Са вахтара къиздирмади, цIегьери, ярари инсанар гьелекзавай. Эхиримжи вахтара абур саки амач. Алимри арадал гъайи а азарриз акси вакцинайри инсаният садакай-масадак акатдай хаталу азаррикай азадна. Алай вахтунда инсульт, инфаркт ва вири дуьньядик къалабулух кутазвай онкологиядин (ракдин) азарар пайда хьанва. И тIегъуьнди гьар йисуз гзаф инсанар уьмуьрдивай ийизва. Дагъустанда  гьар йисуз ракдик азарлу 4 агъзурдалай виниз инсанар дуьздал акъудзава. Республикада ракдин азар сагъарунин жигьетдай гьалар гьикI ятIа чирун патал и йикъа­ра за Махачкъалада кардик квай онкологиядин диспансердиз фин кьетIна: Шегьердин Алигьажи Акушинскийдин тIварунихъ галай проспектда, куьгьне автостанциядин патав, элкъуьрна паруда тунвай пуд мертебадин дарамат гва. Гьаятдиз гьахьайла, анаг багъдиз ухшар яз аквада. Цуьк акъуднавай тарари, къацу кул-кусри, гьарнал эцигнавай жуьреба-жуьре рангарин куьсрийри аниз кьетIен гуьзелвал гузва. Зун са легьзеда кьуд патаз килигиз акъвазна. Зи рикIяй ина къатканвай азарлуярни, сагъ хъхьана, чпин хизанрин патав рикI шад яз хъфе­найтIа, гьикьван хъсан жедай лугьудай фикир фе­на. Зун и хиялрик квайла, садлагьа­на зи вил тарарин юкьва куьсридал ацукьнавай гзаф яхун, чиниз хъипи ранг янавай, виле­ра сефилвал авай са жегьил гадада акьуна. Дерин хиялрик квай ам акур гьар са касдин рикI са гьихьтин ятIани залан гьиссери регъведа. Вири уьмуьр вилик­ кумай, рикIе му­ра­дар авай и жегьилдиз за жува-жувак ваз Аллагь куьмек хьурай лагьа­на. Дараматдин къе­нез гьахьайла, заз акурвал, ина гзаф михьи­ ва экуь тир. Дегьлиз азарлуйрив ацIан­вай.

И диспансерда чпин пеше дериндай чи­дай­­, азарлуйрин дерт кьезиларзавай, абуруз чпин ри­кIин чими гьиссер багъишзавай гзаф духтур­ри кIва­лахзава. Къенин зи суьгьбетни гьа ихьтинбурукай сад тир, кьилин духтурдин­ сагъа­рунин рекьяй заместитель, чи лезги руш  Су­рая  Нажулагьовна  Эфендиевадикай    я.

Вичин ери-бине Мегьарамдхуьруьн райондин Къуйсунрин хуьряй тир ам 1967-йисуз Махачкъала шегьерда дидедиз хьана. Адан рагьметлу буба Эфендиев Нажулагьа вичин вири уьмуьрда пенсиядиз фидалди “Дагсельхозстройда” мастервиле кIвалахна. Ди­де Альбина аялар тербияламишзавай кайвани тир. Абуру хизанда кьве рушни са гада уьмуьрдин шегьредал акъудна. Диде-бубади чпин веледриз кьилин образование къачудай мумкинвал гана. Руш Саимат — педагог, хва Мадрид духтур-стоматолог я.

1985-йисуз Сураяди шегьердин 22-нумрадин юкьван школа хъсан чирвилер аваз куьтягьна ва медучилищедик экечIна. Анаг акьал­тIарайдалай гуьгъуьниз жегьил пешекарди са йисуз Республикадин офтальмологиядин больницада кIвалахна. 1989-йисуз эвленмиш хьайила, Сурая юлдашди кIелза­вай Новочеркасск шегьердиз фена, са кьадар вахтунда ана яшамиш хьана. Хизан Махачкъала­диз хтайла, ада центральный больницадин анестезиологиядин отделенида вичин зегьметдин рехъ давамарна. Сураяди  гьеле школада кIел­дай йисарилай лацу халат алай духтуррал гьейранвалдай, адаз духтур хьунин му­рад авай. ИкI, 1996-йисуз ам Дагмединститутдин педиатриядин факультетдик экечIна. КIелдай йисара гъилел гъвечIи аялни алай адал четин­вилерни тIи­мил ацалтнач. ЯтIани рикIе кIеви къаст авай викIегь руша 2002-йисуз институт агалкьунралди куьтягьна, Даг­мед­академияда анестезиологиядинни реаниматологиядин кафедрада ординатура­да кIел­на. Идалай гуьгъуьниз Сураяди 10 йи­суз Республикадин онко­логиядин диспансерда анестезиологиядин отделенида кIвалахна. Амма жегьил пешекардин рикIе вичикай инсанрин дерт кьезилардай­, абур кьиникьикай къутармишдай, дерин чирви­лер авай духтур-онколог хьунин мурад авай. ИкI Сураяди Дагмед­академиядин онкологиядин кафедрада интернатурада кIелна. Пешекар духтурди сифте химиотерапевтвиле, гуьгъуьнлай гьа и отделени­дин йикъан стационардин заведующийвиле кIвалахна. И девирда адан гъиликай гзаф азарлуйриз  себеб-дарман хьана.

— Онкологиядик азарлу инсанрин рикIер гзаф зайиф жеда. Абурухъ галаз хушдаказ рафтарвал авун, алакьдай вири куьмекар, абуруз секинвал гун гьар са духтурдин буржи я, — лугьузва Сурая Нажулагьовнади.

Кьакьан буйдин, лацу якIарин, сивел ми­ли­­ хъвер алай ам палатадиз гьахьайла, азарлуй­рик шадвилин, умудлувилин гьиссер акат­да. Ам гьар са азарлудан патав фида, ви­ридахъ галаз рахада, гьар сад диндирмишда,­ абурун рикIериз теселли гуда, сагъ хъжедайдак умуд кутада. Им, гьелбетда, духтурдин ин­санвилин, мергьяматлувилин ерийрикай я. Сурая духтурдиз Аллагьди сабурлувал, милайимвал, регьимлувал, мергьяматлувал ганва. Диспансерда ада коллективдин ва азарлуйрин патай гьуьрмет къазанмишнава.

Гьар са идарада вичин пеше дериндай чидай, адал рикI алай работник хкатна чир жеда. Онкологиядин диспансердин виликан кьилин духтур Александр Терещенкодини Сурая духтурдин намуслу зегьметдиз, дерин­ чирвиле­риз­, пешекарвилин алакьунриз, гъиле кьур гьар гьи кIвалах хьайитIани  кьилиз акъудун патал ийиз­вай чалишмишвилериз къимет тагана тунач: 2018-йисуз ада С.Эфен­диевадиз сагъарунин ре­кьяй кьилин духтурдин заместителвиле кIва­лахун теклифна. Сурая духтурдин везифаяр  ги­ла хейлин артух хьана — адан хиве азарлуйрал кьил чIугу­нин, абуруз консультацияр гунин, консилиумар, конференцияр тешкилунин, здравоохраненидин министерстводиз жуьреба-жуьре отчетар гунин ва гзаф маса жавабдар везифаяр гьатна. Лугьун лазим я хьи, духтурди­ а кIвалахар еке ашкъидивди, устадвилелди кьилиз акъудзава.

Зун фейила, Сурая Нажулагьовнадин ра­кIарихъ гзаф инсанар галай. Са-сад кьабулиз, абур духтурди сабурлувилелди кардин гъавурда твазвай, меслятар, рекьер къалурзавай. Азарлуйрихъ галаз духтур, мукьвабу­рув хьиз, милайимдиз рахазвай тегьер акурла, за фикирна хьи, дугъриданни, Сурая Нажулагьовна Аллагьдин патай пай ганвай, девирди истемишзавай хьтин дережадин духтур я.

Онкологиядин азаррихъ галаз женг чIугу­нин рекье яргъал йисара кIвалахзавай духтурдин вилик за са шумуд суални эцигна.

• Сурая Нажулагьовна, больницадин тарихдикай, адан кIвалахдикай куьрелди ла­гьанайтIа, кIанзавай.

— Онкологиядин диспансер чи республикада 1948-йисалай кардик ква. Дяведилай гуьгъуьнин йисара ам кьуд кабинетдикай ибарат къулайсуз дараматда авай. Анин кьилин духтурни Юсуп Шапиевич Омаров тир.

Алай вахтунда диспансерда 200 койкадин  чкаяр авай стационар, реанимациядинни­ диагностикадин отделенияр, анализар  ийи­дай­ лаборатория, консультативный поликлиника ава. Поликлиникада онкохирургди, онко­гинекологди, онкоурологди, маммологди, лор онкологди, химиотерапевтди, онкопульмонологди ва аялрин онкологди азарлуяр кьабулзава. Диспансер диагностикадин виниз тир дережадин УЗИ-дин, МРТ-дин, КТ-дин цIийи аппаратралди таъминардайвал я.

Диспансердин корпусарни йисалай-суз гегьеншарзава. Алай вахтунда маммологиядин корпус ва пуд мертебадин поликлиника эцигна куьтягьнава. И мукьвара абур ишлемишиз вахкудайвал я. Гележегда чи пландик пуд мертебадин (150 койкадин чкаяр авай) корпус эцигун, лаборатория гегьеншарун ква.

• Адет яз, рак квай азарлуйриз химиотерапия ийизва. Вуч я химиотерапия?

— Химиотерапия рак азар квайбур сагъар хъийидай таъсирлу такьат я.

Алимри шумудни са йисуз химиядин препаратрин винел кIвалахна. Сифте гьайванрал клиникадин ахтармишунар авуна. Ахпа инсанар­ патал ишлемишиз  эгечIна. Бязи вахтара азарлуйри векьер-кьаларикай, хуьрекдин содадикай менфят къачузва. Рак хьтин агъур азарар сагъарунин карда халкьдин медицина эсиллагь виже къвезвайди туш. И кар чир хьана кIанда.  Алай вахтунда медицинада ракдин­ клетка михьиз рекьидай (таргетный) дарманар акъуднава. Абур гзаф нетижа­лубур, гьакI гзаф багьабур­ни я. Чи азарлуйриз абур республикадин минздравдин ДЛО-дин (дополнительное лекарственное  обеспечение) отделе­нидай пулсуз ахъайзава. А дарманар азарлуй­риз гун тайи­нардалди вилик ракдин клетка алай аямдин къайдайралди ахтармишун лазим я — идаз иммуногистохимиядин анализ лугьуда. Вилик йисара ахьтин анализар авун патал Москвадиз, Ростовдиз финиз мажбур жезвай. Чи диспансерда и жуьредин анализар ийиз гила пуд йис я. Ина гзаф залан операциярни вини дережада ийизвай жегьил хирургри кIва­лахзава. Абуру­ международный ва Россияда кьиле физвай конференцийра иштиракзава, онкологияда жезвай цIийивилер чпин практикада  ишлемишзава.­

• Республикада ракдик азарлубурун кьадар гзаф яни?

— Диспансердин учетда 27 агъзурни 174 кас ава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, же­гьи­лар­ иллаки гзаф азарлу жезва. И карди чак, духтуррикни, къалабулух кутазва. Чи духтурар яргъал районриз, хуьреризни физва, агьа­лийрин сагъламвал чкадал ахтармишзава, азарлуяр дуьздал акъудзава. Гьар вацран эхиримжи киш юкъуз чна ахъа ра­кIаррин йи­къар­ тешкилзава. Чи духтурри азардин вилик­ пад кьун патални вири серенжемар кьабулзава. Амма…

• Химиотерапия авурдалай гуьгъуьниз садбуруз гзаф тади гуда, масадбуруз акьван таъсирдач. И кардин себеб вуч я?

— Химиотерапияда 1,2, 3 линиядин дарманар ава. Сифте чна сад лагьай линиядилай башламишзава. Эгер куьмек тагуз хьайи­тIа, адалай къуватлу дарман кутазва. Вири бедендин къуватдилай, азардин дережадилай (стадия) аслу я.

• Диспансерда ийизвай къуллугъар гьакъидихъ яни?

— Ваъ. Чи къуллугъар вири пулсуздаказ я.

• Рак азар сагъариз жезвани?

— Хъсан нетижа хьун, сифте нубатда инсанрилай  чпелайни аслу я. Бедендик дакIур, тIур алай, цил квай чка акунмазди, пешекардиз­ къалурайтIа, куьмек хьунал шак алач. Рак­дихъ­ 4 девир, дережа (1, 2, 3, 4 стадия) ава. Сифте кьиляй, яцIа гьат тавунмаз, 1-2 стадийрин азар сагъ хъхьуник умуд кутаз жеда.

• Куьне агьалийриз гьихьтин меслятар къалурдай?

— Духтур-онколог яз, заз вири инсанрихъ эвелни-эвел мягькем сагъламвал хьана кIанзава. Эгер бедендик дакIур, тIур, цил квай чка акуртIа, духтурдин патав вахтунда фин чарасуз я. Идалайни гъейри, йиса са сеферда гьар са касди гастроскопия, колоноскопия авун, дишегьлияр зур йисалай са сеферда гинекологдин ва маммологдин патав фин, итимрини ПСА-дин анализ вахкун лазим я. Эгер и крар кьиле тухвайтIа, куь сагъламвал­ни мягькем, уьзуьррин вилик падни кьаз жеда.

Мурад кьилиз акъатун, пешедал жуван рикI хьун, — им, гьелбетда, шад жедай кар я. Ам­ма дишегьлидин хиве хизандин къайгъуяр­ни тIимил авач. Сурая, хъсан пешекар хьиз, къайгъудар, кIани дидени я. Хизанда ада са хва тербияламишнава. Эльдар духтур-стома­толог я. Ада Дагмедакадемиядин  стоматоло­гиядин  кафедрада кIвалахзава. Дидедин ри­кIе, гьелбетда, мад са эрзиман мурад ава: ме­тIел хтулар атун. Гьуьрметлу Сурая Нажулагьовна, къуй куь и мурадни кьилиз акъатрай. Ви­лик мехъерар ква — къуй кIвализ ам женнетдиз элкъуьрдай иер, камаллу свас атурай!

Надият Велиева