Мергьяматлувилин къанунралди

Ватандин ЧIехи дяведа гъалибвал къазанмишайдалай инихъ  77 йис алатнава. Дяведин вакъиаяр йисалай-суз тарихда гьатзава­, амма халкьарин рикIяй — бейнидай абур садрани акъатдач. А залум дяведин иштиракчияр чи арайра саки амач, лап тIимил ама далу патан зегьметдин ветеранарни, гьакI —  дяведин йисарин  аяларни. ЯтIани, акьалтзавай несилри тарихдин вакъиайризни абурун шагьидриз кьетIен итиж ийизва. Са ктабдини, са кинофильмдини жанлу суьгьбет эвездач эхир. Донбасс  миллетбазрикай хуьнин махсус серенжемда телеф хьайи чи ас­керрин хизанриз куьмек яз, Тайибат бадеди вичин патай 5000 манат пул ганвайди чир хьайила, Гъалибвилин суварин юкъуз чна дяведин йисарин аял, зегьметдин ветеран, машгьур Абдурагьман эфендидин хтул Эдиева Тайибат бадедал кьил чIугуна. Дяведин девирдин парабуру хьиз, уьмуьрдин четин синагъар-имтигьанар кьисмет хьана, эхнава касди. Амма вири имтигьанрай ам лайихлудаказ экъечIна. Яшлуни, зайифни хьанватIани, ам вичин уьмуьрдин девлетлу тежриба акьалтзавай несилдиз таз, жегьи­лар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишиз алахънава. Баркалла!

— Зун 1939-йисуз Ахцегьа зегьметкеш чIехи хизанда дидедиз хьана. Ахцегьа кIвалах­ авачиз, буба Муьгьуьдин вичин хизанни галаз Белиждиз куьч хьана. Буба­ди­ челегар ийидай­ заводда кIвалахиз, диде Гуьльнисе чахъ, аялрихъ (чун пуд рушни пуд гада авай, зун 5-аял тир), гелкъвез, ра­­зивилелди уьмуьр тухузвай. Залум дя­ве­ди чи къулай кIвални чIур­на. 1941-йи­сан­ гатуз (зун пуд йи­савай аял яз, сифте хъсан гъавурда авачир, ахпа жуван ха­му­нал­ди вири гьиссна) буба фронтдиз тухвана. Хизандин вири къайгъуярни дердияр чандиз зайиф­ дидедин хивез аватна. 1945-йи­суз, зун 2-классда авайла, залан зегьметди ага­жарна­вай диде месел ал­кIана. Хизан хуьн чIехи стха Зияудинан хи­ве гьатна. Зун дидедихъ гелкъуьниз мажбур хьайивиляй мектебдай садра гьафтедин тарсар къачуз, дуьздаказ кIе­лиз хъхьанач, — рикIел хкизва Тайибат бадеди.

— Буба анжах 1947-йисуз бедендик гуьллеяр кумаз хтана, месе гьатна. РикIел алама, Белиждин челегар ийидай заводдай Дорошенко духтур къвез, зав бубадин хи­рер чуьхуьз, кутIуниз тадай. “Агь, Тайибат­, Тайибат, какой отличный хирург бы с тебя вышел, только учиться бы…”, — лугьу­дай къени къилихрин яш­лу итимди заз, гьар се­ферда хер кутIун­дайла. Гьайиф хьи, хъсандиз кIелдай мумкинвал захъ авачир. Гьа 1947-йисуз Дербентда бедендикай гуьллеяр хкуддай операциядал буба ва 1951-йисуз дидени яргъал чIугур азардик рагьметдиз фена. Къариблух чкада чун тамамвилелди етим хьана, гьар сад вичин­ къайгъуй­рик квай а макъамда Ахцегьа мукьва-кьилийрихъ галаз авай чи алакъаярни­ квахьна. Гьа икI, гъвечIи кьве вах детдомдиз акъат­на, гъвечIи 2 стхани зун ламу къазмада амукьна. ЧIехи стха Зи­яудинан хизан­ чкIана, адан гъвечIи аял­ни зал ахватна. Ам за жувахъ­ галаз мек­тебдиз тухуз, ана къаравулчи са кьуьзуь бубадин кавалдик кута­дай. 1957-й­исуз Белижда 7-класс куьтягьна, зун Дербентда гама­рин фабрикадин школадик экечIна. Пешекарвилин тарсар чаз машгьур устIар, гьа фабрика­дин кьилин инженер Султанова Хадижата гузвай. Кьве йи­суз кIелай­далай кьулухъ зун мас­тервиле кIвалахал тайинарна. Везифа — кIва­­ле­ра гамарни халичаяр хразвай устIаррин патав физ, абуруз гамар ршаз, сеняткарвилин си­рер чирун тир. Ингье квез и кIвале аквазвай вири халичаяр зи гъилинбур я.

• Тайибат баде, дяве куьтягь хьайи югъ­­ куь рикIел гьикI алама? — хабар кьуна за.

— Дяве башламишай вахт, гьелбетда, ри­кIел­ аламач, пуд йисавай аял тир кьван. Амма фашистрин винел гъалибвал къазанмишай йикъан шадвилер хъсандиз алама. А юкъуз чун школада авай. Нем­серин чапхунчияр тамамвилелди кукI­вар­на, рейхстагдал Гъалибвилин Пайдах хкажнавайвилин гьакъиндай муштулухдин хабар чаз муаллимди вилерал­ шадвилин накъвар алаз гана ва чун кIва­ле­риз­ аххъайна. Инсанар кIвалерай къецел акъат­навай. Гьатта садаз сад чин тийидай ксарини чпи чеб къужахламишиз, гъалибвал мубаракзавай. КIва­лиз хъфена, зун дидедин хура гьатна. “Аллагьдиз шукур, дяве гъалибвилелди куьтягь хьана. Гила бубани хкведа, чан балаяр”, — лу­гьуз­, адавай вилин накъ­вар хуьз жезвачир…

— Гьей чан бала, зи кьилел атай кьван крар, мусибатар, — ухьт аладариз, давамарзава ба­деди вичин суьгьбет. — Куьрелди, гуьгъуьнлай стхадин суса зун, гьеле 17 йисни тахьан­маз, вичелай алудун патал Чепелрик гъуьлуьз гана. Ам­ма са йисалай чун айрутмиш хъхьана: чIехи хизандиз завай, гьеле чурун тавунвай жавандивай, кIвалин ва майишатдин пара крар кIанзавай. Алакьнач. Са йисалай мад зал, сиве мез авачир етим аялдал, гьич алукьни тавуна, стхадин суса Рутулиз гъуьлуьз хгана­. Ирид йисуз са бубат яшамиш хьана, мад кьисметди чин ганач. Куфа хуьряй Рутулиз свас гъизвай чIавуз чун авай машин авария хьана. Гъуьлни адан стха (рулдихъ галай ам пи­ян тир) кьена, кузовда авай чун, кьуд кас, къа­къат­на. Са йисни зуралай Ахцегьа хенде­да итим Эдиев Межид духтурдиз хъфена. Ина кьуд аял ва кьузуь буба аваз, гьабурун ва­ гъуьлуьн вахан аялдин рабатвал хъувуна­.

Етимар хвейиди — киме, кIел хвейиди — чIе­ме лугьурвал, гьа за хвейибур жуваз душманар хьана. Межид духтур кьейила, (рагьмет хьуй, къени кас тир), гадайри “чи бубад кIва­ляй гьиниз кIан­да­тIани эхкъечI” лугьуз, кар­­машна, йифиз къвез чандиз къаст ийиз алахъ­на, дуьз 17 йисуз судара туна. 23 йисуз­ уьмуьрдин юлдашдихъ галаз санал яшамиш хьанвай зун вучиз ва гьиниз экъечI­да? — лагьанай за суддал. ЯтIани, судьяди гьабурун (шагьидарни галаз атана, абур 17 кас авай, зун тек тир) тереф хвена. Амма Махачкъалада Верховный суддал, заз гьич теклифни тавуна, гьахъ дуван дуьз тирвал зи хийирдиз атIана.

• Чаз чида хьи, вуна хейлин йисара Ахцегьрин эпидстанцияда ва райбольницада кIвалахна.

— Эхь. Рагьметлу Межид духтур санэпидстанцияда эпидемиолог-духтур тир. Са юкъуз­ кIва­лахдилай хтана, “я паб, чаз идарада ­де­­зинфекторвилин буш штат ава. Вун кIвала­хал къведани?” — лагьана ада. За разивал гана. Сифте гьана, ахпа 15 йисуз райбольницада дезинфекция кьилиз акъуддай пешекар­ яз зегьмет чIугуна. Гуьгъуьнай сокращенидик акатна, кIвале ахцукьна, пенсиядиз фена.

• Чаз чида вун активный общественник тир. Эхиримжи вахтара, вучиз ятIани, я куьчедик кумач, я мярекатра ахквазвач…

— Сагъсуз хьанва, чан бала. Шаз 5-декабр­дин йифиз гьикI ятIани гьаятда писдаказ алукьна. Кьил акьуна, жув-жувал алачиз, экв жедалди аяздал аламукьна, саки текьена къа­къатна. Къуншидин куьмекдалди больни­цадиз фена килигайтIа, гъилер, кIвачер ханва, кьулан тарцин кIараб акъатнава. Гила са бубат хъхьана, кIвалин къене са гьар — гьал мадара ийизва. Къецел экъечIиз жезвач. Пара кьадар сагърай, къуншийри, агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай центрадин  (КЦСОН) пешекарри, суса куьмекзава. За буюрмишай крар абуру ийизва. Хатур хазвач. Зун иллаки Шихагьмедалай, адан свас Фаидадилай ва абурун аялрилай пара рази я. Варзни цIуд юкъуз, къарагъиз тежез, месел хьайила, абур захъ багъридихъ хьиз гелкъвена. Квез чидани, и кIвалер за гьабуруз маса ганва, жуваз гье­лелиг яшамиш жедай чка тунва. Пака зун амачирла, гьа и кIвални гьабуруз веси я.

• Гьамиша активный уьмуьр тухуз хьайи ваз гила кIвале текдиз сугъул тушни?­

— Ваъ, я бала, Аллагьди гайи йикъал зун ра­зи я. Зи игьтияжар вуч я кьван, 21 агъзур ма­­натдихъ галаз гъилиз къвезвай пенсия жувазни, мергьяматлувилин рекьеризни бес жезва­. Хъсанвал галачир писвал жедач кьван, за жу­ва-жуваз араб алфавит ва Къуръ­­ан­ кIелиз чирна, йикъа вад кьил капI, зикр, дуь­а­яр ийизва, мергьяматлувилин кIвалах­рал машгъул я. Ал­лагь рикIел алай ксарини зун су­гъулдиз тазвач­, ара-ара кьил чIугвазва, рикI аладарзава.

Чун гьа ихьтин суьгьбетрик кваз, рак гатана. КIвализ, Тайибат бадедал кьил чIугваз, Ахцегь районда Дагъустандин Муфтиятдин векил Байрамов Сулейман гьажи атана. Инал адан ихтилатриз яб гайила, Тайибат бадедин къамат чи вилик мадни хкаж хьана. Лап тIимилдал рази ада вичин саки вири пенсия мергьяматлувилин рекьериз серфзава.  ИкI, вичин хушуналди 170 агъзур манат пул Махачкъаладинни Каспийск шегьеррин арада Иса пайгъамбардин тIварунихъ эцигзавай зурба мискIиндиз, гьакI Ахцегьрин ва райондин маса мискIинрин ремонтриз ганва, игьтияж авай кесибринни етимрин гъил кьазва…

— Зурба арабист алим ва шаир гьажи Абду­рагьман эфендидин хайи неве Тайибат ба­де, гьакъикъатдани, вичин ата — бубадал атанвай пара кьетIен къилихрин дишегьли я. Етимвал, дяведин каш-мекь акуна, гуьгъуьн­лай ава­дан девирдани пара четин уьмуьр кечир­миш­на­тIани, адан рикIе зеррени ажугъ авач, нефс ви­лик квач. Пенсия кIватIиз, игьтияж авайбуруз пайзавай адалай инсанриз, лугьур­вал, ан­жах  хъсан энергия къвезва. Са мисал мадни гъин. 2015-йисуз Тайибат бадеди, чанда­ та­кьат­ авач лагьана, вичин паталай зун гьаждал­ ракъурна, —  ихтилатна Сулейман гьажиди­.

Къейд. 

Ахцегь Абдурагьман эфенди (1821-1913) Ахцегь Мирза Али къазидин ученик, ирид сеферда яхдиз гьаждал фена хтана. Фасагьатдиз араб, туьрк, фарс чIалар чидай ва абурал яратмишунин эсерар кхьиз хьайи хъсан шаир, алим, адаз Дагъустандани Азербайжанда машгьур вичин медреса авай. 1877-йисан бунтара иштиракна лугьуз­, кьуна, ам Урусатдиз суьргуьн авунай. Гуьгъуьнлай хтана, халкьдин арада диндин чирвилер ва марифат чукIурунин кIвалах давамарна. Адан регьбервилик кваз 1899-1901-йисара Ахцегьрин жуьмя-мис­кIин цIийикIа туькIуьр хъувуна. 1913-йисуз рагьметдиз фе­на. Ахцегьрин сурара кучукнава.

Дашдемир Шерифалиев