Къадим Ахцегьар алакьунар, бажарагъ авай ксаралди — алимралдини игитралди, зарийралдини пагьливанралди, инкъилабчийралдини камалэгьлийралди — тафаватлу я. Къе вичикай ихтилат физвай зурба ватанперес, общественный деятель ва пара рекьерай кьетIен бажарагъ ганвай кас Гъаниев Малик Гьамзебеговични (тахалус Шагьдагъви) гьабурун жергедик акатзава. Адан уьмуьрдинни яратмишунрин рекьикай тайин себебрикди чаз и мукьваралди, гьайиф хьи, саки хабар авачир. Гьа са вахтунда ам халкьдин хушбахт гележег патал чан къурбанд авур зурба кас хьана.
Малик 1896-йисуз Ахцегьа Гьамзебег духтурдин зегьметкеш хизанда дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб куьтягьна, 1912-йисуз кIвалахиз Бакудиз фена, ана инкъилабдин гьерекатрик экечIна. Савадлу гада, алакьунриз килигна, нафтIадин мяденра ваъ, чапханада гьарфар кIватIдайди яз кIвалахал эцигзава. Гьар жуьре газетрихъ галаз алакъа хуьз хьайи ам 1917-1918-йисара “Труд” газетдин редакциядиз кьабулна. Гьа са вахтунда Малик Гъаниева “Азербайжандин кесибар” газетдин редакциядани типографияда кIвалахна ва, инкъилабдин “Гуьммет” тешкилатдин член яз, 1918-йисуз, гъиле яракь аваз, мусаватистриз акси женгера иштиракиз, Сураханада Лезги халкьдин театрдин тамашайра артиствилин, режиссёрвилин ва художниквилин везифаяр тамамариз хьана.
1918-йисуз Ахцегьиз хтай инкъилабчидиз ина туьрквер аваз акуна. Абуру, чкадин бязи агьваллу ксарин куьмекдалди урусрин къеледа чка кьуна, офицеррин училище ачухнавай. Душманрин гьакъикъи ният, панисламизмдин чIуру фикирар дуьздал акъудунин серенжемра иштиракиз, Малика, яру партизанрин дестедик экечIна, Самур округдин ревкомдин председателвилин везифаяр тамамарна. Ахцегьай туьрквер чукурайдалай кьулухъ 1919-1920-йисара Дербентдинни Левашадин фронтра хьайи женгера иштиракна.
Советрин власть тестикь хьана, цIийи уьмуьрдин шартIар арадал атанвай йисара Малик Гъаниева Ахцегьрин 1-нумрадин школада аялриз шикилар чIугваз чирдай муаллим яз кIвалахзава. Амма къаст къецепатан крарин наркоматдин дипломат хьун тир. И мураддалди ада 1924-1928-йисара Ленинградда Шаркь патан чIаларин Вирисоюздин институтдин литературадин факультетда кIелзава. Кьилин образование аваз ватандиз хтай Малик, Ахцегьрин театрдин художественный руководитель яз, тамашаяр кхьинал, сегьнедиз декорацияр туькIуьрунал, шикилар чIугунал машгъул жезва. Ахпа адакай театрдин ва Ахцегьрин клубдин директор хьана. Малик Гъаниеван алахъунралди 1935-йисуз ВКП (б)-дин Дагъустандин обкомдин ва ДАССР-дин гьукуматдин къарардалди Ахцегьрин театр Лезгийрин госдрамтеатрдиз элкъуьрна.
Бакудин редакцийринни чапханайрин кIвалахдин тежриба авай, Ленинграддин вузда кIелнавай пешекар Гъаниеван регьбервилик кваз 1928-1935-йисара Ахцегьа, Кьасумхуьрел, Кьурагьа, Балаханра чапханаяр эцигзава, Кьасумхуьрел драмкружок ва клубдин кIвалах тешкилзава. Ам Махачкъалада туьрк чIалал акъатзавай “Шура Дагъустан” (“Советский Дагестан”) газетдин редакторвиле, Дагъустандин обкомда милли политикадин отделдин заведующийвиле тайинарзава.
1937-йисуз Ахцегьрин школада тарсар гузвай Малик Гъаниев, пехилбурунни хаинрин буьгьтенриз килигна (гуя ам туьркверин патал ала), репрессийрик акатна. Вични алачиз, “тройкади” гуя “туьркверин агент я” лагьай тахсир кутуна, дустагъда тунин къарар акъудна. Нетижада ам, са тахсирни квачиз, сифте 6 йисуз Карелиядин кIеви лагерра хьана. Вич гьахъсуздаказ дустагънавайди субутзавай арзаяр кхьиникди 1943-йисуз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди адаз кьезилвална, Алтайдин Волгиха хуьруьз суьргуьнна. Ана клубдин художниквиле, фотографвиле кIвалахна, драмкружок тешкилна, чкадин жемятдин патай кьетIен гьуьрмет къазанмишна.
1955-йисуз, яни дустагъ авур саки 18 йисалай, ам хайи хуьруьз — хизандиз хквезва. Чидайбуру рикIел хкизвайвал, “беден зайиф хьанвайтIани, лугьуз тежер хьтин четинвилерай уьтквемдиз экъечIнавай Малик руьгьдиз аслан хьиз амай”. Ял яна, сагъламвал мягькемарна кIани чкадал ам, муаллимвалдай ихтияр истемишиз, чкадин гьакимрин кьилив фена. Диплом гвачиз (документар вахканачир) муаллимвиле кьабул тийиз акурла, Шагьдагъви Малика Ленинграддин университетда вичин муаллим, СССР-дин Илимрин Академиядин член-корреспондент, профессор Евгений Бертельсаз чар кхьида. Гьанай дуьз жаваб ва документ хтайдалай кьулухъ ада Ахцегьрин 1-нумрадин школада муаллимвиле ва аялрин яратмишунрин кIвале кружокдин руководителвиле кIвалах хъувуна. 1957-йисуз ам рагьметдиз фена. Хайи хуьре кучукнава.
…Халкьдин бажарагълу хва буьгьтенрикди кIеве тур хаинрин тIварар малум тир себебрикди кьадач. Амма Шагьдагъви Малик хъсандиз чидай парабуру ам ахъай хъувун патал гьакимриз чарар кхьиналди чпин сес хкажна. Ингье абурукай са шумуд.
“Юлдаш М.Гъаниев заз 1925-йисалай, санал кIвалахиз 1931-йисан июндилай чида. Ам 1931-йисуз Ахцегьа, 1932-йисуз Кьурагьа типографияр арадал гъунин тешкилатчи тир. Бакудин куьгьне фяле-наборщик яз, ада типографиядин пешекарар — наборщикар ва печатникар гьазурна. Адан гъилик закайни и пешейрин иеси хьана. Кьилин образование авай педагог, художник ва драматург яз, чахъ галаз санал кIвалахиз, вичин чирвилер, тежриба жегьилриз гуз алахъна. 1937-йисан сентябрдалди Ахцегьа культурадин кIвалин директорвиле ва художниквиле кIвалахай Малик Гъаниева вичикай рикIелай алат тийидай хъсан фикирар туна.
Гьуьзбуллагь ГЬАЛИМОВ,
1956-йисан 14-июль”
“Малик Гъаниев заз лезги чIалан азбука, грамматика чирай муаллим я. Вичин кIвалахдихъ галаз санал ада, галатун тийижиз, лезгийрин милли культура вилик тухунин общественный крарни кьиле тухузвай — Лезги халкьдин театр кIвачел ахкьалдарзавай; лап хъсандиз кIелзавай аялрихъ галаз махсус студия кардик кутунвай, вичин хци пьесаяр сегьнеламишуналди, буржуйрал, диндин мавгьуматчийрал хъуьрезвай…
Са сеферда, тамашадилай кьулухъ, залди пьесадин автор ва режиссёр гурлу капаралди тебрикзавайла, ада зун — жаван сегьнедал хкажна, “чи театр, гьа и гада, жегьил я, амма адаз еке гележег ава”, — лагьана. Малик Гъаниев зазни Советрин власть мягькемарун патал женг чIугвазвай халис ватанперес яз чида.
Перин ПЕРИНОВ,
1956-йис”
“Гъаниев Малика, гьакъикъатдани, чи милли культура вилик тухуз, халкь диндин лукIвиляй акъудиз, филантропринни карьеристрин ва дасмалчийрин аксина женг чIугвазвай. Лезги театрдин тарихда халкьдиз сифте яз сегьнедилай адан инкъилабчивилин пьесайрин ван хьана. Ам халкьдиз, милли искусствода цIийивилер твазвай, хсуси интересар общественныйбуруз къурбандзавай бажарагълу пешекар хьиз, пара кIандай. Куьрелди, ам акьалтзавай несилрин бахтлу гележег, Ватан ва вири инсаният патал кузвай чирагъ тир.
МутIалиб ГЬАЖИЕВ,
1965-йисан 8-август”
“Гьакъикъатдани, 1914-йисуз Гъаниев Малика Бакудин “Труд” типографияда кIвалахзавай. Революциядин терефдал алай шегьердин фялейрин арада ада чIехи гьуьрмет къазанмишнавай. 1914-1918-йисара юлдаш Гъаниев нафтIадин мяденрин фялейрин руьгьдин регьбер ва бунтарин иштиракчи, Лезги театрдин тешкилатчи, сегьнеламишзавай са жерге пьесайрин автор тир. Гьа са вахтунда ада гъиле яракь аваз ЧIехи Октябрдин революциядин къазанмишунарни хуьзвай. Гьавиляй ам, халкьдин таъсиб-тереф хуьзвай игит хьиз, виридаз пара кIандай, адаз искусстводин деятелрин арадани лайихлу гьуьрмет авай.
Челябинск шегьерда яшамиш жезвай
Абдулла Вагьабович ВАГЬАБОВ,
1922-йисалай КПСС-дин член,
1954-йисан 16-июль”
“Гъаниев Малик заз 1912-йисалай Бакудин фяле, 1914-йисан политстачкадин ва 1917-йисуз Бакуда граждан дяведин иштиракчи хьиз чида. Ада генерал Шкуродин штабдин офицеррин аксина, мусаватистрин гьукуматди рекье тур туьркверин жаллатIрин, округдин начальник Гьамидбег СултIановичан ва чкадин миллетчийринни иттигьадистрин, мусаватистрин аксина авур тарихдин рахунар гьич рикIелай фидач. Ада неинки ингилис империалистрин агентрин пехирар дуьздал акъудна, гьакI гъиле яракь аваз зегьметчийрин интересар хвена. Гъаниев Малика 1918-1919-йисара РКП (б)-дин Бакудин фялейрин конференциядин “Азербайджанская беднота” печатдин изданидин чинра Бакудин фялеяр женгиниз къарагъарунин, Дагъустандин повстанцийриз куьмекуниз эверунин таблигъатдин, мусаватистар хаинар яз тахсирлу авунин хци макъалаяр кхьена. М.Гъаниеван къилих-кIвалахдиз къимет гун патал пара мисалар гъидач, ам вич чаз вирибуруз чешне тир.
Мирзе-Гьамзат ШИРИНОВ,
1908-йисалай Бакудин фяле,
нафт хкудунин 7-мядендин оператор,
1956-йисан 19-декабрь”
Дашдемир Шерифалиев
( КьатI ама )
