Алибеган чихел, КIватIи-КIватIашан «буба»

Абдул Фетягьан 75 йис жезва. Гьар ам рикIел хтайла, рикIе эквни гьатда, гъамни. Экуь инсан тир ам, гьавиляй адан экв чахъ, адан дус­тарихъ, галаз ама. Вахт тахьанмаз, рикIик гзаф крар кумаз, мурадар амаз дуьньядай хъфена ам, гьавиляй пузгъунвили чи рикI незва.

Абдул Фетягьахъ галаз зун 1980-йисан гатуз таниш хьанай. А йисуз «Кард» журнал акъатиз эгечIнавай. Расим Гьажиди танишарнай чун: «Им Абдул Фетягь я, Алибег Фатахован стхадин хва я. Имидихъ хьтин алакьунар авайди­ я». Абурун кьведан дуствал арадал атунин себеб  чпиз тек са эдебият кIан хьун тушир, абурухъ кьве­дахъни гьуьлел кIвалахунин тежриба авай, абур гьуьлуьн сирер чир хьуни, генг ятарин  деринрини майданри генани мукьва авунвай.

Акахьдай, жув кIанардай хесет квай, дамахар тийидай, рикIе пехилвал авачир Абдул Фетягь гъилни, рикIни ахъа дуст яз сейли хьанай чи арада, а чIавуз эдебиятдиз атанвай-къвезвай жегьил шаирринни гьикаятчийрин арада.­ Ам и къефледа амайбурулай чIехи­ди тир, адав чун чIехидав хьиз эгечIни ийизвай. Амма ада вичин­ и чIехивиликай са менфятни хкуддачир, вич виридан тай, лап мукьва кас хьиз тухудай.

1983-йисан майдин вацра зун, Москвада авай Эдебиятдин институтдин 4-курсунин студент, «Кард» журналда практикада хьанай. И вахтунда Абдул Фетягьанни зи алакъаяр  дуствилиз элкъвена.

А чIавуз зун гъавурда акьуна­: Абдул Фетягь чIехи зегьметкеш я, ада журналдин гьар са нумра гьазуруник чIехи пай кутазвай, вич чIехи хизандин кьил, гзаф аялрин буба яз, адаз гъве­чIи кIелзавайбурун фикирар-кьа­тIунар, къилихар-хесетар хъсандиз чидай, редакциядин макьсадни чи лезги аялрив фикир желбдай, виниз дережадин устадвилелди, лезги чIалан алакьунар  кьатIуз тадай жуьреда кхьенвай эсерарни маса материалар агакьарун тир.

Гьам гъвечIи, гьамни чIехи яшдин кIелдайбуруз «Кард» журналдай хуш хьайи КIватIи-КIватIашан «бубани» Абдул Фетягь тир.

Вичин тIвар эциг тавуна, редакциядин патай яз КIватIи-КIва­тIашакай 1980-1988-йисара кхьена журналда акъатнавай кьван вири бицIи гьикаяярни мажараяр Абдул Фетягьан къелемдикай хкатнавайбур я. Абур санал кIватIна, са ктаб хьиз акъуддай, автордин тIварни чкадал хкидай са кас хьанайтIа, пис жедачир.

КIватIи-КIватIашан сейливиликай рахадайла, зи рикIел ихьтин са дуьшуьшни хквезва.

1993-йисуз лезги шаирринни журналистрин, медениятдин маса векилрин чIехи са десте Шихнесир Къафланован 70 йис хьун къейд ийиз Махачкъаладай Миг­рагъиз фенай. И кIеретIдик Абдул Фетягьни квай.

Чкадив агакьайла, миграгъвийри мугьманар хуьруьн мектебдин патав чIехи хушвилелди кьабулнай. Урус ва лезги чIаларинни эдебиятрин муаллим, вич гьикаятчини, ктабар, газетар-журналар  кIелзавайдини яз хьайи Нариман Мегьманова Абдул Фетягь Миг­рагъиз атун чIехи вакъиа тирди къейд авунай ва ада «Кард» журналдиз акъудай ва акъудзавай эсерар, иллаки аялар патал кхьенвайбур, тербиядинни ахлакьдин жигьетдай чIехи метлеб авайбур тирди, аялриз гзаф хуш тирди лагьанай.

Ина Абдул Фетягьан тарифар са гьа идалди куьтягь хьаначир. Са маса миграгъвиди вичин аялриз гзаф хуш КIватIи-КIватIа­шан  гьуьрметдайни, шаирдин манийрал  вичин рикI хьунни къалурун яз, вичин кIвалелай гъейри масаниз Абдул Фетягь ахъай тийи­дайди ва адан тIварцIихъ гьер тукIваз гьазур тирди лагьанай. Касди вичи гайи гаф кьилизни акъуднай.

За кьатIузвайвал, Абдул Фетягь вич таниш тушир, амма адан яратмишунар чизвай гзафбуру адан инсанвални руьгьдин жумартвал адан кхьинрай гьиссзавай ва ам чпин багъри  кас хьиз кьабулзавай.

1988-йисуз Абдул Фетягь, «Кард» журналдин редакциядай  экъечIна, Дагъустандин учебник­ринни педагогикадин издательстводин лезги редакциядин редакторвилин кIвалахдал элячIна. Ам ина чIехи тарих авай и макан садлагьана алукьай цIийи ва фашал девирдин шартIари  чукIурай 1999-йисалди амукьнай.

И издательство ва за кIвалах­завай Дагъустандин ктабрин издательство Махачкъалада Пушкинан куьчедин 6-нумрадин кIвалера авай. Вичин кабинетдай чIехи арифдар шаирдин гуьмбет аквазвай Абдул Фетягьа вичи Сулейман бубадин гуьзчивилик кваз кIвалахзава лугьудай.

И са дараматда хьайи йисара­ чун сад садаз гьар юкъуз аквадай, сад садал кьил чIугваз фидай, эдебиятдикай, цIийи ктабрикай суьгьбетардай. Кьве издательстводин коллективрин амай векилрин араярни лап агатайбур, дуствилинбур, ина кIвалахзавай ре­дакторрин чIехи пайни писателар тир, гьа им абурун руьгьдин мукьвавилерин-стхавилерин себеб­ни тир.

Гатфарин, гатун йикъара гагь-гагь Абдул Фетягьа зенг ийидай: «Яда, гьикьван кабинетра ацукьдайди я? Ша чун са обедар ийиз гьуьлел экъечIин». Эвердай патав гвай лезги журналра кIвалахзавай Мегьамед Садикьазни, Зульфи­къаразни. Къачуна тIуьн-хъунни, фидай чун гьуьлуьн кьере авай са еке къванцел. Ацукьдай, шиирар кIелдай, жуьреба-жуьре месэлайрай гьуьжетардай, ихтилатрин тематика гегьеншди жедай.

Садра гьа икI чи къванцел ацукь­навайла, аквада чаз Сулей­ман бубадин паркунай, авар те­атр­­дин къвалавай са еке телека­мера эцигнава ва адан вилни дуьм-дуьздаказ чун галай патахъди атIу­­марнава.

«Гадаяр, чун шикилдиз къачузвай хьтинди я», – лугьуда Абдул Фетягьа.

«Туш, – жаваб гуда Мегьамед Садикьа, – шаирар, писателар герекзамай вахт туш им. Гьуьл, гимияр, тIебиат я шикилдиз къачузвайди».

Гьа икI, кIвалахдин чкайрал хъфидай вахт алукьдалди чун телекамерадин вилин кIаник кваз хьана.

Чун къарагъайла, камерани чкадилай юзанай. Ам гьинай атайди тиртIа чир тахьайвал, ам гьинихъ квахь хъувунайтIани, чи кьил акъатначир.

Телекамерадин баян чаз са шумуд йикъалай чир хьанай.

Эверда Абдул Фетягьазни заз чи издательстводин директор Мегьамед-Расула (адаз чун нисинин вахтара гьуьлел физвайди чизвай) вичин кабинетдиз ва хъуьрез-хъуьрез чаз ихтилатда:

«Дагъустандин телевидениди­ квел буьгьтен вегьиз са тIимил амай. Гена Мегьамед Гьамидоваз (Дагъустандин халкьдин шаир тир ам а вахтара чи республикадин телевиденидинни радиодин комитетдин чIехиди тир. – А.Къ.) виликамаз хабар хьана, эфирдиз гьазурнавай ва вични рагъ алай юкъуз гьуьлел хъивегьунарзавай писателрикай тир сатирадин сюжет гьада акъвазарна. «Гьинва ина хъивегьунар? – хабар кьуналда Гьа­мидова вичин къуллугъчийривай. – Абурун вилик квай путулка ичкидинди туш! Абуру гьакI гьуьлуькай кфет хкудзава, чпин ил­гьамдик руьгь кутазва!» Шаиррин вилик квай суфрадин шикил чIехи авуна къалуриз туналда: арадал алай путулкаяр «Рычал-судинбур» яз жеда кьван… Багъри «Рычалди» хвена куьн!..», – хъуьрезвай Мегьамед-Расул. «Куь вилик са  коньякни хьанайтIа, генани хъсан жедай… ГьакI хьанайтIани, Гьамидова куьн акIадариз тадачир», — алава хъувунай ада.

Мадни чаз чир хьайивал, шегьерда жезвай «чIурувилер»  лен­ти­­низ къачуз «гъуьрчез» экъечIна­вай телевиденидин къуллугъчий­рин ви­­лера нисинин нагьардин береда ял язавай писателрикай­ «хъивегьзавайбур» журналра кIвалах­завай са маса чIаларбанди авунай, гьада абур гьалдарнай кьван…

1999-йисалай эгечIна вичин эхиримжи йикъал къведалди Абдул Фетягьа Дагъустандин педагогикадин НИИ-дин издательствода лезги ктабрин редакторвиле кIвалахна, гьа са вахтунда  «Самур» журналдани зегьмет чIугуна.

Гьина ада кIвалахнатIани, ви­ри­на ада вичин везифаяр акьал­тIай михьивилелди, инсанвилелди тамамардай. Масадаз манийвал авун, вилик пад кьун адаз чидай кар тушир. Ам вичин куьмек герек хьайи низ хьайитIани гъил яргъи ийиз гьазур кас тир. Я ада вич, гзаф алакьунрин сагьиб яз, масадалай винени кьадачир, я вич вилик кутазни алахъдачир.

Ада датIана Москвада акъатзавай эдебиятдин «яцIу» журналар, машгьур писателрин цIийи ктабар кIелдай, цIийиз пайда жезвай авторрин эсерарни кьулухъдачир, вичиз хуш хьайибур дустаризни теклифдай. Ахпа абурукай яргъалди дерин веревирдер, къени гьуьжетарни ийидай.

Къадим тарихдиз талукь ктабар кIелунални адан рикI алай. И ктабрай ам лезги гелер жагъуриз алахъдай. И жигьетдай ада ма­къа­лаярни кхьенай.

Ада чаз вичин ими Алибег ­Фатаховакай суьгьбетардай. Чна адаз а ихтилатар кьилдин са ктабдиз элкъуьр ая лугьуз теклифарни гудай, вичи абур кьабулни ийи­дай, вичин веревирдер, рикIел хкунар  «чрай» вахтар алукьайла, гъиле кьада лугьудай, амма, гьайиф хьи, ам а макьсад кьилиз акъудиз агакьначир.

Мад ада чаз са шумудра лагьанай, бес флан  писателди акъуд­навай са романдин хатI, кхьинрин жуьре Алибеган хьтинди я. А писателдин маса ктабрин кхьинрин кIалубар и романдинбуруз ух­шарбур туш.

РикIивайни, Алибег Фатаховахъ «Ивидин гелер» тIвар алай роман хьайидакай алатай асирдин 30-йисара акъатай «Эдебиятдин энциклопедиядин» 11-томда авай «Лезги эдебият» макъалада къейднава. Амма а роман вич гьиниз хьанатIа, садазни малум туш.

Алакьардай себебар аваз, Абдул Фетягь агакь тавур, чав гьайиф­ чIугваз тазвай мад са кар ама.

Писателрин Союзда, лезги сек­цияда чна Алибег Фатахован сурал шаирдин тIвар алай къван эцигун паталай са шумудра ихтилат куднай, и кардин кьил кьадай ксар жагъуриз алахънай. Амма а алахъунар гьакIан кьуру гафар-чIалар яз амукьнай. Махачкъаладин куьгьне сурара Алибеган сур алай чка Абдул Фетягьаз чизвай. Гила ам чидай кас аматIа лугьуз жедач. Гилан писателрин союзни михьиз гъуьргъуь хьанва, ана лезги секция ама лугьузни жедач. Амма Алибег Фатахован сур са лишанни алачиз тун, а чка рикIелай алудун вири лезгийрин кьилин ­агъузвал я. «Лезги газетди», Махачкъалада кардик квай Алкьвадар Гьасан эфендидин тIварцIихъ галай маканди ва халкьдин крарихъ рикI кузвай маса ксарини­  и месэла гъиле кьунайтIа ва гьял­найтIа пис жедачир.

Абдул Фетягьакай гзаф рахаз ва кхьиз жеда. Адан яратмишунрин вири хилер: шиирар, гьикаяяр, аялар патал эсерар, критикадин макъалаяр, чи халкьдин фольклордиз ва эпосдиз талукь кхьинар, таржумаяр чи эдебиятда кьетIен чка кьунвай алем я, ам чи милли руьгьдин девлетдин къа­къат­ тийидай пай я.

Адан тIварни ирс, вичин имидин тIварни ирс хьиз, рикIелай алудна виже къведайбур туш.

Арбен Къардаш,

Дагъустандин халкьдин шаир