Чкадин самоуправленидиз талукь къа­нун­далди хуьрерин  кьилерин везифаяр гзаф я. Агьалияр арада гьуьрмет аваз яшамиш хьун, абуруз яшайишдин къулай шартlар ярат­мишун, мулкар аваданламишун, хци месэлаяр вахтунда гьялун ва икI мад.

И йикъара чна Дербент райондин Лу­кlарин хуьруьн тарихдикай, бюджетдин хилен идараяр  авай гьалдикай, агьалийри къарагъарзавай месэлайрикай хуьруьн кьил Арсен  Новрузалиевич  Шихалиевавай  суьгьбет авун тlалабна.

— Тарихдин делилрай чизвайвал, алай вах­­тунда чи хуьр алай бине къалин, мичlи та­мар авай чка тир. Иниз Дербентдай лукlарин 30 хизан куьчарнай лугьуда. Гьа вахтара инаг лу­кlар маса гузвай чкани тир лугьузва. Лукlар ма­­са гузвай чка хьуниз килигна, хуьрел тlвар­ни Лукlар акьалтна. Кьиблепатан Дагъустандин дагълух районрай агьалияр Белиждин ракьун рекьин станциядал ХIХ асирдин сифте кьилерай Россиядин пачагьдин кьушу­нар акъвазиз эцигнавай къеледин патавай, яни чи хуьряй къулайсуз рекьяй физвай.

1920-йисуз чи хуьре революционерри кlвалахиз гатlунна. Инаг а вахтунда Дагъустанда Советрин власть эцигун патал кlва­лах­дай чкадиз элкъвенай. 1928-йисуз хуьруьн майишатдин сад лагьай “Дербент-Кала” коо­ператив ачухна. Ахпа колхоз, совхоз хьана. Анра жемят малдарвилел, набататар, салан майваяр цунал, гьайванар хуьнал, ипекчивилел машгъул тир. А вахтунда кьилин хиле­рикай сад уьзуьмчивални тир.

Ватандин Чlехи дяведин йисара чи гъве-чlи хуьряй фронтдиз 19 кас фена. Абурукай элкъвена 9 кас хтана. Амайбуру Ватан патал чпин чанар гана. Хуьре амайбуру, Советрин вири халкьди хьиз, фронтдиз куьмек патал, галатун тийижиз, зегьмет чlугуна.

Яхцlурни цlуд лагьай йисарин юкьвара Кьурагь райондин Тителайни КIими­хуь­ряй агьалияр куьч хьайила, хуьр гегьенш  хьа­на.

Афгъандин вакъиайрани чи хуьруьн ругуд кьегьалди иштиракна. А чIавуз къалурай кьегьалвилерай А.Хизриев “Яру Гъед” ордендиз лайихлу хьана.

• И четин девирда хуьруьн агьалияр квел мушгъул я?

—  Алай вахтунда ина чlехи майишатар авач. Хуьре 600 кlвал, 1257 майишат ава. Гьар са кlвале кьвед-пуд хизан яшамиш хьуниз килигна, кlвалер эцигдай чил кlанзавай­бурун кьадар гзаф я. Эхиримжи делилралди,­ агьалийрин кьадар 2600 касдив агакьнава.

Агьалияр  хуьруьн майишатдал маш­гъул я. Гзафни-гзаф чи жемятди салан майваяр цазва. 21 касди чпин хизанрихъ галаз санал теплицайра майваяр битмишарзава. Анра жемятдиз кlвалахдай чкаяр хьанва. Бя-зибур эцигунардай, кlвалерин къенепатар безетмишдай, машинар ремонтдай ва маса кlвалахрал машгъул я. Пуд туьквен кардик ква. Хсуси куьмекчи майишатра гьасилзавай бегьерди хизанриз хъсан дуллух гузва. Гьелбетда, калер, верчер хуьзвайбурни ава.

• Арсен Новрузалиевич, хуьре авай яшайишдин объектар алай аямдин истемишунрив кьадай гьалда авани, анра кlва­лах гьикl кьиле физва?

— Хуьре юкьван умуми образованидин школа, ФАП, спортдин школа ва клуб кардик ква. Тарихдай малум тирвал, хуьре 1925-йисуз кьве классдикай ибарат школа ачухна. 1966-йисуз кlарасрин щитрикай кlватIнавай 120 чкадин школа эцигна.

Хуьр чlехи хьуникди аяларни гзаф жезвай. Гъвечlи дараматда чирвилер гуз лап че­­тин­ хьанвай. Хуьруьн кьиле авайбуру, агъса­къалри гьукуматдин идарайриз кхьей чарарин­ нетижада 80-йисарин эхирра эцигна вахкана кlанзавай цlийи школа анжах 2001-йисан 1-сентябрдиз ачухна. Исятда цlийи дараматда 400 аялди чирвилер къачузва. Алатай кlе­лу­нин йисуз 9 ва 11-классра кlелзавай вири аялри ОГЭ-дай ва ЕГЭ-дай экзаменар вахкана.

Алай вахтунда школада 40 муаллимди ва 16 техработникди зегьмет чlугвазва. Абурукай 6-даз лайихлу тlварар ава, 8 кас сад лагьай дережадин ва 10 кас вини дережа­дин категория авай муаллимар я. Школа лазим тир вири тадаракралди таъмин я.

Аялриз чими хуьрекар гудай хъсан шар­тlарни тешкилнава. Ина лазим тир вири шейэ­ралди таъмин тир пищеблок,  45 аялдиз санал­  тlуьн гудай столовойни ава.

Школа районда хъсан чкадал ала. И дережа мадни виниз хкажун патал, кьиле школадин директор, РФ-дин умуми образовани­дин гьуьрметлу работник, РД-дин лайихлу муаллим Османов Айнудин аваз, вири коллективди баркаллудаказ зегьмет чlуг­вазва.

Агьалийриз медицинадин рекьяй къуллугъзавай ФАП-дин идара акьван пайгарзавач. Ам 1953-йисуз эцигнавайди я. Ана кьуд касди (терапевт, акушерка, аялрин медсестра) кlвалахзава. Лазим чкайриз чарар гьи-кьван­ кхьенатlани, ам ремонтдай такьатар чаз ахъайнач. Алатай йисуз Дербент райондин кьил Мавсум Рагьимов хуьруьз атайла, чна адаз ФАП авай гьал къалурна. Анал алай гьал акурла, ада чун месэла гьялдайдахъ инан­мишарнава. ФАП-дин заведующий Эльмира Абдулкеримовади вичин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудзава.

Чи хуьре хъсан клуб авайди тир. СССР чкIайдалай кьулухъ культурадин идарадиз яб гудай кас хъхьанач. Алай вахтунда хуьруьн клубни тамамдаказ ремонтдай гьалдиз атанва. И месэлани гьялун патал чна ре­кьер-хуьлер жагъурзава. Клубдин директор РД-дин лайихлу артист Даниял Къазиев я.

• 2021-йисуз кьиле фейи сечкийра халкьди квел пуд лагьай сеферда хуьруьн кьилин везифаяр ихтибар хъувуна. Им квез ва куь гъве­чlи командадиз куьне тухузвай кlвалахдай ганвай хъсан къимет я.

— Чи хуьре чlехи майишатар хьаначтlани, жемят зегьметдал рикl алайди я. Чlехи крар та­хьайтlани, гьар са хизандин кьили вичин ве­ледар зегьметдал рикl алаз вердишарзава. Абуру чпин диде-бубайрихъ галаз санал чилел кlвалахзава. Хуьруьн совет 1989-йисуз ара­дал атайди я. И йисара хуьруьн регьберар яз Замудин Зиядханова, Магьмуд Рамалданова, Буба Мамедова кlвалахна. Зал халкьди и кlвалах сифте яз 2010-йисуз ихтибарна. Залай вилик кlвалахай регьберар хьиз, зунни халкьдиз мукьва хьана. Агьалийрин месэ­ла­­­яр­ гьялун, хуьр аваданламишун ва ви­лик тухун патал жуван хиве авай везифаяр, вири мумкинвилер ишлемишна, кьилиз акъудиз алахъзава. Халкьдихъ галаз ачухдиз рахазва­, абурун месэлайривай къерех жезвач, авайди­ авайвал лугьузва, кьилиз акъудиз тежедай крар хиве кьазвач. Гъвечlи месэлаяр гьял­за­ватlани, чlехибур гьукуматдин куьмек галачиз­ гьялиз жедач. Бязи дердийриз хуьруьн жемят­ди, Россиядин регионра авай чи карчийри куьмекзава. Зулуз ва хъуьтIуьз ая­лар шко­ладиз кьар, цин вирер авай куьчейрай физвай. Икl, саки кьве км. алай Шоссейная, Алибег Фа­тагьован, Гьамзат Цlадасадин тlва-рарихъ галай куьчейра карчийрин ва жемятдин куьмекдалди къир цана. Шоссейная куьчедилай школадиз физвай Молодежная куьчедин юкьвал кьван райондин администрацияди къир цана. Алай вахтунда муькуь куьче­ярни, чиргъ вегьена, къайдадик ква. 1911-йисуз­ эцигнавай мис­кlинни хуьруьн активдик квай карчийрин куьмекдалди  тамамдаказ  ремонт­на.

Чи фикирда 60 чкадин аялрин бахча эцигун ава. Проектдинни сметадин документар гьазур я. Чил чара авунва. Гъиле авай йисуз  ам эцигдайвал я.

• Агьалийри карчивилел машгъулбуру чилин ва эменнидин налогар вахт-вахтунда гузвани?

— Чилин ва эменнидин налогар  кlватIунай чи хуьр районда хъсан чкадал ала. Гзаф агьа­лияр, гьар жуьре кlвалахар ийиз, Россиядин регионра аватlани, чна налогар кlва­тlунин планар гьар йисуз 98-99% ацlурзава. 2020-йисуз чна 1 000 000 манатдин, 2021-йисуз 1 030 000 манатдин налогар кlватlна.

• Дигидай ва хъвадай целди, электричестводалди, газдалди халкь лазим къайдада таъмин яни?

— Дигидай цин месэла, дугъриданни, че­тин­­ди я. Хуьруьн агъа пата яшамиш жезвай агьа­лийриз  и жигьетдай дарвал авач. Вини па­­таз дигидай яд акъудун гзаф четинзава. Мус­­тафа къубудай къвезвай дигидай яд Хив, СтIал  Сулейманан районрин агьалийри ишлемишзавайвиляй чав стlалар агакьзава, ла­гьайтlа же­да, саки агакьзавач. Им еке месэла я. Ам гьялдай рекьер жагъуриз чун алахъ­нава.­

Хъвадай цин еридикай рахун четин я. Хуь­ре яшамиш жезвай гьар садаз чпин хсуси­ къуй ава. 1979-йисуз хуьруьн винел пата хъва­­­дай яд акъуддай буругъдин къуй эгъуьн­най. Анай яд насосралди акъудиз, вире кlватl­на, турбайра аваз хуьруьн куьчейриз ракъурзавай. Алай вахтунда ам кардикай хкатнава. Ре­монт авун патал еке харжияр герек къвезва. И месэлани чна райондин чlехибурун вилик эцигнава.

Газдалди хуьруьн жемят таъмин я. Анжах­ ина гьялна кlанзавай месэлани ава. Куьчейриз газ тухудайла, нормайрал амал тавуна, какатай объемдин турбаяр ишлемишна, линияр чlугуна. Гила истемишзавай  къайдадиз хкун патал чна хуьруьн саки 20 куьчеда газ­дин турбаяр дегишарна кIанзава. Абур технический нормайрив кьадай къайдадиз хкунин патахъай лазим тир чкайриз чарар кхьизва.­

Экверин линиярни куьгьне хьанва. Хуьруьн саки вири куьчейра йифиз эквер кузва. Мукьвал-мукьвал эквер хкудзава. Гена гила хьайитlани гьукуматдин кьиле авайбуру и месэла гъиле кьуна хъсан хьана.

• Суьгьбетдин эхирдай хълагьдай гафар амани?

— Кар алай хилерикай чна ачухдиз суьгьбетна. Чи гьар са агалкьун хуьруьн карчийри ва агьалийри къуьн кутунин, къерехда акъваз­ тавунин нетижа я. Заз хуьруьн крарик къуьн кутазвай гьар садаз сагърай лу­гьуз­ кlанзава.

Къагьриман Ибрагьимов