Россияда алай аямдин аялри гьикl кlелза­ватlа ва уьлкведин образованидин системада вучтин дегишвилер кьиле физватlа ва маса суалриз жавабар жагъурун патал за 20 йисуз ДГУ-дин инженерный физикадин ­кафедрадин доцент яз кlвалахай, физикадинни математикадин илимрин кандидат,  зегьметдин ветеран  Малик  Къурбанович  Къурбановахъ  галаз суьгьбетна.

Куьруь къейд.

М.Къ. Къурбанов 1954-йисуз Кьурагь райондин Ахнигрин хуьре муаллимдин хизанда дидедиз хьана. 1972-йисуз Белиждин 2-нумрадин школа акьалтIарна. Са йисуз Белиждин­ консервиярдай за­водда рабочий яз кIва­лахна. Армиядин жергейра къуллугъна, 1976-1981-йисара ДГУ-дин физикадин факультетда кIел­на. Хъсан къи­метрал­ди анаг акьалтIар­на, 8 йисуз илимдин къуллугъчи яз, ДГУ-дин лабораториядин заведующийвиле кIвалах­на. 1991-1995-йисара ДГУ-дин аспирантурада кIелун давамарна. Ахпа ада ДГУ-да жавабдар маса къуллугърал кIвалах­на. 2000-2020-йисара ДГУ-дин ин­женерный физикадин кафедрадин доцентвилин везифаяр тамамарна. Физикадинни математикадин илимрин кандидат яз, ада 140-далай виниз илимдин кIвалахар кхьенва.

• Малик Къурбанович, ша чна ихтилат 2000-2010-йисара ханвай аялри, яни Аме­рикадин алимар тир Нейл Хоува ва Вильям Штрауса Z (зумер) ва А (альфа) лугьузвай не­силри гьикl кlелзаватlа, гьадалай гатlу­нин.

— “Зумер” ва “Альфа” несилар низ лугьуз­ва­тlа ри­кlел хкин. Вуна тlварар кьур алимрин­ фикирдалди,  ибур ухшар авай девлетралди, тербиядин кьетlенвилералди, гьа са жуьредин вакъиайрин четинвилери таъсир авур тайин яшарин инсанрин дестеяр я.

Z ва А несилдин кьилин тафаватлувал мо­бильный телефон гвачиз чпин уьмуьр акван тийизвай мультимедийный технологийрин аялар хьун я. Абуру вири информация ин­тернетдай къачузва, абур гзафни-гзаф ре­къемрин технологийрилай аслу я. Абурун ала­къа гзаф дережада диде-бубайрихъ, дус­тарихъ галаз ваъ, компьютердихъ галаз ава.

Муаллимди, аялриз кlелиз кlан жедайвал, вичин тарс туькlуьр хьунин тегьер цlийи къайдайрал амал авуна, кьиле тухвана кlан­да. Аялри неинки тарсунин материалдикай менфят къачуда, гьакlни абур, муаллимдихъ галаз рахаз хьайитlа, гележегда абурукай кар алакьдай, чпин фикир хуьз гьуьжетриз экъечlдай, нетижаяр кьадайбур жеда.

• Куьне гьикl фикирзава, онлайн пешеяр гзаф хьуникди ученикрин кlелунихъ галаз авай алакъа дегиш хьанвани?

— Дугъриданни, алай вахтунда онлайн ре­жимда герек тир пешеяр теклифзавай юкьван ва кьилин образованидин идараяр лап гзаф хьанва. И кlвалах вилик финиз яргъалди хьанвай тlугъвалди виже­ваз­ куьмекзава. Карантиндин вахтунда интернетда кlва­лахдай чкайрин кьадар ва цlийи вакан­сияр аквадай гьалда гзаф хьана. Вучиз­ ла­гьай­тlа, муьштерияр квадар тавун ва уьмуьр­дин четин шартlарай экъечlун патал бизнес гвайбур онлайн шар­тlара кlвалахиз эгечlна.

Кlвалахдикай магьрум хьайибур ва къвез­вай доход агъуз аватайбур чпин пешеяр герек авай масабурал дегишардай фикирдал атана­.

Лагьайтlа жеда иниз килигна, кlелзавай­буруз онлайн — шартlара маса пешеяр чирдай алава гьевеслувал хьана.

• Малик Къурбанович, алай аямдин школайриз физвайбур, университетрик экечlзавайбур диде-бубаяр патал, документ ва я тIвар  патал физвани?

— Чи жемиятда ахьтин фикир ава, эгер кьи­лин образование аваз хьайитlа, ада хъсан кlвалахни, хъсан доход къведай чкани заминвилелди таъминда.

Бязи аялри чпин пеше диде-бубайрин бас­рухдикди хкязава. Эхь, диде-бубайриз чпи къа­­лурзавай рехъ хъсанди хьиз аквазва. Гьа­йифдивди лагьана кlанда, абур я чпин велед­­дин итиждиз, я бажарагъдиз ва адан мумкин­вилериз килигзавач. Иниз килигна, хи­зан­да къал жезва, 5-6 йисан кlелунар гьакl бада фе­­­на аялди маса пешедай кlвалахиз гатlун-зава.

Себебар гьар жуьре ава, анжах кlелза­вайда къиметар патал, диде-буба патал ваъ, пака уьмуьрда чарасуз герек къвезвай чирвилер, вердишвилер, алакьунар авай иеси хьун патал кlелна кlанда.

• Эхь, чирвилер, вердишвилер ва алакьунар авачирдакай пешедин иеси жедач. Заз яргъал мензилда аваз образованидин кIвалах тешкилунин патахъай са суал гуз кlан­зава. Куь фикирдалди, ихьтин къайдадин образованиди фад­лай адет хьанвай къайдадин образование арадай акъуддани? Адаз адетдин къайдадин образованидилай артух кьетlенвилер авани?

— Образованидин онлайн проектар сифте нубатда географиядин сергьятар тахьуналди хъсан я. Жув ноутбук гваз кlвале, я тахьай­тlа паркуна аваз чавай маса уьлквейрин чlа­лар, гьар жуьре пешекарвилер чириз жезва, кьилин образованидин дипломар вахчузва, программаяр кхьидай вердишвилер къачузва, пешекарвилин дережа хкаждай курсара кlелиз жезва.

За винидихъ лагьайвал, дистанционный образованидихъ са жерге хъсанвилерни ава. Тамамдиз географиядин сергьятриз аслу туширвал: кlелзавайдавай гьи регионда аваз хьайитlани, меркездиз тефена кьилин ВУЗ-рик экечlиз хьун, кlантlа кlвале хьуй, кlантlа кlвалахал, къулай гьи чкада хьайитlани, вавай образование къачуз хьун…

Амма адетдин къайдадин образование, адетдин мектеб, муаллимдихъ галаз ученик чин-чина аваз рахун лап важиблу я. Чирвилер гунин рекье кьилинди муаллимдинни уче­никдин чан алай алакъа я. И жигьетдай классический (адетдин къайдадин) школадихъ, очный образованидив  къведайди гележегдани жедач.

• Муаллимдин роль эхиримжи вахтара дегиш хьанвани? Ви фикирдалди, аялрихъ галаз кlвалахун патал муаллимриз алава чирвилер лазим яни?

— Алай аямдин жемиятда муаллимдин роль зурбади я.

Муаллимди вилик фидай къуватдин (двига­тель) роль кьиле тухузва. Ам жемият вилик­ тухузвай гьерекатчини (ускоритель) я. Акьалт­завай несилдиз тербия гуналди, ада цlийи ва вилик фенвай технологийрал кlва­лахиз жедай ва обществодин гьар жуьредин уьмуьрда вири тади гьалда кьатlана гьялдай пешекарар гьазурзава.

Гьар са цlийи вахтуни муаллимдин вилик­ цlийи везифаяр эцигзава. Кьилин лозунг — “Асирдихъ галаз кам-камуна аваз хьун”. Алай де­вирда муаллимдин важиблу везифайрикай сад акьалтзавай несилдиз информациядин алемда уьмуьр тухуз чирун, лазим­ тир чирвилер жа­­гъуриз ва ишлемишиз алакьун я. И везифа лазим къайдада кьилиз акъу­­дун патал информациядин, гьар са муаллимди, компью­тердал кIва­­лахунин савадлувал ва информациядин культура хкажна, цlийи технологияр иш­ле­мишна, образованида кьиле физвай процессар дериндай чирна, тади гьалда вичин пе­шекар­вилин дережа, чирвилер хкажун лазим я.

• Контентдиз гзаф игьтияж авай девирда муаллимри ученикрин фикир квелди кьазва?

— Хъсан суал я. Муаллимдин кьилин везифа тарсуна авай гьар са ученикди  чирвилерин лазимвал авайди гьиссдай гьалар арадал гъун я. Аялар патал итижлуди  ва абурун­ фикир желбдайди хьун патал  сифте нубатда­ муаллим вич дегишвилерихъ элкъуьн лазим я. Ученикдин фикир желбна, тарс вини дережада аваз тухун патал муаллим школьникдин игьтияжрин гъавурда хьана кlанда. Муаллимдиз вичи гузвай предмет дериндай  чир хьун, кlелзавайдаз гьуьрмет авун — им кlвалах вилик финин шартl я. Гьа са вахтунда муаллим психологни хьана кIанда. Генани муаллимдиз аялрин арада гьуьрмет ва авторитет гьа вахтунда жеда, эгер ада тарсара техникадин алатар ишлемишзаваз, соцсетра акка­ун­тар аваз ва YouTube платформада чирвилер гудай блогар тухузваз хьайитlа.

• Алай аямдин школьникар квез квелди тафаватлу яз аквазва?

— Алай аямдин школьникар — цlийи чирвилер фад кьатlуналди, информациядин ге­гьенш такьатрай регьятдиз кьил акъудиз хьуналди, чпиз лазим информация фад жагъурдай ва чlехи информациядин объемриз анализ гудай алакьунралди тафаватлу жезва.

Гьакlни алай аямдин школьникар активнини, интернетдани ачух я, соцсетра блогар тухузва. И жигьетдай муаллимдин роль аялриз рекъемрин системада чеб тухудай къайда чируникай ва а ачухвили чпиз зарар тагуникай ибарат я.

• Гилан вахтуниз ва цlийи несилдиз образованидин хиле тlимил виже къвезвай, куьн къерех жедай бязи элементар авани?

— За винидихъ лагьайвал, жемият вилик фирдавай муаллимдин социальный везифаярни дегиш жезва. Куьгьне къайдаяр гилан аялри кьабулзавач. Гьаниз килигна, муаллим гьамиша, цlийивилерин кlвенкlве аваз, вич вичел алахъун лазим я. Муаллим аялдиз хийир­ гудай­ дуьз рекьив эгечlун лазим я. Генани ам жува-жув критика ийидайди, аялрин кье­тIенвилер хъуьтуьлдаказ кьабулдайди хьун хъсан я.

• Алай вахтунда кlвалин ва хизандин кlе­лун муддиз элкъвезва. Куь фикирдалди, и карди образованидин системадиз гьикl таъсирзава?

—  Кlвалин образованидин муда яваш-яваш артух жезватlани, санлай къачурла, гье­лелиг ада образованидин системадиз аквадай хьтин таъсир ийизвач.

Заз малум тирвал, Россияда кlвалин ва хизандин кlелунин патахъай гьамишан къайдадин официальный статистика тухузвач. Аялдив кьетlендиз эгечlна кlанзавайла ва адетдин къайдадинди тушир тарсарин графикадин лазимвал авайла, мензилда аваз кlелунин игьтияж арадал къвезва.

Зигьин авай, гзаф тарсара ацукьиз тежезвай инвалид аялриз арада мензил аваз кIе­лун чарасуз герек къвезва. Кlвале абурухъ га­лаз тарсар тухуз, аквадай гьалда, регьятни я. Тарсунин вахтни аялдиз гуж тагудайвал­ эцигиз жезва.

• Итижлу суьгьбетдай сагърай.

Къагьриман Ибрагьимов