Геж хьайи кагъаз

Багъларани никIера намуслу­ зегь­­мет­дин бегьер дигмиш хьанвай колхоздин хуьр сува­рин­­ хунчадиз элкъвенвай. Къецелай хтай Алиди чарпайдал кьуьнт янавай вичин бубадиз цIийи хабар гана. Фахрудин отпускдиз хквезва лагьана.

Алидин хва Фахрудин советрин инже­нер-геолог я. Бакуда ва Избербашда Кас­пий гьуьлел арадиз атанвай нафтIадин мяденрик адан гъил ква. Фахрудинан буба Али лагьайтIа, Бакудин рабочий, гила пенсионер я. Ада дагъдин хуьре таъмин тир кьуьзуьвал кечирмишзава.

— Хтай кас-мас авани, туштIа, кагъаз хтанвани?- жузуна кьудкъанни цIуд йисаз акъатнавай къужади, кьил хкажна, хциз килигуналди.

— Ваъ, буба, зун адахъ галаз теле­фон­дай рахана. Пакамаз самолетда аваз хквезва.

— Пагь, ажеб вахтар хьанвачни, — лагьана, къужади кьил галтадна, кIуфук мили хъвер кваз. Фахрудин хайи чIавуз вичи Алидиз ракъурай кагъаз адан рикIел хтана.

I

Буругъда йифен вахт чIугур тартарчи Али ахвари акIажарнавай. Ам вичин чарпайдал фена. Яргъан хкажиз башламишайла, хъуьцуьгандин кIаникай кагъаз­ хкатна. Ам я марка, я почтунин печать алачир конверт тир.

— ВучатIани, Бакудиз къведайдав вугана ракъурнавайди я. Яраб хуьряй вуж атанватIа? — лагьана фикир авуна, конвертдиз, пад элкъуьриз, тамашай рабочийди. Алиди ам теспачавилелди ахъайна. Кагъаз кIелиз башламишна. Ахвари тIушунзавай жегьил итимдин кIуфук хъвер акатна.

Кагъаз кIелун акъвазарна, ам инихъ-анихъ  килигна. Аквар гьаларай, адаз вичин шадвиликай гьар низ хьайитIани хабар гуз кIанзавай. Амма и еке кIвале касни авачир.

Али мад кагъаздиз килиг хъувуна. Ам, уьмуьр пудкъад йисахъ агакьнавай дахди, са нив ятIа кхьиз  туна, ракъурнавайди тир. Гьахьняй ам куьруьди, са шумуд гафуникай ибаратди тир. Алиди акъа­тай сесиналди кIелна:

«Чун вири сагъ-саламат я. Ваз са би­цIи гадани хьанва. Як-чIар алайди я…»

Тартарчи мад кис хьана. Уьтквемвилелди кьил хкажна, вилер атIумна, пакаман рагъ акьунвай пенжердиз килигна.

Адан фикир, вучатIани, яргъал фен­вай. Вичин чан кьван масан тир Секинат, адак лишан кутур йикъар адан рикIел хтанвачиртIани низ чида кьван?

«За ваз къизилдин кукIушар, ивирдин сарар авай, кьве кIвачин арадай Дербент аквадай, чинардин тар хьтин, ичин къелем хьтин хва хада», — лугьудай Секината, эвленмиш хьунрикай ихтилат кватайла. Амма эвленмиш хьана са ругуд варзни тахьанмаз, каша Бакудиз акъуднавай­ Алидиз вичин рикI алай уьмуьрдин юлдашдин гьал-агьвалдикай гьич са хабар­ни авачир. Дишегьлидикай хцихъ галаз рахун айиб яз гьисабзавай дахдин ка­гъаз­дани Секинатакай са гафни авачир.

Алидин рикI михьиз хуьруьз хъфенвай. Амма анжах пенжердай аквазвай, и юкъуз, къаймах кьур фири нек хьиз, лал кьенвай, къайивиляй къацу тав янавай Каспи гьуьлуь ва кьакьан къавахрин там хьиз акъатнавай буругъри адаз вич Бакуда амайди къалурзавай.

«Гьа инлай лув гана, чи хуьре эвичIдай самолет хьанайтIа, ажеб жедай», — фикирна ада.

Жегьилдин чин садлагьана чIур хьана. «Зун мартдиз Бакудиз атайди я. Гила декабрь я эхир. Аял кIуьд вацралай жедайди тушни мегер? Им вуч аламат я?» – фикирна ада. Али мад кагъаздиз килигна. Адал ам кхьей югъ алачир. Алиди октябрдин эхирра, гьич тахьайтIа, ноябр­дин сифте кьилера Секинатаз аял хьун гуьзлемишзавай. Гада хьайитIа, адал Ок­тябрь лагьай тIвар эцигун кьетIнавай.

— Хуьряй Бакудиз къвез вини кьил пуд югъ хьурай. Мад жедач. Кагъаз Бакудиз къвезвайдалай са югъ, кьве югъ виликни кхьенваз хьурай. Бес икI хьайила, зи гада, эгер ам зиди ятIа, цIуд вацралай ханани? Жери кар туш! АкI ятIа, Секината, вич зи чандин са пай я лугьудай Секината, заз хаинвал авунва…

Гила Алидин рикIе бегьем хер хьанва.

«И кагъаз гъайиди вуж хьурай»? – лугьуз, вичи-вичиз суал гуз, жаваб авачиз, Али яргъи казармада, кроватрин арада и кьиляй а кьилиз, а кьиляй и кьилиз къекъвезвай. Казармадиз хтай рабочий Мирзеди, юлдаш  фикирдик кваз акуна, жузуна.

— Вун вуч фикирлу я?

— Ахьтин кар авач, — лагьана ада, вичин рикIин теспачавал чуьнуьхна. – Заз хуьряй кагъаз атанва. Ам ни гъайиди ятIа, чидач.

— Заз чида. Кагъаз за ви хъуьцуьгандик кутуна. Ам накь Бинекъадидай атай Къурбана хкайди я. Аниз чи хуьруьнви Велихан атанвалдай.

Амма Велихан мус атайди ятIа, гена чир хьанач. Гила ам мадни теспача хьана. Секината вичиз хаинвал авун гила ада михьиз тестикьна.

— ИкI жедач, — лагьана ада, — хуьруьз хъфена кIанда. Месэла чкадал гьялна кIанда. Маса чара авач.

Им ял ядай югъ тир. Хуьруьз хъфидай ихтияр къачудай мумкинвал авачир. Кар пакадал вегьена кIанзавай. Ам къаткана. Гъуьлягъди ягъайдаз ахвар атана жеди, амма Алидиз ахвар атанач. Адан ахвар квахьна.

II

Пакамахъ, контордиз фена, ихтияр­ къачур Али нисинлай поездда акьахна­. Машинди вичин адетдин зарб къачунвай. Амма рикIик тади квай тартарчиди,­ им гьикьван, явашдиз физва лугьуз, адалай разисузвал ийизвай. Вучиз ла­гьайтIа, вили лупI ийидалди вич хуьруьз агакьнайтIа, адан эрзиман тир. Кас ийир-тийир хьанвай. Гагь ам Бакудиз къведай няниз Секината вичин вафалувиликай авур рахунар, гагь Секинатаз вичин вафалувал хуьн… адан рикIел къвезвай.

— Дугъриданни, дишегьлидин намус фитедин пипIек квай затI я кьван! ЦIуд вацралай хайи аял, дуьньяда авай кьван вири алимри зиди я лагьайтIани, за кьабулдач. Ам паж я. Ам вичин дидеди, гьи жегьеннемдиз кIандатIани, вичихъ галаз тухурай. Зи вилериз ам акун герек туш. Бес и кар зи дахдин рикIи гьикI кьабулзава?.. Садра зун кIвализ агакьрай. За а ламран хцин руш, лаш илигна, чукурда. И намуссузвал завай кьабулиз жедач. АкI хьана хьайитIа, мад за кьилел бармак алукIна вучда? Зун халкьдин арадиз гьи чин алаз экъечIда?..

Хъиле кьепIербан хьиз къугъур­завай­ Алиди, гьар декьикьадилай  къецихъ экъе­ч­Iиз, пIапIрус чIугваз хьана.  Пака­махъ­ ахъаяй махоркадин пачкадикай адан киседин кIане анжах са тIимил тварар амай. Югъ няни хьана. Поезд Белиждиз агакьна. Инлай хуьруьз къад-яхцIур километрдин рехъ амай. Улакь амай затI тушир. Ам яхдиз хъфена.

Югъ ачух хьайила, ам кIвализ агакьна. Хизанди, къулан патав ацукьна, пакаман фу незвай. Ялав хьана кузвай чхайри, тIакь-тIакь къачуна, куьгьне ружадин пистонар хъиткьинай ванер ийиз­вай. Вичин метIерал алай хтулдиз а-гу а-гу лугьуз, дах ара-бир адав къугъвазвай. Гила Алидиз бубадикай мадни хъел атана. Адан чиниз хъипи ранг акъатна. Амма ада вичин хъел винел акъудначир. Сарарикай хьиз салам гана.

Хва хтунал шад хьайи диде-бубади адаз хваш-беш авуна. Гъуьлуьхъ цIигел хьанвай Секинатаз ам къужахламишиз кIанзавай, амма, инал апайни диде алаз, сакIани тахьана, ада адетдин хвашкалди лагьана. Алиди анжах сарарикай са жаваб гана. Бубадин метIерал алай аялдиз ам килигзавачир.

Алидиз бубадин и арада герек авачир жузун-качузунар куьтягь хьана кIан­завай. Ахпа ада вичин сив элкъуьрдайвал тир. Ада Секинат аялни гваз кIваляй чукуруникай фикирзавай. Дидеди къулал къажгъан эцигна. Адаз гьамни герек авач лугьуз кIанзавай.

— Я чан хва, ви кефияр авачни?

— Ахьтин кар авач, дах.

— Иниз килиг, турпуц хьтин хва аку! – лагьана, бубади вичин метIерал алай хтул Алидихъ элкъуьрна. Ахпа аялдихъ галаз рахана: «Фахрудин, дах хтанва», — лагьана. И гафари Алидин чандив зуз ийиз тазвай. Аял шехьна. Секината, ам бубадивай вахчуна, хур гун патал муькуь кIвализ хутахна.

— Ви нерай ишна аватайди я, — лагьана алава хъувуна бубади.

«ЦIуд вацралай хадай аял зи нерай ишна аватдани, я авам!», — лугьузвай Алидин рикIи. Эхир, кьарай кьаз тахьана, ада жузуна:

— Куьне адал тIварни эцигнавани?

И гафар адаз вичизни хабар авачиз туьнтдаказ акъатнай. Амма бубади къавламишначир.

— Эхь, чан хва. Ви рагьметлу стхадин тIвар эцигна. Чна ваз, Агьмедав вугана, кагъазни ракъурнай. Вуна жаваб вучиз ганач? Кагъаз тахтайла, вун кефсуз ятIа лугьуз, чаз хажалат хьана. Зун Бакудиз къвез кIвачин хьанвай. Вуна чун тамам варзни зура рекьел вил алаз туна.

— Варзни зур вучтинди я? Кагъаз зал накь ваъ, вилик квай юкъуз агакьна. Аял мус хьана?

— Фахрудин октябрдин суварик квай йи­къара хана. Гила дуьм-дуьз варзни зур я. А йикъан тарих сельсоветди вичин дафтардиз яна, гададин тIварни гьана кхьенва­. И кар хъсанди хьанва. Сельсоветди хайи-кьейидан тарих гьасятда кхьизва. Вилик хьиз амач. Хайи югъ, кьейи югъ тийижиз, дуьнедай фейибур и хуьре гзаф хьана.

Алидин кагъаз вугай Агьмед, багъла­риз пер ягъиз, Дербентда амукьайди­ гьа амукь хьанай кьван. Ада вичел тап­шурми­шай кагъаз саламатдиз хвена, ахпа са вац­ралайни геж Бакудиз физвай Велиханав вугана ракъурна. Ина аманатдиз хиянатвал авачир. А геж хьун адан тахсир­ тушир. Вучиз лагьайтIа, адахъ вичин лозунг ава. Са кар хьайила, Агьмеда лугьудай: «Сад ава кIанивал, сад ава жеривал!»

Хцин дердиникай хабар авачиз, сабурдалди рахазвай бубадин гьар са гафуни Алидин рикIик квай цIал стIал-стIал яд илична. Адан чинин атIугъун квахьзавай. МичIивал акьалтнавай вилериз экв хтана. Адан рикIе хьайи хирен тIал атIана.

III

Секинат хтана. Адан кIеме авай Фахру­динан дуьздал алай бицIи гъилери са вуч ятIа кьаз кIанзавай гьерекатар ийизвай. Али адаз килигна. Буба гьахъ тир. Аялдин кьантIиш нер, еке чин, чIулав вилер Алидинбур тир. Гила ада ам кIеме кьуна. Бубадин сивик шадвилин хъвер акатнай.

Гъарр-гъурр къачуна, ван гьатна цава. Къужадин вилер къекъвена къава. Али фена гуьзлемишиз. Вичин хва Фахрудин къаршиламишиз. ЭвичIна майдандал лувар квачир самолет. Акъвазна пендал далудал жув-жув алай вертолет. ЭвичIна, инженер Фахрудин хтана. Къужадин кIуфук мадни шадвилин хъвер акатна! Ада лагьана:

— Пагь, ажеб жедай заз са къад йис уьмуьр­ мад хъхьанайтIа…

«Лезги газетдин» 2024-йисан 4-нумрадай.