Къизилни муьрхъуь кьада, ктIида гьулданни,

Мармарни руьхъ жеда, пуч жез гьазур я вири,

И чилел мягькем я пашманвал, гъамни,

Анжах гьайбатлу Гаф я лап эбеди.

ИкI зурбаз, еке ашкъилувилелди кхьенай гафуникай, чIалакай бажарагълу шаир Анна Ахматовади. Эхь, чIал чи сиве авай мез, инсанар, жемиятар алакъаламишзавай, чун сад-садахъ галаз рахазвай лап важиблу, амма  гзаф муракаб алат я. Ам устадвилелди ишлемишуни яб акалзавайбур гьейранарда. Дуьзгуьн, гьахълу, камаллу гаф, фикир эхь, эбеди я.

Массовый информациядин такьатра чIа­лакай, чIалан месэлайрикай чун ара-бир, гьар кткана ваъ, гьамиша рахана кIанда. Амма Ви­ридуьньядин халкьарин милли чIаларин йи­къахъ­ галаз алакъалу яз — иллаки. 21-февраль гьа ихьтин югъ яз малумарна пара хъсан кар хьанва. Идалайни гъейри, ингье 2019-йис ООН-ди чкадин, бинелу чIаларин йис яз малумарнава. Идахъ галаз алакъалу яз, алай йи­сан апрелдин вацра Россиядин Федерациядин Илимрин Академиядин языкознанидин Институтди чкадин, бинелу милли чIа­лар чиру­нин ва хуьнин месэлайрай международный конференция тухудайвал я. Дуьньядилай яваш-яваш терг жезвай гьайванрин, къушарин, набататрин месэла хьиз, гъве­чIи халкьарин чIа­лар хуьнин месэлани  гзаф важиблубурук акатзава­.

Жуван хайи дидед чIалав рикI гвачиз, гьикI кIандатIани хьуй лугьудай тегьерда, какатайвал эгечIна виже къведач, адал рикI хьун, къадир чир хьун важиблу я. Чаз гьар юкъуз аквазвайвал, гзафбуру, рахадайла, чпи сивяй-мецяй акъудзавай  гафарал, ибарайрал гуьзчивалдач: кьве гаф лезгидалди хьайи­тIа, са гаф урусдалди жезва. Жуван дидед чIал аваз-аваз, мярекатар урус чIалалди тухузва. И жигьетдай ажеб дуьз лагьанвачни машгьур языковед, профессор Иван Александрович Бодуэн де Куртенэди (1845-1929): “Хайи чIал кваз такьаз, хайи чIалан гафар туна, маса чIалан гафарикай менфят къачун — им жуван дидед чIалаз хиянат авун я”. Литературный михьи чIалалди рахаз, савадлудаказ кхьиз алакьун еке месэла я. Дидед чIал хъсандиз чир хьун маса чIаларни, чун элкъуьрна кьунвай  тIебиат, санлай дуьнья чирунин куьлег я. И куьлегдалди гзаф дапIарар ахъайиз жеда.

Чир хьана кIанда хьи, Дагъустандин милли чIаларалди ктаб-журнал, газетар акъатун — им регьятдиз, вич вичелай хьайи кар туш — алатай асирдин 20 лагьай йисара халис­ ватанперес, гележег масабурулай хъсан­диз аквазвай, яргъал килигзавай аяндар, савадлу рухвайринни республикадин халкьарал, гуя государственный чIал я лугьуз, туьрк чIал илитIиз гьавалат хьайи башибузукьрин арада халис женгер кьиле фейиди я. И женгинин кьилени рагьметлу Гьажибег Гьажибегов акъвазнавай. Къе Дагъустанда хайи чIала­рал рахаз, газетар-журналар акъатзаваз хьунай чун вири сифтени-сифте Гь.Гьажибеговаз буржлу я. Гьайиф хьи, “миллетчи” я лагьай пине (ярлык) алкIурна, жегьил алим, зурба бажарагъ инсафсузвилелди, адалатсузвилелди къанунсузвилерин цIук, мусибатдик кутуна, адан кьилел еке къаза гъана. Рагьмет хьурай вичиз. Гьавиляй къе чахъ милли вуч аватIа (газет, журнал), гьабурун къадир чир хьана, абур хуьник, кхьиник къуьн кутунин карда садни кьулухъ акъваз тавун важиблу я. Чи “Лезги газетдин” тираж анжах 7-8 агъзур — ваъ, агъа кIан 10-15-20 агъзур экземляр хьайитIа, бес им чи халкьдин виниз тир къанажагъ, руьгьдин девлетлувал къалурун жедачирни?!

Газетдал рикI хьуникай ихтилат кватайла, инал 1920-1950-йисара партиядин КцIар райкомдин 1-секретарь, партиядин Къуба уезддин комитетдин отделдин заведующий, и уезддин исполкомдин председатель, КцIар райисполкомдин председатель, ина халкьдин судья, “Социализмдин темп” райгазетдин редактор хьайи бажарагълу женгчи шаир, гуьндуьзкIелеви, Къуба пата цIийи уьмуьр туькIуьруник, илим, лезги чIалал кIелун-кхьин виликди финик еке пай кутур Нуреддин Шерифован (1883-1952) еке зегьметар, алахъунар, чалишмишвилер мад сеферда рикIел хкун кутугнава. 1931-йисуз КцIара лезги чIалал газет (“Социализмдин темп”) акъатайла, адан сифте редактор Нуреддин Шерифовичан шадвилихъ тум-кьил авачир, адаз а газет акъудзавай типография­да зегьмет чIугвазвай Гуьлсенеман гъилериз теменар гуз кIанзава ва кхьизва:

Жуван хайи чIалал газет

Сифте кIватIай а гъилериз

За пIагь гузва! Ихьтин лезет

Аквада кьван чи вилериз!

 

Ваз, Гуьлсенем, чан руш, алхиш!

Вун хьтин руш дагъдай жагъич.

Петровскидай гьарфар гъана,

Чи газетдиз на чан гана.

 

Зегьметчийриз хьана гила

Чпин орган, гьялдай дердер.

Кхьихь чарар, макъалаяр!

Чи кIвалахдиз тахьуй зерер.

Чи халкьдихъни элкъвена, къе гьа икI лугьуз кIанзава, чи милли газетни, гьа рагьметлу­ Нуреддин Шерифоваз хьиз, кIан хьуниз эвер гузва. За кьатIузвайвал, анжах са эвер гунрал­ди крар виликди фидач, гьар садан къана­жагъ­лувилин дережа вине хьунилай гзаф аслу я.

Са шейинин къимет, къадир ам квахьайла, амукь тавурла, чир жеда лугьуда. Газет, журнални тахьайла, чахъ вуч амукьзава?! Газет халкьдин трибуна, ким, мез, вилер, япар я. Информационный майдан арадал гъунилай, яни инсанрив жуьреба-жуьре хабарар агакьарунилай гъейри, газетди халкь агуддай, тупламишдай, лезгияр, гьина аваз хьайи­тIани, Чукоткадилай башламишна, Калининграддив кьван, сад ийидай роль къугъвазва. ГьакI — дуьньядин маса уьлквейра авай чи ва­танэгьлиярни. Милли газетди чи халкьдин гьар йикъан тарих (летопись) кхьизва. Иштирака и важиблу карда вирида. Газет-журнал акъатзаватIа, яратмишунарзавай ксари гьар жуьре жанрайрин эсерар теснифза­ватIа, — им чIал кардик ква, гьерекатда ава, ишлемишзава лагьай гаф я.

Газет, ктаб-журнал, чIал жегьил-жаванриз кIанарунин кIвалах эвелни-эвел хизандилай, мектебдилай гатIунна кIанда. “КIела, кьей хва, чира, кьей хва!” лугьуз, векъидаказ — ваъ, чан-рикI ийиз, мецелди, сабурлувилелди гъавурда тваз, мисалар гъиз, чIалан устадрин шейэрай — эсеррай гуьзел, таъсирлу цIарар гъиз-гъиз. Чахъ ихьтин хъсан мисалар авайди я: чIал диде я, Ватан-буба; чIал квахьайдан кIвални квахьда; чIал миллетдин мез, гуьзгуь, абур, хазина, паспорт, руьгь, вири сирер ачухардай куьлег я; чIал хуьн — им халкь хуьн лагьай гаф  жезва; бажарагълу шаир, чIалан халис устад авай межлис гурлу жеда ва икI мад.

Сир туш хьи, чIал виликди тухунин, ам михьиз хуьнин карда газетрихъ-журналрихъ, радиодихъ-телевиденидихъ, театрдихъ галаз санал бажарагълу шаиррини писателри, гафунин устадрини зурба роль къугъвазва. Гаф кватай чкадал чавай и жигьетдай чпин гъиликай хкатнавай гзаф шейэр чи дидед чIалан михьи чешмейрихъ галаз сихдаказ алакъалу тир Куьре Меликан, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Зияудин Эфендиеван, Шагь-Эмир Мурадован, Къияс Межидован, Агьед Агъаеван, Алирза Саидован, Шихнесир Къафланован, Забит Ризванован, Буба Гьажикъулиеван, Лезги Няметан, Ханбиче Хаметовадин, Ибрагьим Гьуьсейнован, Байрам Салимован, Абдулбари Магьмудован, Азиз Алеман, Фаида Гъаниевадин, Нариман Абдулмуталибован, Абдуселим Исмаилован, Гьаким Къурбанан, Расим Гьажиеван, Пакизат Фатуллаевадин, Фейзудин Нагъиеван, Арбен Къардашан, Мердали Жалилован ва масабурун тIварар кьаз жеда. Абурун жавагьиррай чIалаз талукь гуьзел цIарар аялри хуралай чириз хьайитIа, гьикьван хъсан кар жеда!

КьатI ама

Шихмурад Шихмурадов