Са вахтара, гъвечIибур яз,
Чун “кьифни кац” къугъвадай.
Чуьнуьх жедай зун чкайра
“Гьич садазни таквадай”.
Илис хьанвай геждалди жув
Жагъур ийиз тахьайла,
РикI акъатдай, къарагъдай зун,
“Зун инава!” гьарайна…
Ихьтин ажайиб цIарар гваз лезги шииратдиз атай Кичибег Мусаеван и йикъара 80 йис тамам жезва. Вуч фад и йисар алатначни, лугьуда куьне. Дугъриданни, мукьвал-мукьвал чи гзаф мярекатрал вичин секин, дугъри, михьи суьгьбетар гваз рахадай шаир йисари дегишар тавурди хьиз жезва. Амма… Йисари шаирдин вилик акьван рекьер, тIвалар-хъутIалар гъана хьи, кьилел, Шалбуз дагъдал хьиз, лацувал илифай вахтни чир хьанач. Къе ам, шииратдин агъсакъал, гзаф муракаб суалриз кек ягъиз, раб ягъиз ава.
Вуч фад вун яшлу хьана? Вуч вуна авуна? Вуч таз, вуч квадариз алакьна?..

“За вун хвена — вуна вучиз хвенач
зун? —
Туьнбуьгьзава къе заз тIазвай
рикIи зи,
Югъди заз худ гуз, зун куриз
хьана вун…
Вуч туькIвена, гьи кар къени
хьана ви?”

Дуьз лугьузва кесиб, язух рикIи зи,
Са куьнкайни чара тежез гьакI амай. —
Уьмуьр, заз ви инсафсузвал чидачир,
ЧидайтIа, зи рикIни, белки,
сагъ амай…
Ингье гьихьтин уламдив агакьнаватIа чи шаир. Им, камалэгьлидин дережадив агакьна, фейи уьмуьрдиз къимет гузвай вахт я… И дережадив Кичибег Мусаев агакьарай рекьерни яржар, заланвилерни кьезилвилер, магьрумвилерни агалкьунар — вири адан ктабра, веревирдера гьатнава…
Жуван фикирар за шаирдин 2011-йисуз Даггизда чапнавай “Зи ван жедатIа?” ктабдиз кхьенвай сифте гафуна лагьанва. Абур чна гилани тикрарзава.
Кичибег лезги шииратдиз 60-йисарин лепедихъ — жегьил лезги шаиррин къефледихъ галаз санал атана.
К.Мусаевахъ вичин гел, кхьинин къайда тайин хьанвайди адан гьа йисара акъатай сифтегьан шииррини субутнай. Лезги эдебиятдин ва шииратдин вилик шаир ва алим, хъсан тешкилатчи, рикI михьи инсан Кичибег Мусаеван лайихлувилер кьетIенбур я. Чаз ам Дагъустандин ктабрин издательствода 1965-йисуз акъатай “Нурар кIватIиз ракъинин” шииррин кIватIалдалди чир хьана. Шаирди гьа сифте ктабда вичин хатI, хкянавай рехъ гьихьтинди ятIа тайинарнава. Анлай къулухъ ам гьа рехъ кьуна финни авунва. Адан къелемдикай лезги ва урус чIаларал акъатнавай “Бахтлу хьухь, инсанар”, “Цуьквер авай рекье”, “Гьалалвални разивал”, “Заз куьн кIанда, инсанар!”, “Зун инава!”, “Инсан ятIа…” — лап хъсан эсеррин ктабар хкатнава. Гьатта гьа и ктабрин кьилерини лугьузвайвал, шаир уьмуьрдин гуьзелвилихъ, генгвилихъ, инсанрин бахтлувилихъ цIигел я. Ам бахтунин сердер хьиз я.
Шаирдин гьар са эсер фикирдин къадимлувал ва чIехи важиблувал аваз дуьзмиш жезва. Им чав лап хъсан ирс ахгакьарзава, чунни къвезвай несилрин вилик чи буржияр аннамишуниз мажбурзава лагьай чIал я. Эмирар, буйругъар гуналди ваъ, камаллу насигьатралди, дерин хиялралди, рикIин илгьамдалди ва мелгьемдалди кIелзавай гьар сад уяхарзава.
— Москвадай тир критик Н.Буханцева хъсандиз къейдзава: “К.Мусаеван шиирри чун чпин тIебиивилелди, гьиссерин ачухвилелди ва михьивилелди, руьгьдин, адетдин девлетриз къимет гуналди, инсанрин алакъайрин паквал ва чIехивал тестикьаруналди желбзава…”
Рагьметлу Алирза Саидовахъ, Забит Ризвановахъ галаз санал 60-йисара чи поэзиядиз атай Ибрагьим Гьуьсейнова, Байрам Салимова, Ханбиче Хаметовади, Азиз Алема ва масабуру хьиз, Кичибег Мусаевани чIехи классикар тир Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Кесиб Абдуллагьан ва масабурун камалдин рехъ цIийи шартIара давамарзава. Лезги шиират цIийи куьруь жанрайралдини азад формайралди, цIийи уьлчмейралдини цIийи везин — фикирралди девлетлу ийиз. Гафунихъ гьакъикъатдани ацIай кьилинихъ жедай хьтин заланвал, къиметлувал авайди гьар садав гьисс ийиз таз:

Таздикай, кIукI агъуздай за,
аял тир,
Къе бул ичер гъизвай тар
хьун хьувуна.
Вун бахтавар я, зи тай тар:
метлебдив
Агакьай югъ ваз залай фад
акуна.
Тарциз хьиз, инсандизни вич мурад — метлебдив агакьай югъ акун чIехи бахт тушни, инсанар!
Кичибег Мусаева ДГУ-дин филфак акьалтIарайдалай кьулухъ хейлин йисара Дагъустандин радиода, телевиденида кIвалахна.
Гьа йисара аспирантурани акьалтIарна. Инай ам Бакудиз фена, ана Азербайжандин Низамидин тIварунихъ галай институтда илимдин кIвалахрал машгъул хьана. Гьа са вахтунда Бакуда зегьмет чIугвазвай хейлин лезги шаирриз ва прозаикриз жанлу ва кесерлу жез куьмекар гана. Хейлин ктабриз редакторвална.
Девирдин дегишвилери ам мад вичин хайи муказ хтуниз мажбурна. Алай вахтунда Дербентда яшамиш жезва, литературадин эсерар яратмишзава, халкьдин дердийрин, кьисметрин гьакъиндай вичин веревирдер кхьизва, жегьил авторрал къаюмвал тухузва.
Акъатзавай гьар са эсерди, гьар са ктабдини къалурзавайвал, Кичибег Мусаева вич, еке, дерин метлеблу ва таъсирлу шиират яратмишзавайди хьунихъ галаз санал, илимдин бажарагълу ахтармишунар кьиле тухузвай алим-литературовед, неср жуьредин шииррин, эссейрин ва публицистикадин устад, хъсан таржумачи тирдини субутнава.
“Лезги газетдин” редакциядин коллективди ваз вун агакьнавай 80 йисан дережаяр рикIин сидкьидай мубаракзава.

Цуьквер кIватIиз датIана
Ава сирлу рекьера.
Къуй ацалтрай гьар сана
Цуьквер хьтин рикIерал…

Хва я лугьун тавурай
Дагъустандиз хтана, за жузуна:
“Ви гуьгьуьл куьз хъсанзавач, эй Ватан?”
— Рухваяр акI вафасуз жез акурла,
Ви гуьгьуьлни жедачни кьван бес залан?..
Ватан патал ваъ, гьарма вич патал жез,
Акъудуник квач зун четин гьаларай…
АмачтIа зун герек, чебни герек туш —
Тахьайдай хьуй ахьтин ферсуз рухваяр!..”

Дагълух Ватан, такабурлу Ватан зи
Ви са хвани къадирсузди тахьурай.
Ваз вафалу тушир гьич садани вич
Дагъустандин хва я лугьун тавурай!!!
Вахт къведа ваз
“…Захъ пул, къуллугъ, машин ава…
Вахъ авайди —
са намус я, эй зи дуст”…
И айгьамдиз хълагьнай за:
“Эхь, са намус —
ваз авачир
Гьам хьунни заз тIимил туш”.
Фена вахтар. — Гъафил я вун,
А дамахай затIарикай гила затIни амачиз. —
Квез я къе вун,
захъ авай тек
Намус кьванни авачир?!
Акьван амач —
низ хъсан я,
Вуж гьахъ я
а дуьньяда лап
Хъсандиз чир жеда чаз:
Гьа са намус гваз хьайи за
Гьа ви айгьам
гьанал вал гьалч
Хъийидай вахт къвезва ваз…
Бахтар
Эхь, бахтар я:
кIаниди хьун,
агалкьунар, девлетар хьун…
Амма бахтар авайди я
абурулай
Руьгь паталди тIимил тушир,
артухни тир,
Жув жувалай,
жуван абур — ахлакьдилай
разивилин гьиссери вун,
ви рикI, ви руьгь виниз ийир…
Бахт я мичIи йифиз вуна,
са спичка яна кьванни
экуьвунни,
Бахт я мекьи чIавуз, чуьлда
цIай авуна, садаз вуна
чимивунни;
Бахт я тIазвай садаз, дарман
гъана, регьят хъувунни кваз,
Бахт я шезвай аял, хкIур
хъувуна, шад хъувунни кваз,
Бахт я дуьшуьш атанвай кас
къутармишиз агакьунни,
Бахт я нефс хуьз, гьарам квачиз
яшамиш жез алакьунни;
Бахт я вавай жуван намус
хуьнал дамах ийиз хьунни…
Бахт я
герек фикир, меслят
дуьз ийидай
Акьул-кьилни хьунни жувахъ;
Бахт я жуван гъавурдавай,
къадир чидай, даях жедай
Са кас кьванни хьунни жувахъ…
Бахт я,
рекьиз хьайитIани,
кьил агъуз жен тийиз хьунни,
И дуьньядай хъфирлани
лайихлу яз хъфиз хьунни!..
* * *
Чи ван къвезмач, чи ван жезмач, шаирар, —
Инсанрихъ вуч хьанвайди я?.. —
Инсанар икI хьанвай дуьнья,
Ви язухни хьанвайди я…
Шаирни базардин жемят
— Я жемятар, куьн вучиз икI жезвайди я?
— Вахтар, гьалар, мумкинвилер базардинбур:
пуларинбур, девлетринбур,
калтугринбур, чапхунринбур,
ягьсузринбур, гунагьринбур
хьайилахъди!
— ГьакI дуьз яни? Бес ахпа гьикI жезвайди я —
инсанар яз амукьдани кьван инсанар,
инсанвилер, ягь-намусар,
рикIер…
вири беденар кваз
базардин селдив тухуз таз
базардин мал хьиз гуз маса,
Яман йикъал гъайилахъди?!

— Ви гафаркай, шаир, низ гьяз къвезвайди я,
Шаир, вакай къе низ хийир жезвайди я?
— Халис хийир са пул хьуналди жедайди туш
Шаир гадрай халкьдал абур къведайди туш.
Гатфар акун хъувуна
хупI хьаначни
Хьанваз хъуьтIер-къаяр яргъи, пара пис,
Къайдасуз жез яшайишни уьлквени
Жаваб гудай, дуьзвал гвайди авачиз
Гьатна кесиб халкь лап дарда, кIевени:
Хабарарни чIурубур къвез виринай,
Амачир хьиз секин, ислягь чкани
Умуд кутаз жедай, ашкъи хкидай
ЗатI, кар жагъин хъийин тийиз сакIани,
Чилер-цавар, Уьмуьр-Дуьнья
икI аваз
Амукь, акъваз жедай хьизни хьайила,
ВучдатIа, я гьикIдатIа чин тийизваз,
Сагъсузвили вичин парни гайила…
…РикI дар жез, пад жезвай —
гена хтана
Агакьна яр, къацу жанлу рангарни!
ГьикI жедай тир зун, абур геж атана,
Вучдай тир за тахтанайтIа гатфарни?!
Инсанар хуьн… инсанрикай
“Инсанар хуьх!” “ТIебиат хуьх!” “Чилер хуьх!”
“Ислягьвал хуьх!”… — гьамишавай гафар я,
На лугьуди виридалай
абур хуьн
Тийизвайди инсанар туш, малар я.
Тахсиркарни, хуьн тавунин себебни
Инсанар яз хьайилахъди чIурузвай,
Куьз алава хъийидач кьван эверни
“Инсанар хуьх инсанрикай!” лугьузва?!
…Вахтарални, кьисметдални вегьин дуьз
Туш чна чаз гузвай тIалар, зиянар… —
Гьахьняй югъди къекъвезва зун, дад ийиз:
“Минет я: куьн инсанар хьухь, инсанар!”
Зи хайи хуьр
( Мани )
Самурдилай хкаж жезвай ракъини
Нурар сифте ви чилерал вегьезва.
Ви тIварцIи, ви тарихди, ви ксари,
Гилияр, рикI ишигълаван ийизва.
Припев:
Агъзурралди ава хуьрер дуьньяда,
Амма зиди, виридлайни зи кIаниди —
Зи хайиди тек са вун я, Гилияр;
Агъзурралди сирер ава дуьньяда.
Амма види, виридлайни сирлу тирди
Зи рикIи икI вун чIугун я, Гилияр;
Хъсанвилер, кьетIенвилер, кIан жер шартIар
Дуьньядин гьар пипIехь ава, амма вибур
Виридлайни хуш я рикIиз, хайи хуьр —
Зун паталди авач чка ваз барабар,
Са вахъ вири дуьнья заз гуз хьайитIани,
Дуьньядихъни гуч за вун, зи хайи хуьр!

Ихьтин хуьрни жеда кьван са багъ, чуьл ваъ,
ГьакIан кьуру кьваларни икI шириндай…
Женнетдин тир “КIекрен”, “Шабид” булахар,
ХъуьтIуьз — чими, гатуз — къайи, сериндай…
Припев.
Гьикьван хушбур я рикIиз и инсанар:
Халис лезги мерд гадаяр, итимар,
Дишегьлияр, рушар, герек чIавуз,
Эркекри хьиз, викIегьвилер ийидай!
Припев.
* * *
Ахъайзава экуьнахъ за пенжер,
рикIи тади къачуз:
ХупI гуьзел я рагъ акьвазвай вили цавар,
лацу цифер —
Са карни гьич авайди хьиз жезвач заз
гьа ихьтин чIавуз
“Пакам хийир, салам, дуьнья!” лугьуз хьунлай
хъсан, иер,
Бахтар авач лугьуз жеда
чун кIандайвал тахьайла са,
Фагьум тийиз
экуь дуьнья гьакI акунни тирди са бахт.
Бахтар хьанач лугьуз шел-хвал,
я асивал хъийидач за,
Аллагьди заз
тек гьа са бахт кьванни гузваз амайкьван гагь.

Мердали Жалилов