Заз чидайвал, дидедин патай аялриз авай кIанивал алцумдай терезар и дуьньядал алач. Дидедиз кьван вичин бала садазни ширин жедач. Гьавиляй диде, дирибаш аскер хьиз, датIана вичин веледрин къаравулда акъвазнава. Абуруз шадвал, савадлувал, асайишвал, бахт къурмишунин къайгъуйра ава.
Дидеди и дуьньяда кьазвай чкадикай машгьур гзаф ксари камаллу гафар тунва. Франциядин шаир Пьер Беранжеди кхьена: “АкьалтI тийидай аламатрин чешме дидедин рикI я”. Советрин писатель Максим Горькийдин гафара мадни дерин мана ава: “Вири инсаниятдиз хурудай нек ганвай, вичин кIанивилиз манийвилер, сергьятар течир дишегьлидиз — Дидедиз баркалла лугьун. Инсандихъ авай вири гуьзел ерияр Дидедин некIедилай ва Ракъинин нурарилай атанвайбур я…”
Чи хуьрера, шегьерра дидевилин халис везифадиз ва тIварцIиз лайихлу дишегьлияр пара ава. Веледриз дуьзгуьн тербия гун, абурукай ватандиз, обществодиз менфятлу ксар авун патал дидейри, вири четинвилериз таб гуз зегьмет чIугвазва. Ахьтинбурун жергеда кьуьчхуьрви Загьидинан руш Саиматни ава.
Саимат Азизова 1963-йисалай Махачкъала шегьерда яшамиш жезва. 54 йисуз меркездин асфальт “гатазвай” дагъви дишегьлиди вичин уьмуьрдикай суьгьбетзава:
— Хайиди тир Кьуьчхуьра акъудай цIерид йис зун патал виридалайни къайгъусузбур, гележегдикай хуш хиялардайбур хьана. ЧIехи кьве вах — Тевризни Сефият — гъуьлуьз тухванвай, Исамудин стхади шегьерда кIелзавай, кIвале диде-бубадихъ галаз зунни Тагьир стха амай. А чIавуз дах Загьидин колхоздин чIем гьазурдай устIар тир. Гатуз дахни диде яйлахда, хъуьтIуьз Кьурагь вацIун къерехда, “Яргъак” тIвар алай фермадал жедай. Колхоздин калерикай ацазвай нек чIемедиз, нисидиз элкьуьрдай абуру. Зунни стха кIвалин къайгъуяр ийиз амукьдай.
Чна колхоздизни куьмекар гудай. Гьайванриз алаф гьазурдайлани къерехда акъваздачир. Зани векьер яна, маргъвар кIватIна. Кьуьчхуьрриз гегьенш чIурар, ягъвар, сувар авайди я. Са ягъва векь ягъиз 25-30 кас жедай. Жегьилар — абурун гуьгъуьнал. Са сеферда и кьиляй а кьилиз фейила, гектардилай гзаф чиле къацу векьер маргъвариз элкъведай. Хуьре тавур са кIвалахни амайди туш. Шалаяр ялун, купIар гьазурун, фермаяр михьун, йигарар гатун…
Хуьруьн школадин 8-класс куьтягьайла, зи уьмуьрда гьич гуьзлемиш тавур вакъиаяр кьиле фена. Махачкъалада кIвалахзавай хуьруьнви гада хтайла, адан вил зал ацукьна. Гьамидуллагь зи стха Исамудинан дустни тир. Гьа и делилдини вичин кар авуна. Гададин диде-буба кIвализ мугьман хьана, лишан кутуна, зи багърийрини разивал къалурна. Завай лагьайтIа, гьич хабарни кьунач.
Гьамидуллагь хъсан, буй-бухах авай, абурар алай ва къуватлу гада тир. Хуьруьн гьи руша хьайитIани адаз “ваъни” лугьудачир. ГьакI зани, амма жув кваз такьуни рикIе бейкефвилин гьиссер тунай. Вучдай кьван, чи дагъви гзаф рушарин кьисмет гьахьтинди тир.
Мехъерна, Махачкъаладиз хкайла, зун, дагъларин азад майданрин къуш, кьефесда тур хьиз хьана. Гьамидуллагьа гьуьлуьн портуна чIехи крандал кIвалахзавай. Зун кирида кьунвай кIвале, чидай, рахадай касни авачиз. Заз урус чIални чидачир. Сифте варцар, авайвал лагьайтIа, зун патал дустагъда авайбур хьана. Ахпа за жуваз лагьана: руш, икI ацукьайтIа, вун са куьнинни иеси жедач. Вун Саимат я эхир, я къад кал ацунихъай, вад гектардай векьер кIватI хъувунихъай, йифиз яйлахда текдиз амукьунихъай, балкIандаллаз финихъай кичIе тахьай. Гила на вучиз кьил куьрсарнавайди я? Гьа икI, эгечIна зун урус чIал, шегьер, туьквенар, базарар чириз…
Ахпа кIвалахални акъвазна. Приборар акъуддай заводда электрокарщик хьана закай. Заз электрокар гьализ акьван хъсандиз чир хьанай хьи, мастерди маса цехриз тухвана кIанзавай, аватайла хадай, къайдадикай хкатдай шейэр чкадал агакьарун зал тапшурмишдай.
Сад-садан гуьгъуьналлаз аяларни хьана: Жевгьерат, Исмаил, Аманат, Жамиля — вични аялрин бахчаяр тIимил авай шегьерда. Жевгьерат Пушкинан ва Исмаил Гагаринан куьчейра авай бахчайра са гьар-гьал тайинариз хьана. Абур анриз тухун ва анрай хкун патал юрта гьатдай. КIвалахдални вахтунда агакьна кIанзавай эхир. Гила хьиз маршруткаяр авайди тушир.
1970-йисуз чаз гьукуматдин кIвалер гана. А вахтунда ина хуьруьнвияр тIимил авай, гьавиляй меркездиз атай гзаф багърияр, кьуьчхуьрвияр чи кIвалелай алатна. Гьамидуллагьни мугьманрал рикI алай кас тир. Жуван чIехи хизандин къайгъуни авуна, мугьманризни чин ачухун регьят кар тушир. Чаз дарвални жезвай, артухан инжиклувилерани гьатзавай, вучда, маса чара авайди тушир.
ЧIехи аялар школадиз физвай. ГъвечIибур мад бахчайра эцигна кIанзавай. Зун, жуван хъсан пул квай кIвалах гадарна, Кирован куьчеда ачухай цIийи бахчада нянкавиле кIвалахал акъвазна ва аниз Аманатни тухвана. Ахпа за “Труд” стадиондин патав гвай республикадин аялрин пульмонологиядин больницада мад сестравиле зегьмет чIугуна. (Къейд авун лазим я хьи, и йисара Саимата мукьва-кьилийрин, къуншийрин, чирхчиррин начагъ хьайи аялар больницадиз кьабулун, абур сагъар хъувун патал хейлин куьмекар гана). Идални бес тахьана, за гъуьлуьв станок туькIуьриз туна ва шегьердин шартIара ирид гам храна. Рушариз — жигьизар, хциз гъизвай сусаз — пишкешар…
Балаяр кIвачел акьалдарун патал чIугур зегьметар бадгьавая фенач. Жевгьерат Бугъда-тепеда чIехи хизандин иеси я. Адан хва Мурада, бадедин гъилелай фу нез, ДГПУ-дин филологиядин факультет куьтягьна. Исятда Москвада кIвалахзава. Астрахандин мединститут акьалтIарнавай Тамум Каспийскда стоматолог я.
Хва Азизов Исмаил Белиж поселокда яшамиш жезва. Адан рухваяр Керим ва Азим Москвадин ракьун рекьерин отделенидик акатзавай къурулушда поездар гьалзавай машинистар я.
Руш Аманат Хкема яшамиш жезва. Адан руш Гьавадини, бадедин гуьзчивилик кваз, Махачкъаладин медколледж куьтягьна ва исятда Ахцегьрин больницада кIвалахзава. Адан стхаяр Москвада карчивилел машгъул жезва.
Музыкадин рекьяй образование къачунвай Жамиляди Москвадин аялрин са бахчада бицIекриз музыкадай чирвилер гузва. Адан рушарини дидедин рехъ кьунва. Назиради фортепиано ягъунай, Фатимади скрипкадал къугъунай дерин чирвилер къачунва.
Веледрин хъсан яшайишди, крари лувар кутазвай дидеди абурун агалкьунрал шадвалзава. Веледрин патай кIанивал, къайгъударвал авай дидеди мадни бахтлувал гьиссзавайди я. Гьарна сад аватIани, веледри, хтулри Саимат диде, баде дарих жедайвал тазвач.
Нариман Ибрагьимов
