Вахт санал акъвазнавач. Лугьузвайвал, сятдин акьрабар элкъвезва, йикъар физва ва йисар катзава… Эхь, катзава. Накь чун куьчейра, кIамара, чIурара кат-калтугзавай, цIин­гавар язавай къайгъусуз аялар тир. Къе — хтулрин, птулрин бубаяр… Амма и вахтун-да­ вилериз гьикьван крар, агьвалатар акуна! Жув гьикьван вакъиайрин шагьид, иштиракчи хьана! КхьейтIа, чарарни бес тахьун мумкин я. Бес хуьрерин, районрин тарихар мадни зурбабур тушни?! Са рахунни алачиз.­

Кьурагь дере: тарихар

Кьурагь дере. Кьурагь дагълар. Анин тарихар лап дегь девирриз фенва. Са чIавара ам Кавказдин Албания тIвар алай зурба государстводикни квай. Жуьреба-жуьре себебар аваз, иллаки  чапхунчийрин дявейрикди государство чкIана. Идалай гуьгъуьнизни чапхунчийрин гьужумар акьалтIнач. Кьурагь дерейра яшамиш жезвай уьтквем, ислягь, зегьметчи инсанриз арабрин, татаррин, монголрин, персерин, туьркверин, Тимуран, Жафар-пашадин, Надир шагьдин кьушунарни, абурун инсафсузвилерни акуна.

Тарихдин делилри успатзавайвал, саки 400 йисуз Кьурагьрикай хуьрерин общинайрин союздин еке меркез хьана. Идан гьакъин­дай авунвай кхьинарни ама — Дагъустандин тарихда винидихъ тIвар кьур хьтин союзрин гьакъиндай амукьнавай кхьинрин сад лагьай­ документ. Ана Кьурагьрин союздин карта ва акатзавай хуьрерин гьакъиндай малумат ганва­.

1356-йисан 25-декабрдиз авунвай кхьинрай малум жезва хьи, гьа вахтунда союздик акатзавай Хпуькь, Урсун, Шимихуьр, Хпеж, Гелхен, Ашар, Кукваз, Кьурагь, Бурши-Макьар, Вини Макьар, Агъа Макьар, ЦицIигъ, ЧIилихъ, КIеле, Ашахуьр, Штул, КIутIул, Цилинг, Хуьрехуьр, КIимихуьр, Тител хуьрерин тIварар гилани дегиш тахьана ама. И делилди чаз лугьудай мумкинвал гузва хьи, и хуьрерин яшар мадни сур девирринбур я. Картадиз вил вегьейла, ачух жезва хьи, Кьурагьрин азад обществодихъ вижевай мулкарни авай. Абура вил тунвай чапхунчийри дагъвийриз лугьуз тежер хьтин зиянар гана, гьар сеферда хуьрер кана, чукIурна, кьегьал рухваяр ва рушар къирмишна. Несилрилай несилрал къвез, кьурагьвийри чпиз инсафсуз ягъунар кьур Тимуран, Жафар-пашадин, Надир шагьдин… тIварар негьна.

Гьелбетда, чапхунчияр себеб яз агъзурралди пагьливанар хьтин рухваярни пуч хьана, хуьрерни харапIайриз элкъвена, агьалийрин кьадарни тIимил хьана, гзаф дишегьлияр хендедайриз, аялар етимриз элкъвена, амма кьурагьвийри чпин такабурлувал, руьгьдин михьивал, мягькемвал, чIал, адетар хвена, чIух авур хуьрер цIийи кьилелай эхциг хъувуна, къвезмай несилриз берекатлу чилер туна. Ихьтин девлетлу ирс чал агакьарай вири несилриз баркалла!

1700-йисалди Кьурагьрин азад общест­води вичин аслу туширвал хвена. XVIII асирдин кьвед лагьай паюна Дагъларин уьлкведиз Урусатдин пачагьлугъди итиж авуна ва, ада тухузвай политика себеб яз, ханлухарни арадал атана. Кьве тIунал алай (гагь туьркве­рин, гагь урус пачагьдин) Сурхай ханди Куьредин чилер вичин пацук кутуна. Туьрквери ашкъиламишзавай Сурхай хан 1811-йисуз урус пачагьлугъдиз акси экъечIна. Генерал Хатунцев кьиле авай кьушунри Къубада Шейх-Али хандин ва Сурхаян хва Нуьгьбеган дестеяр кукIварна ва Сурхай хандин винел фена. Шихидхуьруьн ва Татарханрин па­тарив пара ивияр экъичай дявеяр хьана ва кIеве гьатай Сурхай хан Кьурагьиз кат хъуву­на. 1811-йисан 15-декабрдиз урусрин кьушунри Кьурагь къачуна ва Сурхай хан Къази-Къумухдиз катна. Куьредин агьалиярни зулумкар Сурхай хандикай азад хьана.

1812-йисуз пачагьдин гьукуматди Куьредин ханлух официальнидаказ гьисаба кьуна. И ханлухдик Куьредин дуьзенар, Кьурагь, Кашан, Агъул ва РичIа дерейрин хуьрерин обществойрин союзар акатна. Куьредин ханлухдихъ галаз кутIун хъувур алава икьрардин шартIаралди Кьурагьа урус пачагьлугъдин аскеррин кьве батальон ва казакрин дестеяр акъвазарна.

Урус пачагьлугъдин начаникрин, чкадин ханарин, беглерин истисмарвилик, гьахъсузвилерик акатай дагъвияр са шумудра гьукумдиз акси бунтариз къарагъна. Агьалийрин патай гьукумдин идарайриз арза-ферзени гзаф фена. Ихьтин крар фикирда кьуна,  ханарин, беглерин гъиляй гьукум акъудна ва Дагъустандин область, адахъ галаз Куьредин округни тешкилна. Округ са шумуд наибстводиз пайна. 1901-йисуз Кьурагьрин наибство участокдиз элкъуьрна, ам 1917-йисалди гьакI амукьна .

Пачагьдин указдалди наибстводани политический реформаяр кьиле тухванай. Хуьрерин агьалийриз регьбервал гудай “Сель­ский общественный управленияр” кардик кутунай. Гьа ихьтин управление хуьруьн сходдикай, старшинадикай ва хуьруьн суддикай ибарат тир. Старшинаяр военный администрацияди тайинарзавай, кавхаяр, судьяяр ва маса къуллугъчияр сходрал сесер гана хкязавай. Хкягъай ксар ахпа округдин начальникди тестикьарзавай.

Инкъилабдин экверик

Пачагьар, ханар, беглер дегиш жезвай­тIани, инсанрин яшайиш хъсанвилихъ элкъвезвачир. Абур, гьа виликдай хьиз, истисмарзавай, азиятрикай хкатзавачир. Азадвиликай, хъсан яшайишдикай фикирзавай дагъвийрин мурадар кьилиз акъатдай вахтни атана. Дуьньядин майданда гъулгъула тур, Урусатдин пачагь тахтунай гадарай ва уьлкведин вири пипIера социализмдин цIийи къурулушар туькIуьрдай мумкинвал яратмишай 1917-йис. Октябрдин инкъилаб гъалиб хьунин нетижада Дагъларин уьлкведа ва гьа гьисабдай яз Лезгистандин хуьрера, дагъвийрин уьмуьрда, яшайишдани  разивалдай хейлин дегишвилер кьиле фена.

Инкъилабдилай гуьгъуьниз Кьурагь дередин хуьрера лежберрин депутатрин советар тешкилна. Абурукай ахпа хуьрерин депутатрин советар хьана. Алай вахтунда абур муниципалитетриз, собранийриз элкъуьрнава. Къенин юкъуз районда хуьрерин муниципальный 14 тешкилат (Аладашдин, Ашарин, Гелхенрин, Кумухрин, КьепIиррин, Кьуьчхуьррин, Кьурагьрин, КIирийрин, КIутIулрин, Маллакентдин, Хпуькьрин, Усугърин, Шимихуьруьн, Штулрин) ава ва абурук 28 хуьр акатзава. Анра 15 агъзурдав агакьна агьалияр яша­миш жезва. Вири хуьрера гьукумдин, об­разованидин, медицинадин, культурадин, гзаф чкайра спортдин идараяр ава. Хуьрер яваш-яваш аваданламишзава. Хейлин хуьрер газдалди таъминарнава.

1928-йисан 22-ноябрдиз ДАССР-дин ЦИК-дин къарардалди округар чукIурна, абурун чкадал кьилди-кьилди тешкилатар арадал гъана. Гьа гьисабдай яз — Кьурагьрин кантонни. Кантон француз чIалан гаф я. Рагъ­акIи­дай патан уьлквейра (Франция, Швейцария) кантон -административно-территориальный единицадиз лугьузва. Амма уьлкведин ва гьакI республикадин регьберар и гафуни тухарай хьтинди туш. Муьжуьд вацралай, 1929-йисан 3-июлдиз  ВЦИК-дин Президиумдин къарардалди кантондикай район хъувуна ва гьанлай инихъ Кьурагь районди вичин рехъ давамарзава.

1991-йисалди райондиз КПСС-дин райкомдин 1-секретарар хьайи Шайдабег Какинскийди, Абдулмуталиб Мурадова, Гьажи Ханагьмедова, Жалал Аллагьвердиева, Ибадуллагь Керимова, Къазихан Азизова, Исма-ил Вагьабова, Зейдуллагь Мегьтиева, Наж-мудин Шерифова, Рамазан Керимова, Даниял Закержаева, Куйбыш Исабегова, Зейдуллагь Гьамидова, Къагьриман Абдулаева, Фахрудин Мирзоева регьбервал гана. ЦIийи къурулушар хьайила, райондин администрациядин кьиле Абумуслим Назаралиев, Сефербег Гьамидов, Даир Эмиргьамзаев акъвазна. Алай вахтунда райондин кIвалахар Замир Азизова идара ийизва.

Хуьрерин экономика, яшайиш, культура гьакъикъадаказ вилик тухунал, жемятрин дердияр, производстводин месэлаяр гьялунал райондин исполкомдин аппарат машгъул жезвай. Адан кIвалах государстводи, партияди истемишзавай къайдада тешкилун патал алатай йисара председателвал авур Мегьамед Исакьова, Хизри Хизриева, Агъамирзе Жабраилова, Агьмед Къагьриманова, Къази Медетова, Салигь Гераева, Шамсудин Агьмедова, Сейран Бабаевади, Гьамид Гьамидова ва Рашид Пашаева гъакъисагъвилелди зегьмет чIугуна.

Кьурагьвийриз 1930-йисарин къизгъинвилерни, каш-мекьни, законсузвилерни, Ватандин ЧIехи дяведин цIаярни, къурбандарни, женгера ва кашакди хьайи кьван телефвилерни акуна. Дяведин йисара зегьметчийри государстводиз агъзур тоннралди як, чIем, гьакIни сар, ниси, техил, хамар, картуфар ва маса шейэрни гана. Фронтдиз балкIанрин рамагарни рекье туна. Ислягь девирдани колхозрин майишат вилик тухвана.

Дамахдай себебар 

Къенин Кьурагь райондин экономикадин кар алай хел хуьруьн майишат я. И хиле зегь-мет­ чIугвазвайбуру гьар йисуз, юкьван гьисабдалди, 700,5 миллион манатдин къимет авай продукция гьасилзава. Районда 4317 хсуси куьмекчи ва лежбервилинни фермервилин 36 майишатрин, 15 СПК-дин, 3 СПОК-дин зегьметчийри лапагар, къарамалар,  кIва­лин къушар, балкIанар хуьзва, техил, емишар, ципицIар, салан майваяр битмишарзава, Араблярда, Кумуха вирера гьатта балугъарни туьретмишзава.

Дагъвийриз  райондин  ва  кьве  участковый больницайри, поликлиникади, амбула­то­рияди, 20 ФАП-ди, культурадин 37 ида­ради, халкь­­дин театрди къуллугъзава. Акьалтзавай­ несилди образованидин 33 идарада, аялрин 13 бахчада чирвилер, тербия къачузва, спортдин 9 залда, 33 майдандал сагълам­вал мягькемарзава, спортдин жуьреба-жуьре хилерай вердишвилер къачузва. Кьурагьрин подстанцияди вири хуьрер электрикдин токдалди таъминарзава. Райондин хейлин хуьрерин агьалийри тIебии газдикай менфят къачузва. Имаратар, кIва­лер цIаяр кьуникай хуьнин къаравулда пожарный часть акъвазнава.

Аквазвайвал, райондин тарихда политикадин жуьреба-жуьре къурулушар хьана, гзаф кьадар вакъиаяр кьиле фена, гьа са вахтунда вири девирра агьалийри кIвалера, хуьрера, районда абадвал, мублагьвал, меслятвал хьун патал гьакъисагъвилелди зегьметни чIугуна, Ватан кIеве гьатайла, ам душманрикай хвена. Гьар са девирда Кьурагь дереди халкьдин тIвар виниз акъуддай, къени, хъсан крар алакьдай, чеб чешне къачуниз лайихлу рухваяр ва рушар майдандиз акъудна. Къе рагьметдиз фейибур рикIел хкун ва чахъ галаз уьмуьр кечирмишзавайбурун тIварар кьун кутугнава.

Эдебият, меденият, илим, чIал, искусство­, медицина, образование, спорт вилик туху­ник зурба пай кутур Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Шейх Агьмад эфенди, Гьажи-Рамазан эфенди, Штул Тагьир эфенди, Кьуьчхуьр Магьарам эфенди, шейх Исмаил, Хпеж Къурбан, Кьурагь Афизат, КьепIир Айисат, Кукваз Гули­зар, Мемей Эфендиев, Мирзе-Керим, Буба Гьа­жикъулиев, Къази Къазиев, Якьуб Ярали­ев, Шамсудин Исаев, Абдулбари Магьмудов, Мегьамед Камалдинов, Гелхен Мухтар, Гьуьсейн Рамазан, Пакизат Фатуллаева, Даир Бейбалаев, Шагьабудин Ша­батов, Гуьлера Камилова, Сейфудин Шагьпазов, ­Мегьамед Ибра­гьи­мов, Жамалдин Къара­бегов, Фатима Алек­берова, Жавид Магьарамов, Осман Эфен­диев, Алил Омаров, Ражидин Гьайдаров, ­Хи­дир Рамаза­нов, Эфенди Аквердиев, Рзахан Алиев, Мав­лудин Абдуллаев, Гьамид Гьамидов, Идрис Оружев, Нариман Османов, Насир Мегьамедов, Тажидин Ашурбегов­, Мегьамед-Шафи Назаралиев, Фазил Аллагьвердиев, Магьамад Мегьамедов, Ме­гьа­мед Алиев, Малик Къурбанов, Керим Керимов…

Политикадин, государстводин, военный, общественный деятелрал гьалтайлани, Кьурагь район кесиб я лугьуз жедач. КIири Буба, Мегьамед Лезгинцев, Молла Кюринский, Мегьамед Исакьов, Шамсудин Агьмедов, Агьмад Латифов, Абумуслим Гьажиев, Гуьлмегьамед Мирзаметов, Муса Омаров, Эсед Са­лигьов, Араз Алиев, Рамазан Османов, Нас­рулла Ферзилаев, Зейнудин Батманов, Абду­селим Назаралиев, Георгий Лезгинцев, Михаил Лезгинцев, Муьгьуьдин Къагьриманов, Зара Латифова, Даниял Закержаев, Рамиз Ширинбегов, Тагьир Гьажиев, Надир Ризаев, Рамазан Герейханов, Исмаил Эфендиев, Зей­дулагь Гьамидов, Улушан Муталибов, Са­лигь Эфендиев, Жарият Гьасанова, Халид Аллагьвердиев, Мирза Мирзоев, Гьажи­ Жабраилов, Сираждин Умаров, Анатолий Къа­­рибов, Сабир Рамазанов, Абумуслим Али­ев, Сиражудин Агьмедов, Тагьир Агьмедов, Мегьамед-Фа­зил Азизов, Насир Гьайда­ров, Сейфулагь Исакьов, Абдулгьамид Эмиргьамзаев, Ярагьмед Къафаров, Руслан Къурбанов…

Дагъвияр зегьметдал рикI алай инсанар я. Райондин мулкара лапагрин суьруьяр, мал-къарадин нехирар, балкIанрин рамагар хуьзвай. Дагъларин кукIушрални кваз къуьл, мух, сил, кIахар, картуфар цазвай, хейлин чкайра багъларни кутунвай. Колхозрин ва ахпа совхозрин кIвалах менфятлуди, бегьерлуди авун патал гьар са хуьруьн зегьметчиди зарбачивилелди, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай. Санлай къачурла, районэгьлийри хуьруьн майишатдин 3312 агъзур манатдин (гьа вахтунин пулуналди) къимет авай продукция гьасилзавай, чIехи пай государстводиз маса гузвай. Районэгьлийриз Ленинан, Зегьметдин Яру Пайдахдин орденар авай  Тамара Рагьимханова, Гьуьруьпери Гьамидова,  Абдулкъадир Балаев, Рамалдан Муьшкуьров, Онзил Идрисов, Агьмедуллагь Ибеев, Пери Алибегова, Рамазан Абубакаров, Гьажибала Хидирнебиев, Шабан Ибинаев ва масабур чешне тир.

Кьурагьвийри неинки Дагъустандин, Россиядин, гьакI дуьньядин искусство вилик тухуник чпин пай кутазва. И важиблу хиле жанлу гел тунвайбурук ва тазвайбурук Зейнал Гьажиев, Айдунбег Камилов, Гьабибуллагь Мансуров, Ражаб Сафаров, Абидат Назаралиева, Бейдуллагь Къараханов, Абдурашид Магь­судов, Беневша Агьмедова, ТIайиб Мегьамедов, Къагьриман Ибрагьимов, Гуьлнара Эмиргьамзаева, Даниял Къазиев, Роза Магьсумова, Нурия Исабегова, Исамудин Агьмедов, Женнет Ремиев, Мамедали Агъабалаев, Къазибег Къурбанов, Гьажи Гьажиев, Наира Рагьманова, Ис­маил Исмаилов, Лариса Межидова, Кевсер Фейзуллаева,  Жавид Агъамирзоев, Ли­ра Рамазанова, Айна Селимова, Хидирзулдан Юнусов, Аслан Абдуллаев, Мегьамед Хидиров, Мелик Агъабалаев… акатзава.

Спортда чпин тIвар акъудайбурун арада­ Ибрагьим Ибрагьимов, Малик Исаев, Замира­ Рагьманова, Жабраил Жабраилов, Балабег Мирзеханов, Эльдар Рамазанов, Нуру­дин Ал­имов, Шамил Рамазанов, Заур Тарикъулиев, Зейнудин Билалов, Мегьамедвели Халикьов, Ислам Рамазанов, Эрелар Фейзуллаев, Алик Эминов, Омар Халикьов… ава.

Экуь гележегдихъ

Акьалтзавай несилдини, чпин баркаллу бубайрилай, дидейрилай, стхайрилай, вахарилай чешне къачуз, виликди экуь, бахтлу ге­лежегдихъ камар къачузва, тарифлудаказ кIелзава, гьакъисагъвилелди зегьмет чIуг­ваз­ва, хайи Ватан патал къени, менфятлу крар ийизва. Абурни руьгьдиз разивал гудайбур, гележегдихъ инанмишвалдайбур, къенин несилдин алахъунрал дамахдайбур я.

Къе Кьурагьиз къир цанвай рекьерай еримишзава. Эгер виликрай рекье пар чIугвадай сад-кьве машин гьалтдайтIа, гила агъадалди-винелди жуьреба-жуьре маркайрин автомашинри гьерекатзава. Кьурагьвийри дамахзавай крар тIимил авач. Район дагълухди ятIани, промышленностдин карханаяр авач-тIани, бюджетдай ахъайзавай пулар рикIик квай кьван вири крар ийиз бес жез­вачтIани, налогрин база усалди ятIани, хъсан патахъ дегишвилер кьиле физва. Мисал яз,  2014-йисан экономикадин, яшайишдин нетижайрай районди республикадин дагълух зонадин районрин арада 3-чка кьуна. Кумухрин хуьре гьар йисуз республикадин “Кьурагь дагъларин авазар” фестиваль тухузва. Центрадал МФЦ-дин дарамат ишлемишиз вахкана. Администрацияди хуьруьн майишатдин хилер вилик тухунал инвесторар желбзава. Эхиримжи йисара райондин аранда авай хуьрера  багъларин, уьзуьмлухрин, саларин май­данар гегьеншарнава.

Вири районэгьлийри фадлай гуьзлемишзавай маракьлу мярекат — Дагъустандин ва лезги литературадин классик, дидед чIалал сифте шиирар яратмишай шаир, ашукь Кьуьч­хуьр Саидан 250 йисан юбилей Бугъда­тепе хуьре тешкилна. Иниз республикадин шегьеррай, хуьрерай гзаф мугьманар, устаддин ирсинал ашукьбур атанвай. Кьурагьа шаирдин эсерар хуралай кIелдайбурун конкурс тешкилна. Вири хуьрерай 50-далай виниз школьникри чпин алакьунар къалурна. Кьуьч­хуьррин школадин 5-классда кIелзавай Фатима Къазиевади ва Маллакентдин школадин 11-классда кIелзавай Халида Яралиевади сад лагьай чкаяр кьуна.

Райондин Кумухрин хуьруьн агьалийрик Гуьлгери вацIу къурху кутаз хейлин йисар я. ВацIа ятар гзаф хьайила, хуьруьн майи­шат­дин чилериз зиянар гузва, 112 кIвал ­тухудай хаталувални арадал къвезва. ВацIу­кай хуьдай имаратар эцигиз гъиле кьунай, амма ахпа, пулар авач лугьуз, кIвалахар акъвазар­на. Ингье шаз РД-дин тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводи вацIукай хуьдай имаратар эхцигун вичин ­гуьзчивилик кутунва. Министр Н.Карачаева лагьайвал, рес­публикадин бюджетдай 10 млн манат ча­ра авунва. 842 метрдин дамба эцигун патал 70 млн манат герек къвезва. Ахъай­навай пулунихъ са кьадар кIвалахар кьилиз акъуд­нава. Амайбур цIи акьалтIарун лазим я. И месэлади кумухвияр рикIивай рази авунва.­

Советрин Союздин Игит Эсед Салигьов рикIел хуьниз республикадин волейболдай турнир КIирийрин хуьре 47-сеферда кьиле фена. Ана Кьиблепатан ва Кеферпатан Да­гъустандин командайри иштиракна. Районэгьлияр Россиядин Игит Зейнудин Батмановакай туькIуьрнавай фильмдиз килигна ва адаз еке къимет гана. Гелхенрин хуьряй тир Рама­зан Гьуьсейнова Латвияда путар хкажунай Европадин чемпионвилин тIвар къачуна. КIи­рийрин спортдин школа-интернатда Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайибуруз обелиск ачухна. Къейд ийидай лишанлу вакъи­аяр, крар мадни ава. Инлай кьулухъ абур генани гзаф жеда. ГьикI лагьайтIа, районэгьлийри, экуь гележег рикIе аваз, гьар са хиле зегьмет­ чIугвазва, яратмишзава, кIел­зава, экономика­, культура, искусство, спорт вилик тухузва.

Нариман Ибрагьимов