ЧIехи Гъалибвилин 75-йис мукьвал жердавай РагъакIидай патан Европадин ва гьакI маса бязи уьлквейра Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дявейрин нетижаяр шаклувилик кутазвайбур, фашизмдин винел  Гъалибвилин метлеб агъузариз кIанзавайбур, СССР-дин (Россиядин Федерациядин) халкьарин ва Яру Армиядин къазанмишунар кваз такьазвайбур, тарихдин чинар чпиз кIандайвал кхьин хъийиз алахъзавайбур, масакIа тежедайла, фашизм терг авур игитриз хкажнавай памятникрилай кьисас вахчузвайбур гзаф жезва. Ни вуч авуртIани, лагьай­тIани, 75 йис идалай вилик, И.Сталин кьиле аваз къачур ЧIехи Гъалибвал хъендик кутаз жедайди туш. И важиблу гьакъикъат­дикай чна къенин ва къвезмай несилризни ачухдиз лугьун лазим я.

Гьар садаз чир хьун лазим я хьи, миллионралди чанар къурбандна, гзаф кьа­дар хуьрер, шегьерар, карханаяр хара­пIайриз элкъуьрна къачур Гъалибвал, къе са бязибуру фикирзавайвал, чи бубайрин гъиле регьятдиз гьатайди туш.

1941-йисан 22-июндиз Адольф Гитлер кьиле авай Германиядин кьушунри Советрин Союздал вегьенай. Душманди Балтийский гьуьлелай ЧIулав гьуьлел кьван яргъи сергьят хуьзвай чи пограничный частарал гьужумна. Гитлеран генералри лап кар алай кьушунар Шяуляйдин, Каунасдин, Гродне-Волындин, Рава-Русский ва Бродский терефрихъ рекье туна. Амма пограничникри абуруз терсдаказ жаваб гана, душмандин гзаф аскерар, техника барбатIна, фашистриз гзаф чкайра виликди фидай рекьер агалнай. Амма къуватар барабарбур тушир. Женгер фикирдизни гъиз тежер хьтин  къизгъинбур, ивияр экъичайбур, гьужум-гьужумдин кIула авайбур жезвай. Дяведин анжах са юкъуз чи зенитчикри душмандин 76 самолет яна, гадарна, 5000 немс есирда кьуна. ЯтIани чибур кьулухъ чIугуниз мажбур хьана. Виликамаз вири терефрихъай гьазур хьанвай, аскерралди, яракьралди, техкникадалди артуханвал авай душмандин хура акъвазун регьят  кар тушир.

Ватандин мулкариз немсерин кьушунар гьахьнавайдакай, дяве баш­ламиш хьанвайдакай Дагъларин уьлкведин халкьаривни хабар агакьна. Чка-чкада собранияр, митингар кьиле фена ва агъзурралди дагъвийри, жуь­реба-жуьре пешейрин иесийри чеб Ватан хуьз гьазур тирдакай малумарна ва фронтдиз рекье тун тIалабна. 1986-йисуз Дагъустандин ктабрин издательст­вода акъуднавай “Чун гъалибвилихъ инанмиш я” ктабда ганвай документрай аквазвайвал, Дагъустандай сифтегьан гуьгьуьллубур (3500 кас) фронтдиз 1941-йисан 27-июндиз фенай. Идалай гуь­гъуьниз Дагъларин уьлкведай гьар юкъуз­ Яру Армиядин жергейриз вишералди неинки итимар, гьакI дагъви рушарни фенай.

Ватандин ЧIехи дяведин гьар са югъ мусибатдин, къияматдин вакъиайралди, женгералди тафаватлу хьана. Абур къе рикIел хкун чи буржи я. Газет акъатзавай югъ 23-январдал гьалтзавайвиляй чун 1942-1945-йисарин анжах 23-январдиз фронтдин майданра кьиле фейи вакъиайрал акъвазда.

Гитлеран фашистрихъ галаз дяве ийиз­вай 216-югъ тир. Гьа и четин чIавуз, 1942-йисан 23-январдиз, СНК-ди (Халкьдин Комиссаррин Совет) “Диде-бубаяр авачиз амукьай аялрин къайгъу чIугунин гьакъин­дай” къарар кьабулна. Шегьеррин ва хуьрерин советрин исполкомра и къарардин бинедаллаз талукь комиссияр тешкилна.

Калининский  фронтда Торопецко-Холмский операция кар алайди тир. Ударный 3-армиядин стрелковый 33-дивизияди Холм шегьер патал женгер тухуз 10 лагьай югъ тир. Адаз куьмек яз тан­карин 146-батальонни фена. Ас­керри­кай  хейлин  телефвилер  авайтIани, яракьар, патрумар кьит тиртIани, ди­визияди гьужумдин гьерекат акъвазарзавачир.

Ржевдинни Вязьмадин мулкара Яру Армиядин кьушунар кIеве гьатнавай. Душ­­мандин 9-армиядин соединенийри Ржевдин кIаник Калининский фронтдин кьушунриз акси ягъунар кьуна. Частар ге­рек шейэралди таъминарзавай рекьерни агална ва советрин 29, 39-армийриз кефердихъ хъфидай мумкинвал ганач. Калининский фронтдин кьушунар кьве патал­ пай хьана. И райондиз стрелковый кьве дивизия гваз атай 30-армиядин командующийдиз 29-армиядин амукьнавай кьве дивизия вичин кьушунрик кухтунин буйругъ гана. Абуру кеферпатай душмандал гьу­жумун лазим тир, амма фашистри чпи кьун­вай чкайра мягькем сенгерар туь­кIуьр­навай ва абур къастуналди хуьз­вай.

НКВД-дин 39-армиядин кьушунриз регьбервал гузвай генерал-лейтенант И. Масленникова гзаф алахъунар авунатIа­ни, частарилай Осуг ва Сычевка шегьерар къачуз хьанач. Немсери чпинбуруз куьмек яз СС-дин мотодивизия ва танкарин 1-2-дивизиярни рекье тунвай. Нетижада чи кьушунрилай гьужум хъийиз алакьнач.

РагъакIидай патан фронтдин кьу­шунри Туладин область фашистрикай азадна. 10-армияди Сухунич районда гьу­жумдик кьил кутуна. Стрелковый 328 ва 12-дивизияр кьве терефдихъай гьужумдиз фена. Немсери сад-садан гуьгъуь­наллаз гьужумриз жаваб гузвай. ЯтIа­­ни душмандин 8 агъзур аскер гьалкъада ­гьатна.

Кьиблепатан фронтда 37 ва 57-армийрин куьмекдалди Барвенково шегьер азадна.

1943-йисан 23-январь, дяведин 581-югъ.

Верховный  Главнокомандованидин Ставкади  Кьиблепатан фронтдиз ва Закавказьедин фронтдин Кеферпатан группадин кьушунриз Батайскдал, Азовдал гьужум авунин, душмандин “А” армиядин группайриз Ростовдихъ фидай рекьер агалунин тапшуругъ гана.

“Искра” операция. Ленинграддин фронтдин 67-армияди душмандин гьалкъадай экъечIун патал нубатдин гьужумдик кьил кутуна. Артиллериядин дивизионри душманрин сенгерар ягъайдалай гуьгъуьниз сятдин 11-даз армиядин ударный группировкайри гьужум давамарна. Къизгъин женгер кьиле тухуналди, фашистрин гьужумар алудуналди, чи кьушунри виликди гьерекатна. И кар регьят акъвазнач. Кьушунрикай 257 кас хкатна, 616 аскердал хирер хьана.

Волховдин фронтдин ударный 2-армиядин кьушунри Синявино кьун патал алахъунар авуна. Абурулай душмандин мягькем сенгеррай пад акъудиз алакьна.

Кьиблепатан фронтдин кьушунри 23-январдиз Усман, Пустошкин, Самодуровка, Резников, Красный хуьрерин, шегьеррин патарив душмандин танкарихъ, кьушунрихъ галаз къизгъин женгер кьиле тухвана. Нетижада советрин аскерар Зеленая Роща, Тузлуков, Красное Знамя те­рефрихъ гьужумдиз фена ва 51, 28-армийри Красный Маныч, Целина хуьрер кьуна.

1944-йисан 23-январь, дяведин 946 лагьай югъ.

Ленинграддин фронтдин ударный группировкайри Волосовск ва Сиверск галай терефрихъ виликди фин давамарзавай. Душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьаз, кьушунар Ожогино, Раболово, Вохоново, Салези пунктарив агакьна. 67-армиядин соединенийри ­Ульяновка кьуна. Масленникова команда гузвай 42-армия, гьужумдин гьерекатар ­гегьеншаруналди, Гатчинадив, Тоснодив, Па­рица, Ижора вацIарив агакьна. ЭрчIи пата авай кьушунри, Пушкино хуьрелай элячIна, мадни виликди еримишна.

Белорусский фронтдин кьушунри Калинкович ва Мозырск шегьеррин къваларив, душмандин гьужумар алудиз, четинвилелди виликди еримишна. Йикъан эхирдай абур хейлин виликди фена.

23-январдин йифиз Приморский кьилдин армиядик акатзавай Азовдин военный флотилиядин гимийри  Керчдин плацдармдал гьужумдай вахтунда анин портуниз гьуьлерин десант авудна. Ада гьужумдин агалкьун арадал гъуниз куьмекна.

1945-йисан 23-январь, дяведин 1312 лагьай югъ.

И юкъуз Белорусский 3-фронтдин кьушунри Инстербургско-Кенигсберский операция эхирдиз гъана  ва хъсандиз мягькемарнавай Ильменхорстдин райондин сенгеррай пад акъудна.

Белорусский 2-фронтди Алленштейндин сенгерар барбатIна ва Эльбинг шегьер галай патахъ еримишна. Нянихъ танкарин гвардиядин 5-армиядин 29-корпусдин 31-бригададин кIвенкIвечи дестеяр шегьердиз гьахьна, зирингдиз анай экъечIна ва Фриш-Гафф заливдиз мукьва хьана. Са шумуд сятдилай анив чи кьушунрин маса къуватарни агакьна.

Белорусский 1-фронтдин танкарин гвардиядин 2-армияди ва гвардиядин атлуйрин армияди Быдгощ шегьер-къеле кьуна. Советрин кьушунри и юкъуз Рагъ­экъечIдай патан Пруссиядин мягькем сен­герар хуьзвай фашистарни элкъуьрна кьуна ва абурун винел гъалибвал къазанмишна.

Украинадин 1-фронтдин гвардиядин 5-армиядин стрелковый 33-корпус сифтебурукай яз Одер вацIуз мукьва хьана ва адалай элячIна. Гьа и юкъуз Одер вацIа­лай советрин маса кьушунарни элячIна. Чи кьушунри Силез хуьзвай душмандиз ягъунар кьуна. Немсерин командованидиз амукьайди чпин частариз кьулухъди чIугунин буйругъ гун тир.

Украинадин 2-фронтдин кьушунрини душмандиз гьар са уламда басрух гузвай. Гзаф телефвилер арадал гъизвай женгерин нетижада советрин кьушунри 56 хуьр кьуна, гьа гьисабдай яз — Словакиядин райондин центр тир Рожнява шегьерни. Ам кьуд патахъ рекьер фенвай ракьун рекьин еке станция тир.

Фронтдин маса кьушунри Будапешт шегьер патал женгер чIугу­на. Фашистри советрин аскеррин гьужумриз пехъивилелди жаваб гузвай. Дявеяр кьиле физвай чкайра абуру ара-ара акси гьужумарни тешкилзавай. ИкI, Украинадин 3-фронтдин 46-армиядин ва гвардиядин 4-армиядин частар лап кIеве гьатна. СС-дин танкарин 5-дивизияди йифен сятдин цIудаз гьужум тешкилна ва советрин кьушунрин сенгеррай пад акъудна, Барачка райондиз гьахьна…

Гьелбетда, ихьтин гъвечIи гъалибвилерихъ метлеб амачир: Советрин кьушунри Берлиндихъ гьерекатзавай. Им Гитлеран чIулав мурадар тIач хьана лагьай чIал тир…

Нариман Ибрагьимов