ЧIехи Гъалибвилин 80 йис!
«История семьи в контексте ВО войны» номинациядай Республикадин конкурдиз.
ЧIехи Гъалибвилин 75 йисан суварин вилик, рикIел алама, чун Шагьабас Исмаилован хва Александр Исмаиловахъ (1946-2020) галаз гуьруьш хьанай. Философиядин илимрин кандидат, РД-дин образованиедин лайихлу работник, яргъал йисара Дагъустандин илимрин академияда ва ДГУ-да философиядин кафедрада кIвалахай, 180-далай виниз илимрин кIвалахрин автор, чIехи гьарфунилай тир зурба педагог, къени къилихрин ватанперес инсан тир адахъ галаз ихтилат вичин рагьметлу бубадикай, хизандикай ва Ватандин ЧIехи дяведин активный иштиракчияр хьайи кьегьал имийрикай кватна. 74 йисан уьмуьрдин баркаллу рехъ атIанвай Александран вилериз, гьайиф хьи, экв ахквазмачир. ЯтIани, хайи райондин ва республикадин общественный крарикай, жегьилриз ватанпересвилин тербия гунин месэлайрикай къерех хьун адаз чидачир. Александр Шагьабасович 2020-йисан 21-майдиз 74 йисан яшдаваз коронавирус азардик кечмиш хьана, рагьмет хьуй!
ЧIехи Гъалибвилин 80 йисан юбилейдиз, Ватан хуьзвайбурун йисаз ва Исмаиловрин игит стхайрин экуь къаматриз бахшзавай и макъала чна гьа чIавуз Александр Шагьабасовичахъ галаз хьайи суьгьбетрин ва Исмаиловрин баркаллу хизандин хсуси архивдин документрин бинедаллаз кхьизва.
Къейдин, Ватандин ЧIехи дяведин йисара Ахцегь райондай 3500 далай артух жегьилар фронтдиз фена, абурукай анжах 580 кас чпин кIвалериз хтана. Са Ахцегьай фронтда хьайи 2360 касдикай 1780 да Ватан патал чанар гана. Абур халкьдин рикIе эбеди авун патал дяве куьтягь хьайи 20 йисалай (1965) Ахцегьа Дагъустандин районра сифте яз Баркаллувилин зурба обелиск хкажна. Райондин гьатта хизанралди дяведиз фейи дуьшуьшарни пара хьана: Ватан хуьн гьарда вичин пак буржи яз гьисабзавай.
ИкI, Ахцегьай Таироврин хизандай 8 стха (Абдулгьай, Эбейдуллагь, Абдулкъадир, Азим, Гьамдуллагь, Исмаил, Мавлудин, Зейдуллагь), Дагълароврин хизандай пуд стха (Абдулатиф, Абас, Абдулмежид), Пашаеврин хизандай 3 стхани 2 вах (Сейфедин Сулейман, Буньям, Набисат, Тайибат), Абдулменафан рухваяр-стхаяр Мегьамедшефи, Хайирбег, Хайируллагь, Эмин, КьакIарин хуьряй Исмаиловрин чпикай макъалада ихтилат физвай 6 стха дяведиз фена. Эхь, акьалтIай жуьрэтлувилелди женг чIугуна душмандихъ галаз Ахцегь райондин векил аскерри. Кьве агъзуралай артух ксар женгерин орденризни медалриз лайихлу хьана. Абурукай кьвед – лётчик Валентин Эмировни разведчик Гьазрет Алиев Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана.
Вичикай ихтилат физвай кьакIуви Исмаиловрин хизандин кьисметдал хквен. Инай Ватандин ЧIехи дяведин фронтдиз фейи ругуд стха вири сагъ-саламатдиз, хурудал гъалибвилин орденарни медалар алаз хтун гьакъикъатдани пара тажубдин кар я.
1975-йисан 15-июндин «Известия» газетда къейд авурвал, «Яшлу Уримуз дидедин рухвайриз дяведин чпин гьисаб ава: 21 орден, 40 медаль,14 херни 4 контуж, беденрикай хкудиз тахьана амукьай 50 хъитреп ва душманрикай азад хъувур цIудралди шегьерар… ».
– Рагьметлу зи чIехи буба Азизагъадизни баде Уримузаз 6 хвани 2 руш хьана: Исмаил, Тажидин, Шагьабас, Нагъи, Наби, Нурудин, Зулейхани Нинегуьль. ЧIехи хизандин кьил Азизагъа аялар тIуьнал таъминарун патал датIана чIура-чуьлда гъилер къабарламишуниз мажбур тир. Ада гадаяр вичихъ галаз колхоздин кIвалахрал тухуз, зегьметдивни вердишардай. Асул гьисабдай, кIвале аялриз ватанпересвилин дуьз тербия гайиди ва пагьливанар хьтин рухваяр фронтдиз рекье туна, абур къаршиламиш хъувурди игит диде, зи баде Уримуз я…,– суьгьбетнай Александр Шагьабасовича.
Исмаиловрин баркаллу стхайрин кьисметдикай куьрелди. ЧIехи стха Исмаил (1907-1981) Дербентдин педучилище акьалтIарна, хуьре муаллимвиле кIвалахзавай, хизан кутунвай итим яз фронтдиз фена. Тифлисдин дивизиядин къурулушдик кваз Кавказ хуьнин женгера иштиракна. Старший лейтенант, ротадин политрук, адан кьилелни кIвачел залан хирер хьана ва са бубат сагъар хъувурдалай кьулухъ дяведин набут яз ва хурудал Ватандин дяведин II дережадин орденни са жерге медалар алаз комиссоватна. Пенсиядиз экъечIдалди 30 йисуз КьакIарин хуьруьн школада муаллимвал ва директорвал хъувуна.
Залум дяве башламишайла, кьвед лагьай стха Тажидина (1918-2002) дяведилай вилик Дербентдин педучилище акьалтIарна, Агъул райондин са хуьруьн школада завучвал ва директорвал ийизвай. Дуьньядин гьалар пайгардик квачирди кьатIай ада 1941-йисуз Буйнакскда пияда кьушунрин училище куьтягьна. Дяве эгечIдалди са варз амаз ам, младший лейтенант, уьлкведин рагъакIидай патан сергьятдал Беларуссиядиз рекье туна. Дяведа Смоленский, Волховский, Северо-Западный фронтрин кърулушрик кваз къати женгера иштиракна ва са шумудра хирер хьана. Дяведилай кьулухъ Азербайжанда, ГСВГ-да къуллугъна, М.Фрунзедин тIварунихъ галай дяведин академия ва высший партшкола акьалтIарна. Полковникдин чиндаваз мотопехотный дивизиядин командирдин заместителвилин къуллугъдилай отставкадиз экъечIна. Граждан къуллугъда Баксоветда ва Азербайжандин Нархоз институтда кадрайрин отделдин заведующийвиле ва пенсияда аваз Баку шегьердин ветеранрин Советдин председателвиле кIвалахна. Адаз А.Невскийдин (1943), «Яру пайдахдин», «Отечественный дяведин I дережадин» (1945) орденар, «За боевые заслуги» (1941, 42, 43), «Кенигсберг къачунай» (1945) ва маса медалар ава.
Пуд лагьай стха Шагьабасани (1919-1984) чIехи стхайрилай чешне къачуна, Дербентдин педучилище акьалтIарна. Уьмуьрдин рехъ Агъула муаллимвиле, школадин директорвиле, ВЛКСМ-дин райкомдин секретарвиле зегьмет чIугунилай башламишай адакай гележегда женгинин полковник, дяведилай кьулухъ государственный ва общественный чIехи деятель хьана.
1939-йисалай хушуналди Яру армиядин жергейриз финалди ада вичин уьмуьр Ватан хуьнихъ галаз алакъалу авуна. Дяведин рехъ лагьайтIа, полковой школадин курсант, отделениедин командир, дяведин политучилищедин курсант, батареядин комиссар ва командир, дивизиядин командирдин заместитель ва штабдин начальник яз, Карелиядин ва Белоруссиядин 1-фронтрин къурулушрик кваз Заполярьедилайни Норвегиядилай ва Польшадилайни Германиядилай цIар илитIна, Берлинда бегьем хьана. Машгьур «Катюшайралди» женг чIугваз, ада цIудралди шегьерарни хуьрер фашистрикай азад хъувуна. 1945-йисан 23-апрелдиз залан хер алаз ам Визенталь шегьердин 2865-нумрадин эвакогоспиталдиз аватна. Ана вичихъ гелкъвезвай медсестра Александра Андреевнадал ашукь ва эвленмиш хьана. Са йисалай Германиядин Иена шегьерда абуруз хва Александр (Ватан патал игитвилелди чан гайи женгинин дустунин тIвар!) хьана.
Дяведилай кьулухъ Шагьабаса Германияда оккупационный кьушунрин къурулушдик кваз гьукуматдин важиблу тапшуругъар тамамарна. Дяведин лайихлувилерай ам Ватандин дяведин II лагьай дережадин са ва I-дережадин кьве ордендриз, «Советрин Заполярье хуьнай», «Варшава азад хъувунай», «Берлин къачунай» медалриз лайихлу авуна ва Ленинан орден гуниз къалурна. 1947-йисалай граждан къуллугъдал элячIай Шагьабаса Махачкъала шегьердин компартиядин инструкторвиле, КПСС-дин Рутул райкомдин 1- секретарвиле, 1951-54-йисара Москвада компартиядин ЦК-дин ВПШ кIел хъувуна, Дагобкомдин аппаратда, ДАССР-дин министррин Советдин Председателдин заместителвиле къуллугъна. И жавабдар къуллугърал адан намуслу зегьмет гьукуматди Зегьметдин Яру пайдахдин, кьве «Знак почёта» ва «Халкьарин дуствал» орденралдини чIехи маса наградайралди къейдна. Запасдин полковник, тарихдин илимрин кандидат, СССР-дин журналистрин Союздин член, ДАССР-дин культурадин лайихлу работник тир ада вичин вири къуват, алакьунар Ватандин азадвални абадвал патал серфна. Гьавиляй къе халкьдини рикIел ам общественно-политический чIехи деятель яз алама, тIварунихъ республикадин меркезда ва хайи районда куьчеяр гала.
Нагъи Исмаиловани (1920-1989) 1939-йисуз Дербентдин педучилище кIелна, хуьруьн школадин муаллимвиле хтана. 1940-йисуз армиядиз фейи ам жергедин аскердилай тупарин батареядин командирвилин дережадиз хкаж хьана. Женгинин рекьикай рахайтIа,хурудал алай «Яру гъед», Ватандин дяведин II дережадин,«Александр Невскийдин» орденрини «Москва хуьнай», «Варшава азад хъувунай», «Берлиндал гьужум авунай», «Германиядин винел гъалибвал къачунай» медалри шагьидвалзава.
Аламатдин дуьшуьш. 1945-йисан февралдиз фронтда, Магдебург шегьердин патав кьве стха – Нагъини Шагьабас сад-садал дуьшуьш хьана. Дяведилай кьулухъ Нагъиди заочныйдаказ ДГУ-дин тарихдин факультет кIел хъувуна ва яргъал йисара адакай КьакIарин хуьруьн школадин муаллим, завуч ва директор хьана. Зегьметдин агалкьунрай адаз ДАССР-дин лайихлу муаллимвилин тIвар, Зегьметдин Яру пайдахдин орден гана, ва 1985-йисуз яшлу аскердив 40 йисалай вичин «Отечественный дяведин I дережадин орден» вахгана.
Наби Исмаилова (1922-2019) ахъайиз хьайивал (ам Ахцегь районда дяведин иштиракчи лап эхиримжи ветеран тир), 1942-йисуз хушуналди фронтдиз фин патал паспорт къачудайла вич хайиди тир 1923-йисан чкадал 1922-йис кхьиз туна. Моздок шегьер хуьнин женгина гъилел хер хьана, госпиталдиз аватна.Челябинскда училище акьалтIарна, танкист яз Минск, Прага, Вена, Берлин шегьерар фашистрикай азад хъувунин женгерин иштиракчи хьайи старший сержант 1937-йисан январдиз хурудал «Яру гъед» орден ва са жерге медалар алаз хайи хуьруьз хтана. Лайихлу пенсиядиз экъечIдалди касди совхозда шофёрвал авуна.
ГъвечIи стха Нурудин (1926-1981) «фашистрихъ галаз дяведавай стхайриз куьмекиз ихтияр це» келимайрин арза кхьиналди 1944-йисан февралдиз хушуналди дяведиз фена. Зур йисуз 124 стрелковый полкуна жергедин аскервиле, ахпа 64-полкуна снайпер яз викIегьвилелди къуллугъна.1945-йисан 3-февралдиз ам залан хер алаз 5417 нумрадин госпиталдиз аватна. Са бубат кIвачел ахкьалтай ам 1945-йисан 10-октябрдиз 1 группадин набут яз комиссоватна. Эхиримжи йикъаралди касди дяведин хирерин азиятдив КьакIарин хуьруьн клубдин директорвал авуна.
Эхирдай къейдин, баркаллу Исмаиловрин тухумда гъиле яракь аваз душмандикай Ватан хвейи мад са шумуд иштиракчи ава. Месела, чпикай ихтилат авур стхайрин хайи хтул, хуьруьн муаллим, Зейнидин Азизагъаев. Ам 1944-йисуз армиядиз тухвана. Ереванда дяведин училище куьтягьна, автоматчикрин взводдин ва ротадин командир Курскдин дугадин, Украинадин, Кавказдин ва Украинадин 4 фронтдин къурулушдик кваз Польшадинни Чехословакиядин чилерал къати женгера хьана. Дяве куьтягь хьайила, старший лейтенант Зейнидин, «Яру гъед» ордендин, «Прага азад хъувунай», «Кавказ хуьнай», «Кьегьалвиляй», Чехословакиядин «ВикIегьвиляй» медалрин сагьиб, уьзуьагъвилелди хтана, муаллимвилин кеспидив эхгечIна. Адакай Ялахърин школадин директор, Ахцегь РОНО-дин ва 40 йисуз Каспийскда чешнелу школа-интернатдин заведующий хьана. Халис муаллим яз, ДАССР-дин ва РСФСР-дин лайихлу муаллимвилин гьуьндуьр дережадиз акъатна. Эхь, Исмаиловрин тухумдин муькуь рухваярни чпикай тарифдин кьилди гафар лугьуниз лайихлу я.
Дашдемир ШЕРИФАЛИЕВ
