Дагъустандин Автономиядин — 100 йис
Алай йисуз вири дагъустанвийри ДАССР-дин 100 йис тамам хьунин шад вакъиа къейдзава. Республикадин виридалайни еке девлет зегьметчи халкь я: государстводин къуллугъчияр, алимар, экономистар, духтурар, муаллимар, спортсменар, шаирар — абуру чи республикадин ад виниз акъудун патал зегьмет чIугвазва.
Дагъустан Республика виликди тухунин кардик еке пай урус муаллимри, духтурри, инженерри, Дагъустандиз маса регионрай атай ва республикадин агьалийрив лайихлу образование агакьдайвал, абурукай экономикадин жуьреба-жуьре хилера лап хъсан пешекарар хьун патал гьакъисагъвилелди кIвалахай маса пешейрин векилри кутуна. Абурун зегьметдин нетижа яз, республикада савадсузвал тергна ва чкадин кадрияр тербияламишна.
Ахцегь районда, а вахтарин Самур округдин Ахцегьрин хуьре 1861-йисуз Дагъустанда сад лагьайди тир хуьруьн светский школа — “Са классдин общественный училище” арадал гъанай.
Мектебдин сифтегьан муаллимар урус дишегьлияр тир — Мария Петровна Данченко (школадин заведующий Василий Кирилович Данченкодин уьмуьрдин юлдаш) ва Ксения Борисовна Бурсилова (округдин начальникдин руш).
1913-йисуз са классдикай ибарат тир кьвед лагьай школа ачухнай. И кьве мектебда 263 аялди чирвилер къачузвай. Абуруз тарсар урус муаллимри — А.А. Потыранскаяди ва Л.Н. Крутовади гузвай.
Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара фронтдиз фейи муаллимрин чкадал СССР-дин жуьреба-жуьре областрай ва крайрай тир иллаки урус муаллимар-дишегьлияр атана.
Муракаббур тир и йисара райондин гьар жуьре мектебра 100-далай артух урус дишегьлийри тарсар гузвай. Вузар акьалтIарайдалай кьулухъ Дагъустандиз рекье тунвай бязи урус рушар, чи дагъларин векъи шартIар эхиз тахьана, тадиз элкъвена хъфизвай, муькуьбуру 3 йисуз кIвалахунин шартI кьилиз акъудзавай, пуд лагьайбур дагълух хуьрера гьамишалугъ яз амукьна. Чун лагьайтIа, Ахцегь райондин алай вахтунин агьалияр — абуру тарсар гайи аялар, абурун веледар, хтулар, мукьва-кьилияр урус муаллимрин-дишегьлийрин вилик эбеди буржлу я.
Родонская-Мирзоева Мария Дмитриевна, Мотрос-Халикьова Вера Архиповна, Алексеева-Гьашумова Галина Алексеевна, Иванова-Агьмедова Ольга Петровна, Лахно-Шефиева Евгения Михайловна — 50-йисара Дагъларин уьлкведиз, чи Ахцегь райондиз акъатай ва чпин рикIерин чимивал, чирвилер ва тежриба хуьрерин аялриз багъишай абуру, зи фикирдалди, халисан игитвал къалурна.
Абурун виридан тIварар рикIел хкун ва и игитвиликай суьгьбет авун, заз чиз, алай аямдин несилдин буржи я. Им иллаки чун, чи бубайрикай, чIехи бубайрикай, урус муаллимар себеб яз, савадлу ксар ва зурба уьлкведин гьар жуьре пипIера уьмуьрдин рехъ кьиле тухудай мумкинвал хьанвай алай аямдин ахцегьвияр патал важиблу я.
Инал заз жуван рикI алай бадедикай, урус муаллимдикай — Шефиева Евгения Михайловнадикай суьгьбет ийиз кIанзава.
Евгения Михайловна — Россиядин Халкьдин просвещенидин отличник, Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим яргъал тир 50-йисара Дагъустандиз атана. Ери-бине Кубандай тир Евгениядин буба Михаил Викторович ва диде Мария Ивановна Лахно — Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчияр, колхозчияр тир.
Краснодардин культпросветучилище акьалтIарай Евгениядин вилик суал акъвазна — кIвалахун патал гьиниз фида? Эхирни ада ва дуст руша чеб Дагъустандиз рекье тун тIалабна. Дагъустандиз акъатайла, ада — Ахцегь, дуст руша Рутул район хкяна. Почта тухузвай машиндаваз атай рушар Ахцегьиз нянихъ агакьна — а вахтара дагълух районриз автобусар физвайди тушир. Абур чкадин мугьманханада акъвазна. РикIел хкизвайвал, ахцегьвийрин кIвалерин пенжерра эквер акурла, абуруз гзаф шад хьанай, гьикI лагьайтIа, а девирда дагълух маса хуьрера электричестводин эквер авачир. Ахцегьа лагьайтIа, чкадин гьевескарри вацIал чпин къуватралди электростанция эцигнавай. Мугьманханадин пенжердай килигай абуруз гзаф мертебайрин кIвалерин эквер акуна — рушарин шадвал мадни артух хьана. “Им шегьер я хьи!” — кIевиз лагьанай кьве рушани сад хьиз. Амма пакамахъ абурун рикI хана, рушар гъавурда гьатна — абур гзаф мертебайрин кIвалер ваъ, сад масадалай вине аваз рагал эцигнавай дагъдин кIвалер тир. И кар акур жегьилар лазим тир пуд йисуз кIвалахайдалай кьулухъ элкъвена чIехи шегьерриз хъфида лагьана икьрар хьанай.
Амма кьисметди маса къарар акъуднавай: Евгения райондин культурадин кIвале кIвалахал акъвазна. Дагъларни, анра яшамиш жезвай инсанарни рикIиз гзаф чими хьана. Вичин вири къуватар ада дагъви халкьдин марифатлувилин дережа хкажуниз серфна, идахъ галаз сад хьиз ада Дагъустандин государстводин университетдани заочнидаказ кIелна. Маса гьевескаррихъ галаз санал ада жемят цIийи жуьредин суваррихъ, адетрихъ галаз танишарзавай. Агитбригададин кIвалахда иштиракзавай. Халкьдин театрда къугъвазвай.
Инал итижлу мад са делил къейд тавуна жедач. Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран ва халкьдин писатель Къияс Межидован “Россиядин цуьк” пьесадин бинеда Евгения Михайловнадин биографиядин делилар ава, Евгенияди вичи лагьайтIа, и пьесада кьилин роль къугъвана. Москвада, ВДНХ-да къалурай и театр москвавийри, гьакIни меркездин мугьманри гурлудаказ капар ягъуналди кьабулнай. А вахтунда ада, ДГУ-дин филологиядин факультет акьалтIарна, Ахцегьрин 1-нумрадин мектебда урус чIалан ва литературадин муаллим яз кIвалахиз гзаф йисар тир, гьа са вахтунда райондин гьевескаррин дестедани активнидаказ иштиракун давамарзавай. 20 йиса авай руш яз, дагъдин Ахцегь хуьруьз атай Евгения Михайловна, гьихьтин къуллугърал зегьмет чIугунатIани. РДК-дин методист, урус чIаланни литературадин муаллим, гьакIни Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван мектебдин тербиядин кIвалахдай завуч — вичин къанажагълу вири уьмуьрда, 60 йисалай артух девирда дагъви халкьдин къуллугъда акъвазна.
Евгения Михайловнади дагъви жегьилдихъ — РФ-дин культурадин лайихлу работник Шефиев Жамал Азизовичахъ галаз кьисметар сад авуна. Къе ам кьве веледдин — хцинни рушан диде, пуд хтулдин ва вад птулдин чIехи диде я.
Махачкъалада, Ак-Гёль вирин къерехда, “Урус муаллимдиз” памятник эцигнава. Зи фикирдалди, ихьтин гуьмбетар республикадин районрани хкажайтIа, урус муаллимар яшамиш хьайи кIвалерал рикIел аламукьдай кьулар алкIурайтIа, абурун тIварар куьчейризни мектебриз гайитIа, хъсан я.
Бедирнисе Саидова,
муаллим
