурмандиз хьиз, 19-асирдинди тир, гъилелди кхьенвай Къуръан — иллаки. Ина авай гьар са экспонат надирди я. Москвадай райондиз хкай, гъилик квай чинебан чарар, документар кIевирун патал ишлемишдай стол, садавайни туькIуьр хъийиз тахьана, Алимегьамед Ферзилаевича вичи туьхкIуьрна, музейда эцигна.
Куьредин эхиримжи хан Юсуфан (ам 1806-1878-йисара яшамиш хьанай) кIвале эцигай гуьзгуь вичин музейда хьунал Алимегьамед Ферзилаевича дамахзава. И гуьзгуьдихъни, ина авай вири затIарихъ хьиз, вичин тарих ава. Яхулви Юсуф ханди 17 йисуз (1859-1876) Куьреда ханвалнай. Адан тавханаяр Вини Ярагъа (ина адан секретарь Алкьвадар Гьасан тир) ва Кьурагьа авай. Кьурагьа 6 йисуз адан секретарь Агьмед эфенди КIатрухъви хьанай. Агьмед эфенди Алимегьамед Ферзилаевичан дидедин патай ата-буба я. И гуьзгуь Алимегьамед Аседулаева Вини Ярагъай садавай маса къачунай.
Музейда гьакIни чи милли музыкадин алатар — чуьнгуьрар, тарар, чIагъанар, тафтар, гьакIни гапурар, хъенчIин кварар, гичинар, афтафаяр, 27 жуьредин терезар ава. Са кIвале кIватIнавай нек юзурдай кварарин, гъилин регъверин кьулухъ галай сандухдин винел алай чемоданди зи фикир мадни вичел желбна. Чир хьайивал, им, дяведай хкведайла, са тпигъви аскерди вичин затI-матI аваз хканвай немсерин чемодан тир кьван! Куьне садра фикир це: и чемодан, Ватандин ЧIехи дяведин цIаяриз дурум гана, Тпигъиз акъатнава. Низ чида, гьикьван сирер адав гватIа, гьикьван ксарин къакъатунарни кьиникьар адаз акунатIа! Гила ам, тахсир квайди хьиз, секиндиз лезги хуьре музейда ава.
Мадни заз 1949- йисуз акъудиз башламишай КВН-49 Кенигсон, Варшавский, Николаевский) телевизор пара итижлу хьана. Адан экран лап гъвечIиди тир. Амма экрандин вилик цин булур квай, адан куьмекдалди телевизордай къалурзавай шикилар чIехиз аквазвай…
Са гафуналди, виликдай яшайишда герек къведай гьар са затI и музейдай жагъида. Чаз мадни чир хьайивал, А. Аседулаева Дагъустандин вири музейрихъ галаз алакъа хуьзва. Ам шегьеррин ва районрин вири музейриз фенва. Са бязи шейэр абуруз гузва, бязибур ада вичи абурувай къачузва. Музейдин иесиди хиве кьурвал, Дагъустандин кьилди ксарин хсуси музейрин арада адан музей пуд лагьай чкадал ала.
Алимегьамед Ферзилаевича арадал гъанвай музей кьетIенди, лап надирди, еке метлеб авайди я. Амма, гьайиф хьи, иниз килигиз къвезвай инсанрин кьадар са акьван гзаф туш. Алай девирдин гзаф жегьилриз, мумкин я, и затIарикай чIехи пай вуч патал ишлемишзаватIа чир тахьун. И музейдиз мукьвал-мукьвал мектебрин аялар гъун, адакай передачаяр, малуматар гун хъсан кар жедай.
Лезги халкьдин тарих къалурзавай, чпяй алатай ва алай вахтарин дегишвилер аквазвай, девирар сад-садахъ галаз алакъада твазвай, чи бубайрин яшайишдин затIар хуьзвай, абур кIватIзавай и касдиз чухсагъул лугьуз кIанзава.
КьетIендаказ заз мадни а кар къейд ийиз кIанзава хьи, Алимегьамед Ферзилаевича музей арадал гъун, аниз экспонатар маса къачун, ам хъсан гьалда хуьн — вири вичин такьатралди ийизва. Амма и вири крара гьа сифте йикъалай адан куьмекчи уьмуьрдин юлдаш Сейранат ТIагьирмирзоевна хьана. Абуру хизанда пуд веледдиз — кьве гададизни са рушаз — чешнелу тербия гана. Къе абуру чпин хизанар кутунва.
Чаз акуна хьи, и музей республикадин музейрилай са кIусни агъада авач. Заз чиз, музейдин иесидин мурад, куьгьне затIар хуьнилай, абурукай чирвилер гунилай гъейри, иниз атай гьар са касди са гьихьтин ятIани къени, жуван ери кIан хьунин, адахъ рикI кунин гьиссер вичихъ галаз хутахун я. Зунни гьа ихьтин гьиссер гваз и музейдай хъфизва. Къуй Алимегьамед Ферзилаевичахъ чандин сагъвал хьурай, рикIе авай мурадар кьилиз акъатрай! Абурун хизанда хушбахтлувал мадни артух хьурай!
Наира Ибрагьимова
