XX асирдин­ 90-йисарикай  ра­хай­­тIа, абур дуьнья кьве патал­ — ­со­циализмдин ва ка­пита­лизм­­­дин алемдиз пайнавай къайдаяр, къуру­лушар чу­­кIуру­­нал­, пайи-паяр авунал гъайибур хьа­на­. Пака­дин йикъахъ инанмиш, хъсан яша­йишдихъ умудлу яз, хуш му­­­ра­дар­­­ рикIера аваз яша­миш­ жезвай инсанарни буд алатай арабайриз эл­къвена. Бейкарриз ­элкъвей инсанриз, вахт-вахтунда мажибар агакь тийизвай бюджетникриз амукьайди са рехъ хьана: чка-чкада пайда хьайи базарра­ алверчидин чка кьун. Советрин девирда ахьтинбуруз спекулянтар лугьузвайтIа, гила — биз­­­несменар, карчияр.

Лугьун хьи, и рехъ гьамиша къацу экв куз­вай гегьеншди, регьятди, тайин чкадив сагъ-са­­­ламатдиз агакьардайди тушир. Рекье да­тIа­­­на манийвилер ацалтзавай. Гьич фикирдизни гъиз тежедай имтигьанрай экъечIна кIан жезвай. И макъамда алверчивилиз кьил ягъай­ дугъри, намуслу, инсанвал квай, гьалалдин ре­кье авай гзаф ксар кана. Советрин девирда къазанмишай хсуси девлетрикай, кIва­лер-йикъарикай, гьатта уьмуьрдикай магьрум хьана. И жуьредин бедбахтвилин дуь­шуьш 1990-йисарин юкьвара заз хъсандиз чидай инсанрин кьилелни атана.

Сентябрдин эхирар тир. Махачкъалада га­­лаз-галаз марфар къвазвай. Меркездин  уьмуьр­дикай, сиясатдин, яшайишдин гьа­ла­­ри­кай рахайтIа, секинвал амачир. Гьар юкъуз­ ина жезвай чIуру, татугай крарикай ванер къвез­вай. Пака вуч жедатIа садазни чизвачир.

Нубатдин югъни гуьгьуьл сериндиз акъат­­­­на. Кьвед-пуд йикъан вилик са ресторанда ягъ-кьиникьар хьанвай. Йифиз къунши подъезд­дай садан кIвалер атIанвай. Руьгь шадардай хабар хквезмачир. Хизандихъ галаз нянин хуьрекни тIуьна, телевизордай эхи­римжи хабаррихъни яб акална ксай зун ра­­­кIарин зенгини ахварай авудна. Сятдиз килигайла, йифен 2-даз кIвалах­на­вай. “Яраб къунши я жал?” — хиял фена рикIяй. И вах­тун­да­­ масад ракIарихъ акъатич кьван. Тадиз пе­рем, шалвар алукIна, фена, “вуж я?” хабар кьуна.

— Зун я, Жаруллагь я, ахъая.

Зи бейнидай зарбдиз фикирар фена: Жаруллагь. Им и береда гьинавайди тиртIа? Се­си­никни къалабулух ква. Альбурикент поселокдай иниз? Къуншидал вичин стха алайла­. Ма­шин чIур хьана, чи магьледа амукьна жал?

КIвалин къенез гьахьай дуст акурла, суалар мадни артух хьана. Кьилел алач. Бедендал — спортивный куртка, кIвачелни — тапочкаяр… Вични зурзазва, чина хъипи-лацу ранг ава. Са хабарни такьуна, за ам залдиз тухвана, дивандал ацукьарна. Кайванидиз за тади гьалда чай авун буйругъна.

Жаруллагь са шумудра, къарагъиз, да­кIар­­дал физ, хквез, дивандал ахцукьна. Ахпа­ ам, лап еке тахсир авурди хьиз, рахаз эгечI­на.­

— Чан стха, вуна гъил къачу, йифен и ма­къам­да вунни, хизанни инжиклу авунай. Фидай маса чкаяр авайтIани, зун ви патав атанва, вакай кьадай чка жагъидай чIал чиз…

Зун мугьмандиз килигзава, адаз вуч лу­гьуз­ кIанзавайди ятIа, гъавурдани акьазвач. Зи вилера авай суалар кьатIай хьиз, ада да­­вамарна­.

— Стха чан. Зун лап кIеве гьатнава. Заз вакай са чара, — къарагъна, ада зун къужахламишна ва дакIардал фена. МичIи къецел са шумуд легьзеда килигна, элкъвена зи патав хтана. — Алчахар! Квехъ агъур зи кьил атIана, кицIериз гана кIанзавайди я. Душманар!  Ягьсузар! Тарашчияр!

— Жаруллагь, я Жаруллагь, вун никай рахазвайди я?

— Намус квадарнавай алчахрикай. Чарадан кIвал чIурзавай мердимазаррикай.

Жаруллагь Ленинграддин художественный академия акьалтIарнавай хъсан художник тир. Адан гъилерикай хкатзавай шейэриз къиметни, гьамиша муьштериярни авай. Советрин Союз чкIайла, яваш-яваш касдиз заказар гудайбурни тIимил хьана. Идахъ га­лаз пул авай кисени кьелечIвилихъ элкъве­на. ГьикIда, вучда лугьуз, варцар акъудай­да­лай гуьгъуьниз Жаруллагьа кIарас­дикай шейэр гьазурдай цех ачухна. ГъвечIи стхани­ куьмекдиз къачуна. Пулунин бурж ада ви­чин чирхчир даргидивай къачунай. Къазанжийрин къад процент адан гьисабдиз гудайвал меслят авуна. Стхайри еридивди кIва­лахза­вай. Абурун устад гъилери туькIуь­рай нехишлу кроватар, шкафар, столар, стулар муьштерийри хушдиз маса къачузвай. Зани жуваз са кровать заказ ганай. Хъсан къазан­жияр жезва лугьуз, Жаруллагьа шадвални ийизвай. Бес гила дуст вучиз и гьалдиз атанва? Адаз завай вуч куьмек кIанзавайди ятIа?

— Ваз за вуч лугьун, дуст, зи нехир хтай хьтинди я. Дабан атIудай, пIузар хъуьрез, рикI атIудай, зегьер чукIурдай, дустар я лугьуз, фур эгъуьндай хаинрал ацалтна зун.

— Вужар я абур? Крар гьакьван чIуру яни?

— Зи амадагар я лагьай алчахар. Кьилиз садра кьванни абуру гьахьтин душманвал ийида лагьай фикир атайди туш.

И арада къариди чай гъана. Куьруь жузун-качузун авуна, ам хъфена. Дустуни, са вацра тахъвайда хьиз, чай хъвана. За адаз мад хцана. Кьвед лагьай къабни ичIи авурла, ада давамарна.

— Амадагди “цIийи” дагъустанвийрикай сад гъана, ада вичин цIийи кIвалериз кьве чIехи, пуд гъвечIи кроватар, пуд стол, цIуд стул, цлан кьве шкаф заказ гана. Чнани тирвал кIва­лахна ва муьштериди чалай пара разивални къалурна, мебель хутахна. Пул гваз вич пака хкведа лагьана, амма атанач. Гьафте, варзни алатна, ада вичин кьил къалурнач. Амадагдивай истемишиз эгечIайла, ламран хци вуч лагьанатIа чидани? “Ахьтин инсанри заказар гу­нал куьне шадвална кIан­завайди я. Пулунин­ ихтилатни мад хъийимир”. Сад-кьве агъзур ма­нат тиртIа, зун раханни ийидачир, ихтилат цIуд агъзуррикай физвай эхир. Им чакай лап за­рафат авун, чал хъуьруьн тир. За амадагдиз­ кьетIиви­лел­ди пул хкунин патахъай лагьана.

— Ада квез са кепекни гудач. Кисна ацукь гвай чкадив, эгер мадни еке зиянар хьана кIанзавачтIа, — кичIе кутадай тегьерда килигна а кицI заз.

— Ада тагъайла, ви процентар вахкудач за, —  хъел акатна закни.

Куьрелди, дуст, чун къалариз акъатна. Зун са шумудра адан кIвализ, кIвалахзавай идарадиз фена, угърашди, чидач гьакI тирни­, туширни, пул вичи амадагдив вахкайди я лагьана. Зунни амадаг мадни къалмакъалдиз акъатна. Идалай гуьгъуьниз цехдиз вад зуртул, ягъни-йикь лугьудай хьтин гадаяр атана­. Абурув тапанчиярни гвай. Чуруяр квай, цIал­цIам кьили нур гузвай, чинин чапла патан хъуькъвел чукIул чIугур хьтин гел алай къабан хьтинда малумарна: “И дараматдин иеси зун я. Куьне пуд йисуз инаг квез кIан­дайвал ишле­мишна, гила куьн заз виш агъзур­ манат буржлу­ я. Са гьафте квез вахт. ТагайтIа, счетчик кутада, гьар юкъуз агъзур манат алава къведа”.

Зун кьукьмада акьуна, и кьуьруькар зи амадагдин ва атIа ламран хцинбур тир. Абуру­ гаф-чIал саднавай. За шегьердин милициядин отделдин чIехидан тIварцIихъ арза кхьена. Умуд квай, жуванди я, адакай са куьмек жеда лагьана. Гьинавайди я, вакIан хва абуру маса къачунвай кьван. Са юкъуз заз зенг авуна ва вичин патав ша лагьана. Фейила, ка­бинетда гьа ягьсузарни авай. Чи вакIан хва начаник зал тепилмиш хьана:

— Кьейи хва, ваз айиб тушни, ихьтин гьуьрметлу, намуслу инсанрилай арза кхьиз. Вахчу жуван чар ва мад чи кьил тIармир. Гьабуру гьикI лугьузватIа, гьакI ая.

Заз алчахриз, чпин намуссуз крар рикIел хкана, регъуь ийиз,  кIан хьана, абур хъуьрез­ хьана. Чи кицIи зун, “кисна хъвач, тахьайтIа дуьз ин­санрал буьгьтен вегьинай вун жавабдарвилиз чIугвада” лагьана, кабинетдай акъудна­.

Зун вучдатIа чин тийиз амукьна. Пакад юкъуз гьа вад кас кIвализ атана. Цехдиз талукь документар чпив вахце лугьуз, абуру  гьарай-вургьай акъудна, къуншияр кIватI хьана, абур, заз пис-пис килигна, хъфена. За кьатIана, далудихъ тулаяр галай, ягь-намус кумачир та­рашчийрин иштягьар мадни ачух жеда, абурукай мадни зиян хкатда. Гьа йифиз­ за жуван ва стхадин хизанар, цехда авай та­даракар, материалар хуьруьз рекье хтуна­. Зун ягьсузрин вилик пад кьадай касдихъ къе­къвез эгечI­на. Милли гьерекатдин чIехи­бурун патавни фена. Гьайиф хьи, зи гьарайдиз гьай лугьудайбур хьанач. Гена гьалдарнавай тартаяр зи гуьгъуь­на гьатна. КIва­лин ракIара къурхудин чарни ту­на: “Флан кьадар­ пул агакьар тавур­тIа, вун кIва­лерикай магьрум жеда”. Кьве юкъуз зун кIваляй экъечIнач. Къанлуйри­ гьаятда чархар язавай. Милиция­диз зенг авуна, кIвалел шаклу инсанри гьу­жум­зава лагьана, амма касни акъатнач. Ингье­ къе йифиз­,  айвандилай къуншидин кIва­лиз фена, анай катайди я. Гила вакай заз куьмек кIан­зава.

— Гьихьтин? — Дустунин ихтилатди рикIе тежедай хьтин ажугъ арадал гъанвай.

— Зи кIвалерни гараж тади гьалда маса гана кIанда. Герек документар вири и папкада ава.

— Гьелбетда, гьелбетда, — жаваб гана за гьасятда.

— Хийир стха, чизва, за вунни, ви хизанни хаталувилик кутазва, и йикъара, жедатIа, зун ви кIвалени амукьнайтIа,- ам заз акьван язухдиз, жанавурдин хурукай катдай чкани амачир къуьр хьиз тамашна хьи, зи рикI аватна. ЯтIани зи ял кьуна.  Гуьгъуьна вагьшияр авай кас кIвале хуьн? Меркезда саки гьар юкъуз инсанар чуьнуьхзавайла, ягъиз рекьизвайла, кIвалериз гранатар гадарзавайла… Зун, кайвани кIвалахал жедайди, кIвале аялар-школьникар… Ягьсузриз Жаруллагь зи кIва­ле авайди чир хьайитIа? Зай сес акъат­ тавурла, мугьманди минетна:

— Заз фидай маса чка амач, стха. Зи кIва­лерни гараж маса гуз куьмек ая, ахпа зунни и къачагъар авай харапIадай квахьда.

— Залай алакьдай вири крар ийида, — лагьана за, — амма…

— Зун иниз атайди садазни акунач, за шегьер­да гзаф къекъуьнарни авуна, гуьгъуьниз атай шаклу ксарик зи вил хкIунач, — Жаруллагь­ зи ри­­кIик квай секинсузвилин гъавурда акьун­вай.

— АкI ятIа, хъсан я. Гила жува ял ягъа, чун­­ни ксун хъийида.

Папаз за куьрелди кардин кьил ачухна, чин чIурнатIани, акси гаф лагьанач. Ам ре­гьим­лу, жувандан дердиникай хабар кьадай, макъамдин четинвилерин, бедбахтвилерин дуьз гъавурда акьазвай дишегьли я.

Чна мукъаятвал артухарна, аяларни тагькимарна. Гараждин месэла фад гьялна. БТИ-да авай жуван яр-дуст кардик кутунатIани, кIвалер маса гун четин акъвазна. Алчахри  кIвалерал гуьзчивал тухузвай. Зун кьведра Жа­руллагьа ихтибарзавай къуншидин кIва­лиз фена. Чна гьаятда яракьар гвай шаклу итимар авайди, абурукай аялар къурхут хьанвайди хабар гайила, кьведра милицияр атана, “тартаярни” цIвал-цIвал хьана.

Гьа идакай ва къуншидикай менфят къачу­на, чна Жарулагьан кIвалерни маса гана. Гьа пакад юкъуз ам заз, хизандиз сагърай лагьана­ хъфена. Сифте хуьруьз, ахпа Россиядиз. Гила­ни ам Псковский областда яшамиш жезва. Гьа­нани вичин устIарвилин кар давамарзава. Меркезда са жуьре къайда гьат хъувурла, Жа­руллагь хизанни галаз хтанай, чаз рикIелай те­фидай пишкешарни гваз. Са гьафтеда ял яна, хъфенай.

Аллагьдиз шукур, дугъри, намуслу инсанар кIеве тур гьахьтин вагьши вахтар алатна, фена. Садрани тахкурай чаз ахьтин къа­нун­сузвилер, гьалт тавурай чи рекьел ягьсузарни намуссузар.

Нариман Ибрагьимов