2024-йисни, гьа виликанбур хьиз, тарихдиз фена. Ам чи уьлкве ва республика­ патал гьихьтинди хьана? РикIел аламукьдай, миллионралди инсанриз таъсир авур важиблу вакъиаяр гьихьтинбур тир? И кьве суалдиз чун гегьеншдиз жаваб гуз алахъда.

Чи уьлкве ва халкьар патал виридалайни кьилин вакъиа Россиядин Федерациядин Президент хкязавай сечкийрихъ галаз алакъалу тир. Къаришмиш жез, чпин кьацIай гъилералди татугай нетижаяр арадал гъиз кIанзавай къуватар къецепата­ гзаф авай. Абуруз куьмекзавай къенепатан­ хаинарни тIимил тушир. Амма Россия­дин халкьди вичин гьахълу, мягькем гаф лагьа­на. Сечкийра иштиракай 77,44 процент­ агьа­лийрикай 87,29 процентди Владимир Путиназ сес гана ва ам уьлкведин регьбер­ви­­ле  хкя хъувуна. Им халис гъалибвал ва ре­корд тир. Гекъигун патал рикIел хкин: 2000-йисуз В. Путиназ — 51,95 процент сеч­ки­­чийри, 2004-йисуз — 71,31, 2012-йисуз — 63,6, 2018-йисуз — 76,69 процентди сесер ганай.

Лугьун лазим я хьи, дустар яз амачир уьлквейрин политикри, махсус центрайри Россия кIватунин вад сценарий фикирдиз къачунвай: гьукум зайиф хьун ва Президентдин рейтинг агъуз аватун; миллетар сад-садал элкъуьн ва къизгъинвилер арадал атун; уьлкведин экономика лап кIанел аватун; «коллективный западди» куьмек гузвай Украинади Россия кIеве тун; рагъакIидай патан уьл­квейрин ва США-дин къадагъайрин заланвилик Россия метIерал ацукьарун. Душманрини хаинри умуд кутур са фикирни кьиле фенач. Йисан нетижаяр кьадайла, ачух эфирда В. Путина малумарайвал, вири четинвилерай, уламрай Россия мадни къуватлу, мягькем, халкь сад хьана экъечIна. Имни еке гъалибвал я. Россиядин Яракьлу Къуватрини, гьар юкъуз Донбассдин хуьрер азад авуналди, гъалибвилер къазанмишуналди, и кар тестикьарзава.

Алатай йис уьлкведа Хизандин йис яз малумарнавай. Идан бинедаллаз Россиядин Гьукуматди ва Президентди гьар са хизандин яшайиш хъсанардай къарарар кьабулна, указрал къулар чIугуна. Миллионралди хизанри кутугай кьезилвилерикай, субсидийрикай, ипотекадикай менфят къачузва.

Чи уьлкве, халкьар патал важиблу ва­къи­айрик мадни акатзава: Ленинград фашис­трин гьалкъадай экъечIайдалай инихъ — 80 йис, Россиядин илимрин академиядин — 300 йис, Санкт-Петербургдин эрмитаждин — 260 йис, Александр Пушкинан — 225 йис, Дагъус­тандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан 155 йис къейд авун; Президент  В. Путин Китайдиз, КНДР-диз, Вьетнамдиз, СНГ-дин уьлквейриз фин. Казанда БРИКС-дин саммит тухун, Сочида Виридуьньядин жегьилрин фестиваль, Казанда гележегдин ва Виридуьньядин дуствилин къугъунар кьиле тухун. Россияди садан куьмекни галачиз цIийи МС-21 самолет гьазурун, уьлкведа электронный паспортар ишлемишунив эгечIун.

«Левада-Центради» тестикьар­завай­вал­­,­ гзаф кьадар агьалийриз таъсир авур вакъиайрик гьакI Украинадин миллетбазри Курскдин областдин хуьрерал гьужумун, Россиядинни Белоруссиядин спортсменар­ Париждин Олимпиададиз ахъай тавун, Дер­бентдин килисада, синагогада, Махачкъа­ладин соборда террордин гьерекатар авун. США-дин президентвиле кандидат Д. Трам­пан чандиз къаст ийиз кIан хьун, Белгороддин областдал, Казандал дронрин гьужумар авун акатзава…

Эхиримжи йисара, къецепатан къуватар себеб яз, Россия ва вири регионар гзаф рекьерай кIеве гьатайди садазни сир яз амач. Ихьтин шартIара ацалтай четинвилеризни килиг тавуна, уьлкведи, гьа гьисабдай яз Дагъустандини, виликди гьерекатна. Халкьдин майишатдин саки вири хилера агалкьунар, руьгь рази ийидай нетижаяр къазанмишна. Идакай ачух эфирра Президент Владимир Путинани, РД-дин Кьил Сергей Меликовани лагьана.

Татугай шартIар хийирдиз элкъуьрун­ патал гьам уьлкведин ва гьам рес­пуб­ликадин гьукуматри къенепатан производство вилик тухуниз, импортдилай аслувал тIимиларуниз еке фикир гана. Дагъус­тандин экономикади дурумлувилелди виликди камар къачуна. Гьар йисуз макроэкономикадин нетижаярни хъсанарна.

РД-дин экономикадин ва мулкар вилик тухунин министр Гьажи Султанова малумарайвал, алатай йисан 11 вацра промышленностдин карханайри акъудзавай продукциядин кьадар — 14,4 процентдин, хуьруьн майи­шатди — 6, эцигунрин хиле — 2,5, алишверишдин — 2,7, агьалийриз пулдихъ ийизвай къуллугъар 2,7 процентдин гзафарна. Региондин вири хилери гьасилзавай продукциядин (ВРП) кьадар 2,8 процентдин артух хьана. Пулуниз элкъуьрайла — 1 триллион манатдилай гзаф.

Ихьтин тарифлу нетижаяр республикадин кар алай хилер — хуьруьн майишат, промышленность, транспортдинни логистикадин комплекс, туризм вилик финиз федеральный, республикадин бюджетрай куьмек гайила, арадал атана.

Гьа са вахтунда жуьреба-жуьре хилериз инвестицияр желб авунин кIвалах давамарна, гегьеншарна. 2024-йисуз республикада инвесторрин харжийрихъ СтIал Сулейманан районда вири Кеферпатан Кавказда авачир хьтин полимердин турбаяр акъуддай «ЭКСОНАР» завод кардик кутуна, шуьше акъуддай «Дагестан Стекло Тара» ООО-дин майданар гегьеншарна, цIийи ва алай аямдин цехар, линияр ачухна. Мегьарамдхуьруьн районда 5 агъзур тонн емишар хуьдай гьамбархана ишлемишиз вахкана. Адан кьвед лагьай пайни эцигзава.

Бегьерлу нетижайрик умуд кутаз таз­вай­ проектрик республикадин экономика йигин еришралди вилик тухудайбур акатзава: шуьшейрихъ, емишрихъ, майвайрихъ, кIвачин къапарихъ, тран­с­порт­дихъ, ло­гистикадихъ, туризмдихъ ва га­рун­ электростанциядихъ галаз алакъалу кластерар.  И проектрин  умуми къимет 603,7 млрд манатдилай виниз алатзава. Абур кьилиз акъудайла, саки 22 агъзур кас кIвалахдалди таъминарда. Дербент районда ракъинин электростанцияни кардик акатда.

Дагъустан аграриядин республика я. Эхиримжи йисара и хилен зегьметчийри виле акьадай хьтин нетижаяр къазанмишзава. 2024-йисни агалкьунринди я лагьайтIа, жеда. ЦипицIчийри 301 агъзур тонн ракъи­нин кагьрабаяр, багъманчийри — 230 агъзур­ тонн, майвачийри — 900 агъзур тонн, прунз битмишарзавайбуру — 165 агъзур тонн, магь­сулдарри 480,4 агъзур тонн бегьерар гьасилна. Дербент ва Къаякент районра 3000 тонн ципицIар гьакьдай гьамбарханаяр эцигна. Прунз гьялдай 2 завод кардик кухтуна. ВиртIедин кьадарни артухарна.

Малдарри чIугвазвай зегьметни къейд авун герек я, 270 агъзур тонн як, 950 агъзур тонн нек гьасилна, алишверишдин центрайрив 250 млн кака агакьарна.

Санлай къачурла, хуьруьн майишатди гьасилай продукциядин кьадар 6 процентдин артух хьана. Пулуналди 228,7 миллиард манатдин продукция гьасилна.

Разивилелди къейд ийиз кIанзава хьи, хуьруьн майишатдин суьрсет арадал гъунин карда къазанмишнавай агалкьунрик Кьиблепатан Дагъустандин районри, иллаки СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн, Дербент районри кутунвай пай виле акьадайди я.

Дагъдин ценерив гвай районрин арада, чкадин самоуправленидин органрин кIва­лахдин менфятлувилиз килигна, СтIал Сулейманан районди сад лагьай чка кьуна.

Республикадин географиядин кутугай гьаларикай, шартIарикай менфят къачуз­ва. Ида международный маршрутриз шегьре рекьер ачухзава. И кардихъ нетижа­ хьун патал рекьер туькIуьруниз еке фикир­ гузва. 2023-йисав гекъигайла, шаз дуьньядин­ уьлквейрихъ галаз алишвериш авун 5 про­центдин артух хьана. Алай вахтунда Да­гъустанди СНГ-дин, Мукьвал тир Рагъ­экъечI­дай патан, Юкьван Азиядин уьлквейрихъ, гьа гьисабдай яз Туьркиядихъ, ОАЭ-дихъ, Китайдихъ галаз алишвериш ийизва. Къецепатан уьлквейрихъ галаз авай алишверишдин алакъайри алатай йисан зур паюна 161,21 млн доллар къазанмишдай мумкинвал гана.

Туризмни хийирлу хилез элкъвезва. Республикадин экономи­ка вилик тухунин жигьетдай адахъ еке мумкинвилер ава. Дагъларин уьлкведи вичел желбзавай туристрин кьадар йисалай-суз артух жезва. 2024-йисан рекорд 1,8 млн инсандиз барабар я. Идахъ галаз алакъалу яз шегьерра, районра мадни, мугьманхана­яр, ял ядай базаяр, кIвалер, кафеяр, рес­то­ранар ва туризмдин индустриядиз хас маса имаратар, идараяр пайда  жезва­. Гьа са вахтунда гзаф кьадар агьалияр кIва­лах­далдини таъминарзава.

Эцигунардайбурун зегьметни къейд авуниз лайихлу я. Абуру санлай 11 вацра 189,8 млрд манатдин къиметдин кIвалахар тамамарна. 2,8 млн квадратный метрдин яшайиш­дин кIвалер эцигна, шегьерра, районра 20 школа (гьа гьисабдай яз Герейханован, Самур хуьрера), 1 бахча, медицинадин дараматар ишлемишиз вахкана. Гьа са вахтунда Чиркей-Махачкъала-Каспийск водовод тухун давамарзава. Хасавюрт, Къарабудахкент ва Дербент районра 950 агъзур тонн зирзибил гьялдай карханайрал кIвалах физва.

Экономика вилик тухуниз инвести­ци­яр­ желб авуни екез куьмекзава. Исят­да республикада 478,7 млрд манатдин къимет авай инвестицийрин проектар уьмуьр­диз кечирмишзава. Винидихъ къейднавай са бязи проектрилай гъейри, абурук Хив,  СтIал  Сулейманан  районра  гъи­ле кьунвай  «Алияк»,  туриствилин  «Кпул-Ятар» мугьманханадин комплексни акат­­зава.

Алишверишдин хиле кура-кура 801 млрд манатдин къимет авай шейэр маса гана. Агьалийриз пулдихъ ийиз­вай къуллугърин гьисабдай къазанмишай пулунин кьадар 190 млрд манатдилай алатна.

Республикада бейкарбурун кьадар ак­ваз-акваз тIимил хьана. 2024-йисан 1-декабрдин делилралди, исятда рес­публикада 7,7 агъзур кас бейкарар я.

Дагъустандин 2024-йисан важиблу, рикIел аламукьдай вакъиайрик мадни акатзава: Сергей Меликова Халкьдин Собранидал кIелай Чар ва ачух эфирда агьалийрин суалриз жавабар гун. Кьуд кьегьалдиз, гьа гьисабдай яз хъуьлуьдви Мегьамедали Мегьамеджановаз ва сайтархуьруьнви Муслим Муслимоваз Россиядин Игит лагьай тIвар гун, Дагъларин уьл­кведин меркезда цIийикIа туькIуьр хъувурдалай гуьгъуьниз СтIал Сулей­ма­нан парк ачухун, Дагъустандиз гьахьай яракьламиш хьанвай бандитрин тешкилатар кукIварайдалай инихъ — 25 йис, Дагъустандин журналистрин союздин 65 йис тамам хьун къейд авун,  Махачкъаладин футболдин «Динамо» команда уьлкведин премьер-лигадиз акъатун, Къизляр, Табасаран, Хунзах районра «Дагъустандин хизан» суварар кьиле тухун, регионда сифте яз жегьил алимрин  конгресс тешкилун, Азербайжандин, Ирандин, Къазахстандин, Туьркменистандин векилрин иштираквални аваз рекъемрин хилен, республикадилай къеце яшамиш жезвай ватанэгьлийрин форумар тухун, «Дербентдин чехирар хкуддай компания» ООО-диз (2016-йисалай кардик квай ада анжах са 2023-йисуз республикадин бюджетдиз 215,9 млн манат налогар гана), туриствилин къуллугъар ийизвай «ДАГ-ТУР» ООО-диз «Дагъустандин бренд» лишан ишлемишдай ихтияр гун…

И мукьвара нубатдин совещанидал РД-дин Гьукуматдин Председатель­ Абдулмуслим Абдулмуслимова лагьана:­ «Дагъустан Республикадин Кьил Сергей­ Ме­ликован регьбервилик кваз ва регион­ патал лап кар алай менфятлу проектар уьмуьр­диз кечирмишунин карда бегьерлувилелди иштиракуналди чалай Дагъустандин экономика кам-камунихъ галаз еримлу ийиз, чи ватанэгьлийрин яшайиш, гьал-агьвал хъсанариз алакьзава.

Им республикадихъ рикI кузвай гьар садаз аквазвай гьакъикъат я. Сергей Меликова Дагъларин уьлкве абад, авадан, хушбахтлу макандиз элкъуьрун патал вичелай алакьдай вири крар ийизва. 2025, 2026-йисара ийиз гъиле кьазвай крарни, са рахунни алач, кьилиз акъатда.

Нариман  Ибрагьимов