Зульфикъар  Къафланов (Зульфикъар) милли литературадиз алатай асирдин 80-йисара лирикадин шииррин кирам (автор)  яз атана. Гуьгъуьнин йисара тIебии алакьунар авай заридин къелемдикай вишералди тIвар алачир шиирар — са цIар­цIин, кьве цIар­цIин, пуд, кьуд, вад цIарцIин ва маса жуьредин кIалубра кхьенвайбур — хкатна. Абур га­зет­рин ва жур­налрин (“Лезги газет”, “Самур”, “Кард”, “Дагъус­тан­дин дишегьли” ва мсб.) чинриз акъатнава, кирамдин ктабра (“ЦIийи варз”, “Хъфимир”, “Те­менрин марф”, “Рагъдандин руьгь” ва мсб.) гьатнава. Бязи эсерар урус чIалаз элкъуьрнава.

Зари куьруь шиирдин са­гьиб, шаир-лирик яз машгьур хьана. Ри­­кIел хкин: лирика къадим грек­ри музыкадин алатдиз лугьудай: литературада и думандихъ (термин) кьве мана ава: 1) лирика — литературадин са паюнин тIвар я; 2) лирика — тIе­би­ат­дикай, яшайишдикай, ашкъидикай, муьгьуьббатдикай, кIаниви­ликай кхьенвай эсерар (шиирар, гьикаяяр, повестар ва мсб.) я. Зульфикъаран яратмишунра лирикадин са шумуд жуьредин эсерар дуьшуьш жезва: тIебиат­дин лирика, диде-буба кIаниви­лин лирика, яшайишдин лирика, муьгьуьббатдин лирика (эхиримжида заридин яратмишунра кьилин чка кьазва).

Шаирди жуьреба-жуьре жанрайрин чIехи эсерарни са шумуд бендиникай ибарат шиирар, акрошиирар, бахшбендер, гъезелар, сонетар, поэмаяр, ши­иррин цик­лияр теснифзава.

Зульфикъаран юбилейдин вилик заз адан поэмайрикай (абурукай печатда литературадинни критикадин макъалаяр ерли авач) рахаз кIан­зава. Зариди кIелзавайдан суфрадал цIу­далай виниз поэмаяр (“Дишегьлидиз кагъаз”, “Теменрин марф”, “Абдал”, “Гъуьлягъдин дерт” ва мсб.) гъанва. И тIвара­рай поэ­маяр квекай кхьенватIа чир жезва. Абур кIе­лай­ла малум жезва: заридин тежрибада поэма шиирдилай хейлин чIехи, эвел-эхир авай, са шумуд къамат арадал гъанвай, халкьдин къилихар ва философия аквазвай чIехи эсер я; адахъ вичин тема, важиблу ме­сэла, мурад, къурулуш, чIал ва художественный кьетIен­вилер ава.

З.Къафланова вичин поэмаяр, милли литературада тестикь хьанвай уьнуьгар ва рекъе­мар вилив хвена, анжах, зарийрин адет тирвал, вичин ала­кьун­риз, яратмишунриз ва кьа­тIунриз хас дегишвилер кутаз, кIелзавайдан фикир желб жедайвал теснифнава.

Кирамдиз, гьелбетда, лезги зарийрин поэмаяр (А.Фатахован “Зарбачи Гьасан”, Ш.-Э.Мурадован “Дагълара эквер”, Х.Тагьиран “Гьавадин пагьливан”, А.Саидован “Ус­та Идрис”, Х.Хаметовадин “СтIал ва къван”, М.Жалилован “Фу” ва мсб.) таниш я, милли кирамрин тежриба чирнава. Гьавиляй адан поэмаяр гзаф лишанралди лезги шаиррин поэмайриз ухшарни я.

З.Къафланован поэмаяр, санлай къачурла, лирикадин эсерар я. Абур жанрдин жигьетдай сад-садавай къакъудун, чара авун четин акъваззава, гьа­кьван чеб-чпиз ухшар я. Анжах дериндай тупIалай авур­ла­, фикир-фагьум гайила,  малум жез­ва: абур лирикадин эпосдин эсе­­рар я.

Зульфикъаран поэмайрихъ са жерге кьетIенвилер ава: алатай ва алай девиррин шикилар, сад-садав гекъигиз, куьрелди къалурнава; ли­рикадин игитдин къилихар де­рин­дай­ ачухарнава; игитрин психология ва философия аквазва; игитрин гьиссерик квай гьерекат ва абур диг­миш жезвайвал къалурнава; бя­зи сегьнейрик хъвер, зарафат ва айгьамарни ква; художественный амалар ишлемишнава; эсерар литературадин девлетлу, кьеж квай чIалал кхьенва.

Зульфикъаран лирикадин игит чи арада авай, чаз таниш, гегьенш рикI авай, тIебиат, ватан, халкь ва чIал кIандай, жумарт, ашкъилу инсан я.

Месела, “Дишегьлидиз ка­гъаз” поэмада лирикадин игитдиз вичивай къакъатай ярни бахтлу хьана кIанзава:

ЯтIани за йифиз-юкъуз 

Цававайдаз минетда:

Вал уьмуьрда туьш хьуй  лугьуз,

Инсан, авай къиметда.

И поэмадай игитрин къилихар аквазва: ашукьал-машукь хьанвай жегьил азадвал кIани дагъви я, рушахъни вичин такабурлувал ава. Зариди кхьизва:

Ваз кIан хьана, малум я заз, —

Хуьн патал ви абадвал —

КIвачик кутаз эбеди яз

Зунни зи пак азадвал.

“Абдал” поэмада лирикадин игитдиз вичин кимивилерни аквазва. Зарафат кваз туькIуьр­навай эсерда (зарафат кьий, рикIивай тахьайтIа) са йифиз, ахвар текъвез, кIвале къекъвезвай игитдал вичин хъен дуьшуьш жезва: ада эцигай суалрай игитди уьмуьрда ахъайнавай гъалатIар (абур, белки, кIел­за­вайдазни хас я) аквазва:

— Вуч ава на авунвай?

Рехъ авани кутунвай?

 

— Вах-стхадиз герек тир

Карнавани куьмекдин?

Поэмадин сюжет яшайишдай къа­чунва, адан эхир хъуьруьн къве­дай сегьнедалди куьтягь жез­ва­:

Заз сифтедай чан гана,

Эхирдай пис къван гана…

Поэма кьве цIарцIин бейтерикай ибарат хьанва, ам регьятдаказ кIе­лиз ва кужумиз жезва.

Зульфикъаран поэмайрин кьилин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, абур зариди къизилдин епинихъ акалнавай (мармардин шишинал акьалжнавай) куьлуь ва багьа кагьрабаяр хьиз аквазва.

Зариди вичин эсерра акьван гуьзел, чIалан авачир хьтин такьатар, ранг ядай гафар (эпитетар, ме­тафораяр, гиперболаяр), гекъигунар, мягькем ибараяр, мисалар ишлемишнава хьи, абурук акьван дерин, михьи, назик, ширин гьиссер ква хьи, тажуб тахьун мумкин туш.

Месела, “Дишегьлидиз ка­гъаз”­ поэ­мадин (ам кIелзавай­бурун тIа­лабуналди кьвед ла­гьай­ сеферда печатдиз акъатна) сифте бендера ихьтин ранг ядай гафар, ибараяр дуьшуьш жезва: “гъурсадин сел”, “чIи­мел йи­къар”, “гьиссерин накъ­вар”, “ялавдал гадарна”, “лакьандал мес”, “кIвачерик рикI эцигун”, “азабдин лепе”, “ичкидин гьуьл”, “табий хъен”, “пак азадвал” ва мсб.

Шииратда ихьтин гуьзелвилел, девлетлувилел, мешреблувилел, гьелбетда, кIелза­вай­ди тажуб жезва ва ада хабар гун квай суал вугузва: “И заридиз гьи­кьван хъсандиз чIал чида?!”

Зульфикъара милли шииратда поэмадин цIийи жуьре теснифнава: “Теменрин марф” эсердиз “поэма-ширинвал” лагьанва. Чун кирамдихъ галаз рази жен.

Лирикадин эсеррикай суьгьбетун четин кар я, абуруз къимет гун — мадни. Лирикадин эсерар яваш-яваш, гьар са бейтиникай лезет хкудиз, кIелна кIан­да. Зульфикъаран эсерар хъуь­тIуьн яргъи йифериз кIа­рас­дин цIай ва я газ кузвай пичинин ­вилик, ван ацалтна, кIелуниз хасбур я.

Са цIувад йис вилик зариди “Уьмуьр физва…” шиирда кхьенай: “Уьмуьр физва, са туькI­вей кар ийиз тахьана, Жув ша­ир яз, са ифей цIар кхьиз тахьана…” И шиир гила ктабри­кай хкудайтIа жеда: кирамдин къелемдикай ифей цIарар булдалди хкатзава…

Гьаким Къурбан,
филологиядин илимрин доктор, профессор