Ихьтин ибара — “адалатлувилин налог” — зал и мукьвара “АиФ” газетдин нумрадай гьалтна, ада гьасятда зи фикир желбна. Писатель, машгьур политолог Юрий Полякова и газетдин журналист Ольга Шаблинскаядиз ганвай интервьюда, гьич са кIусни шаклувал авачиз, чи обществода “адалатлувилин (адалатдин) налогни” кардик кутун лазим тирдакай лагьанва.

Вуч я “адалатлувилин налог”? Нелай ва квелай ахьтин харж — налог къачун теклифзава писателди?

Суалдиз жаваб гун патал писателди чи уьлкведа (обществода) яргъал йи­сара, кьилди къачуртIа, 1990-йисарилай инихъ кьиле фейи ва гилани давам жезвай бязи гьалариз (гьерекатриз) къимет гузва, абур дибдай веревирдзава, вуч  адалатлу ва вуч адалатсуз ятIа, вичин фи­кир лугьузва.

Дугъриданни, вучтин адалатсузвал  “перестройкади” ва адалай гуьгъуьнин чукIурунри, тарашунри арадал гъана?

Писателди къейдзавайвал, чи обществода лап са куьруь вахтунда, хсусиятдал — дев­летдал гьалтайла, кьадарсуз, чебни гьакьван­ адалатсузвилелди девлетлу хьайибурни (олигархар лугьудайбур), гьакьван агъуз аватай, гьатта къекъверагвиле гьатай кесибарни (лу­кIарни) арадал атана. Абурун арада авай фаркь, тафават адетдин уьлч­мейралди­ алцумиз, лугьуз тежерди я. Бязи экономистри къейдзавайвал, 10% олигархри чи агьалийрин 90%-дин девлет (хсусият) чпиз тарашна.

Къиметдихъ къачунач, зегьмет чIу­гуна гьасилнач. 70, гьадалайни гзаф йисара (асирра) кIватIай, гьасилай девлетар (чилер, карханаяр, пулар, къизилар, мяденар, масабур) ибуру “приватизация­ни” “ваучер” гафаралди (чараралди) чпихъди тулкIна!

Писатель Юрий Полякова абуруз “куьчери элита” (“перелетная элита”)  ла­гьана тIвар­ни ганва. ГьикI хьи, Россия­дин девлет гъиле гьатнавай и “кьегьал­ри” гьасятда чпин ватанни дегишарна (гражданвал, яшамиш жезвай чка), а дев­летар кардик кутадай ва чпиз хийи­рар къачудай чкаярни масанрай, яни Россия­дилай къеце жагъурна…

Куьрелди, девлетар — ининбур, иесияр, хийирар къачузвайбур — анинбур хьана. Ихьтин кар авайди чи Президентди РФ-дин Федеральный Собранидиз рекье тур вичин гзаф чарарани къейднава. Девлетар иниз хкун теклифна, и кар авур­тIа, гьатта абурал налогар  ве­гьин тавунин “амнистияни” малумарна. Са шумуд сеферда… 2012-йисалай инихъ.

Гила лагьайтIа, Россиядин Федерациядин Конституциядик кухтунвай дегишвилерикай сад чи чиновникрихъ маса уьлквейрин “гражданвал” тахьунин ва  анра чпин девлетар “хуьн” тавунинди я. Дегишвилер кутазвай комиссияди “чиновникрин хизанрихъни” гафар алава хъувун истемишна.

Адалатсузвилин хаталувал квекай ибарат я? Макъаладани къейднавайвал, уьмуьр­дайни аквазвайвал, чи уьлкведай чIехи девлетар къецепатаз акъудуни чи экономика виликди финиз лап екедаказ кьацI язава. Чаз цIийи инвестицияр, кIва­лахдин чкаяр артух хьун, агьалийрин еке къатар кIвалахдик кутун, идан гьисабдай чи хазинадиз (бюджетдиз) пулдин цIийи такьатар атун герекзавайла, и “куьчери элитади” а лазимвал квазни кьазвач. Россия гьатта чпин ватан яз гьисабзавач. Ибурукай чина депутатарни, чиновникарни, гьакьван ихтиярар чпин гъилевайбурни жезва. Амма инсанрин марифатдиз абуру язавай кьацIарин заланвал, хаталувал ни ахтармишна? — суал эцигзава чун рахазвай макъаладин авторри.

Чи агьалийрин кесибвилин дережа сакIа­ни агъузариз тежезвайди, пул къуватдай аватзавайди, шейэрин къиметар багьа жезвайди вирибуру гьиссзава. ТIугъвалдин завалди и “пехирар” генани хцидаказ винел акъудна. КIвалах­ди­кай хкатай факъирар мадни кесиб хьунал гъайиди садавайни инкариз жедач.

Государстводи гузвай куьмекри абур гьикьван вахтунда ва гьикI хуьдатIа, малум туш. Кризис яргъалди я.

Писатель Юрий Полякова тIугъвал­дин вахтунда са бязи шейэрин ва ийизвай къуллугърин къиметар садлагьана хкаж хьайиди, парабурувай, гъиле пул авачиз, а къуллугърикай (медицинадин, образованидин, транспортдин ва икI мадни) менфят къачуз тахьайди, тежезвайди кьетIидаказ къейднава. Ихьтин гьал чи хуьрерани районра, шегьерра авачни? Медикриз, хизанриз куьмекдин пулар гузвайдакай ван хьайивалди, базарар, туьквенар, къуллугъар гвайбуру чпин къиметар мад хкажна…

Аллагьдиз шукур, алай вахтунин чи государство алатай асирдин 90-йисаринди яз амач. Ам метIерилай къарагъ хъувунва. Амма пара крар Америкадин доллардилай аслу яз ама. Адан къимет са къатда цаварихъди физва…

Государстводи ва адан вири къурулушри, иллаки чкайрал алай крар чпелай аслубуру къиметрал къаюмвал тухун, базарда кьитвал тахьун патал хсусиятчийрин ва абурун арачийрин вилик пад атIун, яни адалатлувал хуьн истемишзава чун рахазвай макъалада.  Алакьзавани и кар чина виринра? Нин гъилева къиметрин кьисмет?

— Адалатсузвили чун тарихра са шумудра хьайи еке къаришмайрал, гьатта къизгъин гьаларални гъун мумкин я. Им ла­гьай­тIа, цивилизациядихъ ялзавай об­ще­стводиз хас тегьер туш, — къейдзава политологди.

Писателди теклифзавайди адалат хуьн патал адалатсузвилелди девлетар тарашнавайбурал ва гилани адалатсузвилелди, месела, 5 манатдихъ аптекадай маса гун лазим тир маска 50-100 ма­­натдихъ базардал ва я жугъунрихъни гьаятрал маса гуз, чеб девлетлу ийиз хьайибурал (абур тIимил туш) “адалатдин налог” вегьин я. Дустагъда тун, кар атIун ваъ, къанундалди налог вегьин истемишзава.

За фикирзавайвал, им дуьз теклиф, вичел парабурун фикир  желбдайди я.

Чи депутатри а кардикай гьикI  фи­кирзаватIа, заз чидач. Чиновникриз ихьтин “итIи-битIийрин” гуьгъуьна гьатун бажагьат хуш жеда. Бес къанун-къайда хуьзвайбуруз базаррални куьчейра, гьаятра ни вуч ийизватIа чизвач жал?

“Самозанятыйрал” налог вегьинин кар яргъа тунач. Олигархрал, еке девле­тар тарашзавайбурал, пуларихъ са гьина ятIа виллаяр, къелеяр къачузвайбурал, къецепатан футболдин командаяр, жуьреба-жуьре “поп, топ гъетер” хуьз­вай­бурал, са шумуд миллионрихъ маса­ къачузвай багьа машинар кIаник кутуна, йифен куьчейрикай чпиз “стадионар” ийиз­вайбурал, 70-80 йис яшар хьайи­ла, чеб “жегьилар” хъийиз, жегьил папар, гъуьлер жагъурзавайбурал — куьрелди, вири адалатсузрал кутугай налог­ вегьей­тIа, заз чизни, девлет тараш­дайбур тIи­мил же­да, инвестицияр — гзаф…

Государстводин къайгъу тушни бес  и кар?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор