Эвезиз тежедай кIанивал

Гьар йисан ноябрдин вацра чи уьлкведа Дидейрин югъ къейдзава. Са юкъуз. Заз чиз, им лам тIи­мил я. Йисан гьар са югъ Дидейриз­ бахш авур­тIани, тIимил я. ГьикI лагьайтIа, ди­дейри чпин веледриз, хтулриз, птулриз пайзавай, багъишзавай кIанивал, хъсанвал, ма­йилвал кьадар авачирди, эвез тежедайди, сергьят алачирди я. Дидедин кIаниви­лихъ галаз гекъигдай, къведай маса гьисс, хушвал, ашкъини уьмуьрда авач. Вучиз ла­гьай­тIа, дидедин кIанивал цаварилай атанвайди я. Ам са гунагьни квачир гьисс я эхир.

Дишегьли! И гафуни чи фикирдиз дидени, вахни, уьмуьрдин юлдашни, рушни, свасни… гъизва. И гафар вири рикIиз хушбур, милибур, руьгь кутазвайбур, кIевяй акъудзавайбур, бедендиз къуват гузвайбур я. Гьа са вах­тун­да гьар гафуна багъривилин, кIанивилин, гьейранвилин, вафалувилин, къешенгвилин гьиссер, лишанар, рангар ава. Абурун патай чав, бубайрив, рухвайрив, стхайрив, гъуьлерив, езнейрив, хтулрив гьамиша кIанивал, мегьрибанвал, регьимлувал, къенивал агакь­зава.  Гьавиляй чаз абур кIан я, абурун крарал­, къилихрал, гьиссерал, уьмуьрдив эгечI­завай тегьердал чна разивалзава, дамахзава, абуруз рикIин сидкьидай гьуьрметзава.

Дагъви дишегьлиди, дидеди чи гьар садан уьмуьрда зурба чка кьазва. Чна гьар са ка­муна чи дидейрин крарал, алакьунрал, къимет авачир хьтин зегьметдин нетижайрал дамахзава. Завайни гьа икI тикрариз же­да. ГьикI лагьайтIа, зи рагьметлу дидедизни, адан бегьерлу пара вакъиайрив ацIан­вай уьмуьрдизни винидихъ къейднавай вири гафар талукь я.

Кьурагьви Азизоврин хизанда дидедиз хьайи ва ЦIийиварз тIвар эцигай рушан аял ва жаван чIавар 1930-йисарин четин, каш гьатай ва Ватандин ЧIехи дяведин йисарал ацалтна. Кьурагьрин школада ирид лагьай класс куьтягьай ЦIийивацраз сифтегьан школайра тарсар гудай документ гана. Гитлеран кьушунрихъ галаз ийизвай дяве эхирдиз къвезвай. Стха Абдуллагь Азизов Агъул райондин къайдаяр хуьдай органрин отделдин начальник тир. Жегьил рушни Тпигърин школадиз рекье туна. Ина кIвалахдайла, адал БуркIихъанрин хуьруьн колхозда бухгалтервиле кIвалахзавай хпежви жегьил Меликни гьалтна. Кьве жегьилдин диде-бубайри (Бирегьим бубади ва Къизтамум дидеди) абуруз чпин хизан кутадай рехъни ачухна.

Эвленмиш хьайила, Мелик дах хайи хуьруьз хтана. Кьве йисуз колхозда кIвалахай бухгалтер Шимихуьруьн колхоздиз рекье туна. Ахпа кьве йисуз Бахцугърин колхозда кIвалахна. Хизанни инай-аниз финиз мажбур хьана. Чара хуьрера ЦIийивацра вири четинвилериз дурум гана ва дидевилин буржи ла­йих­лувилелди кьилиз акъудна. Иллаки Ме­ли­ка партиядин Астрахандин кьилин школада кIелдай йисарани. КIвалин вири къайгъуяр галай-галайвал авуна, гьа са вахтунда колхоздани зегьмет чIугуна.

1966-йисан залзала себеб яз, Белиждин поселокдиз куьч жедалди, Мелика Хпежрин хуьруьн колхоздин председателдин заместителвиле, Шимихуьруьн советдин секретарвиле кIвалахнай. РикIел алама, а вахтунда  Игит дидевилин тIвар ганвай дидеди тамамарзавай кьван кIвалахар эзбер авуртIа, къенин жегьил сусар, дидеяр, чи хтулар гьич агъадач. ЦIукьуд касдикай ибарат хизандиз гьар пуд йикъалай фу чурун, пуд чIавал хуь­рек­ гьазурун, гьар гьяд юкъуз веледриз чуь­хуьн­рин югъ тешкилун, калер ацун, хъуьтIуьн варцара абуруз векь-сам, яд гун, хъуьтIуьз къула кудай купIар, куркIушар, гилигар, кIа­рас-марас гьазурун, чIехи хизандин парталар чуьхуьн, йикъа са шумудра булахдал яд гъиз фин… Ибурал мадни са къуллугъ алава хъжезвай. КIвал мугьман галайди тир. Мугь­ман­диз гьамиша кутугай хуьрекни авуна кIан­завайди тир. КIвале герек затI авачирлани, рагьметлу диде кIевяй экъечIдай.

Дагъдин хуьруьн шартIар пара мише­къатбур я. Чун начагъни жедай. Ихьтин чIава­ра диде санитаркадизни, медсестрадизни, духтурдизни элкъведай.  Гьатта гьардаз хуш са хуьрекни ийиз агакьдай.

Хуьруьнвийрихъ, гила хьиз, алукIдай пар­талар туьквенрай маса къачудай мумкинвал авайди тушир. КIвале “Зингер” маркадин пар­талар цвадай машин авайди тир. Адал Бирегьим бубади кIуртарни, памбагдин яцIу шалварарни, пенжекарни цвадай. Яваш-яваш дидедикайни дерзичи хьана. Эгер сифтедай ада чаз шалварар, перемар, вахариз ва вичиз­ булушкаяр, кофтаяр, юбкаяр цвадайтIа, ахпа адан дерзичивилин алакьунар мукьва-кьилийриз, къуншийриз ва хуьруьнвийризни герек атана. Садазни ваъ лагьайди туш. ГьакI кIвале тарар эцигна, рухварни, гамарни храйди я. За гила ара-ара фикирзава, яраб рагьметлу дидедиз акьван кIвалахар тамамариз вахтар, къуватар гьинай къвезвайтIа? Са касдилай алакьдай крар туш эхир. Гьа икI ятIани, алакьзавай. Вахтарни жагъизвай. Къуватарни бес жезвай. Дидедихъ ачух гъил, жумарт рикI­ни авай. ЧIехи хизандин итижризни килиг тавуна, ада гьаятдал кьел, шекер, сода, фу, гъуьр нафт, спичка, лампадин шуьше… кIанз атай  хуьруьнвийрив абур вугудай.

КIвалахар гьар йикъанбур, куьтягь тежедайбур тир. Гьелбетда, чунни дидедин куьмекчияр тир. Булахдилай яд, хуьруьвай яргъай фан ядни гъидай, дидедихъ галаз, кур­кIу­шар, чIутран цуьквер кIватIиз, векь къачуз фидай. Картуфар цанвай никIиз яд, накьв гудай, абур хкуддай.  Нубат атайла, нехирдив, лапагрив фидай,  гъуьр регъведайла, регъве йифер акъуддай. Хуьруьнвийрин къайгъуяр жуьреба-жуьребур ва акьалтI тийидайбур тир. Белиждиз куьч хьайилани, абур тIимил хьанач. ЧIехи хизан хвена кIанзавай эхир. Ина дагъви дишегьли, дагъдин хуьруьн къайгъуяр, дердияр кьилиз акъудиз вердиш хьанвай кайвани, халисан саларбандиз, агрономдиз элкъвена. Гьар йисуз дидеди салай пуд-кьуд бегьер къачудай. Зулухъ серкер, келемар, гатфарин сифте кьилерай картуфар цадай. Абур хкудай чкайра помидорар, афнияр, истивутар, гьажикIаяр, куларин тумар цадай. Келемар, истивутар ноябрдин, декабрдин варцаралди амукьдай. Хизандиз дулма ийиз кIанзавай хуьруьнвияр гьамиша, келем кIанз, дидедин патав къведай. Сала чна турпар, газарар, пахлаяр, къацу хъчарни гьасилзавай. Идалай гъейри кIерецдин, шефтелдин, хутун, чуьхвердин, алучадин тарарин багъни авай. Гьар йисуз чна кIуь цик кутунвай афнийрин, кудай истивутрин ва помидорин 500-600 литрдин  6-7 челег гьазурзавай. Абур, Бакудин базардиз тухвана, маса гузвай. Урусатдин базарриз яру помидорар авай 30 килограммдин 50-60 ящикни тухузвай. Ихьтин бегьерар чеб чпелай арадал къвезвачир. Диде кьиле аваз чна датIана зегьмет чIугвазвай.

Къайгъуяр, дердияр, зегьмет алай кIва­ла­хар бул тиртIани, дидедини дахди чи кIелун­ризни манийвал ганач. Чун школада ла­зим тир вири шейэралди таъминарна, кIвале кутугай  шартIар тешкилна. Къе чун саки вири аялар кьилин образование авай ва гьар сад са кеспидин иесияр я. Ибур вири дидедин зегьметдин, алахъунрин, къастунин, веледар кIан хьунин, абур патал вичин чанни гьайиф татайвилин гьунарар я.  Абуру чаз чпин чешнедалди гайи  зегьметдин, ахлакьдин, марифатдин тербияни фикирдай акъудна виже къведач. Чун гьар са вахтунда абуруз чешне жез, гузвай­ меслятрал амал ийиз, тапшурмишзавай крар тирвал кьилиз акъудиз  алахъна. Чна абурун рикI тIардай амалриз, краризни рехъ ганач.

Рагьметлудаз я курортриз, санаторийриз, я театр-кинодиз, я еке шегьерриз финни кьисмет хьайиди туш.  Азарар адак са шумуд квай. Ам вич вичин духтур тир. Хъвадай дарманарни, ядай рапарни чизвай. КIеве гьатнамазди, медсестра  руш Каминатаз, миресдин юлдаш медсестра Томадиз эвердай. Поликлиникайриз, больницайриз физ садрани хуш атайди туш. Гьиниз фидай кьван, хизан, майишат (малар, лапагар, верчер, сал), сад-садалай гъве­чIи аялар кIвале туна. Чун чIехи хьайилани гьахьтин мумкинвал хьанач. Стхайри Днепро­петровскда, Краснодарда кIелзавай, ахпа кIва­лахзавай, анриз теклифайлани, фидай жуьрэт­ авурди туш. Дербентда, Дагъустандин­ Огнида­ яша­миш жезвай стхайрин ва вахан па­тав фейи­лани, гьа юкъуз хкведай. Вич авачир­ла, адаз вири кIвал, майишат акIахь­дайди, ая­лар, гъуьл гишила, гьайванар ем тагана амукь­дай­ди хьиз жедай. Чун (стхаярни вахар)­ диде­дин къайгъуяр тIимилариз, ада ялзавай пар кьези­лариз алахъдай, амма ада вичел къачузвай­ пар гьамиша са шумуд сеферда гзаф же­дай.

Багъри касдихъ са лайихлувал мад авай. Рагьметлу дах, хизанда гъвечIи хва яз, кстахвал, туьнтвал гвайди тир. И хесетар адакай рекьидалди хкатни авунач. Къуллугъчини хьайила, адан истемишунарни гьар йикъанбур жедай. Гьар чIавал чими хуьрек, уьтуь яна­вай партал, кIвале михьивал, къайда, аялрал гуьзчивал… Зи рикIел аламайвал, дидеди садра хьайитIани и везифайрикай кьил къакъуднач. Ам, лугьудайвал, дахдин къуллугъда са кIвачел акъвазна.

Къенин гафаралди рахайтIа, дидедиз яшайишдив демократиядин къайдайралди эгечIунни хас тир. Ирид сусан къаридикай хуьруьнвийриз, я къавумриз наразивилин, туьгьметдин, такIанвилин ихтилатрин ван атанач. Дидеди са хцизни гужуналди свас гъанач. Анжах гьар сеферда тикрардай: “Хва чан, ваз кIанидакай свас хьанва, пака икI-акI лугьуз­, итIи-битIийра вил экъуьриз, зи кьил тIармир. Гъил-гъиле вугана, рикI рикIиз ачухна, гьуьрметдивди, сада-садал барка гъиз, лайихлувилелди яшамиш хьухь. Чи патай герек куьмекни квев гьамиша агакьда”. Агакьни авуна. Диде фитне, гъибет гваз рухвайринни сусарин арадани гьахьнач. Гьардаз хсуси кIвалера чпиз хуш тирвал яшамиш жедай мумкинвал гана.

Гьакъикъи, виридаз малум кар я: дидедиз­ веледрин патай авай кIанивал, вафалувал, ширинвал лугьуз тежерди я. Камаллу ксари лагьайваал, дидедин рикI гьамиша гьалалвал жагъидай и кьил а кьил авачир гьуьл хьиз я. Дидедин рикI акьалтI­ тийидай аламатрив ацIанвай чешмени я. Гьа са вахтунда къейд ийиз кIан­зава: ве­ледрин патай дидедив гьикьван галайвилер агакьайтIани, абур уьмуьрлух дидедиз буржлу яз амукьда. Вучиз лагьайтIа, дидедин кIанивилив, веледар патал чанни къурбанд ийидай гьасретдив гекъигдай, абур алцумдай маса ерияр, уьлчмеяр авач.

Дидейри, гьа гьисабдай яз зи дидедини, чал чIугур зегьмет алцумдай терез жагъидач. Я чалай чан аламаз абурув а зегьметдин са гъвечIи пайни ахгакьариз жезвач. Диде 2003-йисан 20-февралдиз 77 йисан яшда аваз рагьметдиз фена. Уьмуьрда са шумуд цIуд касдин крариз барабар кIвалахар авур дишегьлиди вичикай садни инжиклу авунач. Секиндиз гьамишалугъ вилер акьална. Пара гьайиф хьанай заз.  Гилани адан гъилери чрай фахъ, кьвечIийрихъ, гузанийрихъ, рекъиндихъ, илчирдихъ, гьазурзавай нутIуфадихъ, алугадихъ, фин квай калрихъ, савун кIватIа­рихъни вил галама.

Нариман Ибрагьимов