За “Лезги газетдин” 37-40 нумрайриз акъатай лезги чIалал алахънавай алим Фейзудин Нагъиеван “ЧIалан месэлаяр гьялун квелай гатIунда” макъала са шумуд сеферда мукьуфдивди кIелна. Дуьз лагьайтIа, зун а макъаладикай жуван фикирарни кхьида лугьуз са шумудра гьазурни хьана, амма гьар гьикI ятIани, гежел аватна. ЧIалакай рахун гьамиша кутугнава.
28-декабрдиз хтай “ЛГ”-да чIалан гьакъиндай чпин фикирар Агъали Закирова, Абдул Ашурагъаева, Ишреф Жаватова, Темирхан Темирханова ачухдиз, чин такьуна, лагьанва. Абуру вирида зи рикIин гьиссерни дуьздал акъудна.
Амма заз хълагьиз кIанзавайди ам я хьи, Закирова кхьизвайвал, лезги чIалан гележег еке хаталувилик ква. Мектебра кIвалахзавай гьам сифтегьан, гьамни чIехи классрин муаллимрин кIула еке пар гьатзава.
Авторди генани къейдзавайвал, халкьдин уьмуьрда виш йисара ишлемишзавай гафарикай, асул лезги гафар туштIани, хийир къачун тавуна, абурун чкадал цIийи гафар ишлемишун эсиллагь разивал къалуриз жедай кIвалах туш. Маса чIаларай атанвай гафарикай, зи фикирдалдини, чIал девлетлу авунилай гъейри, са зиянни авач.
Лезги чIал араб, фарс, туьрк ва маса халкьарин чIаларин таъсирдик акатун, гьелбетда, тIебии кIвалах я. Лагь кван, дуьньядин гьи халкь вичин дибдин чIалалди рахазватIа? Къачун чна Абхазрин халкь. Абурун чIал. А халкьди чпин чIалан диб хуьн патал маса халкьарин чIаларай кьабулай, кьабулзавай гьар са гаф А гьарфунилай башламишзава. Месела, ателевизор, ахолодильник, амагазин, агазет, ажурнал, авелосипед ва икI мад. Алай девирда маса чIаларай чи чIалара гьатзавай гафар галачиз, михьи чIал фикирдиз гьун четин я. Йис-йисандавай, девирар дегиш хьунихъ, иллаки вилик финихъ галаз алакъалу яз, цIийи затIарни арадал къвезва. А затIар чи бубайриз такур, яшинда ишлемиш тавурбур я. ГьакI хьайила, ахьтин затIариз цIийи тIварар жагъурун, абур чи чIалал, халкьдал илитIун дуьз жедани?
Чи аялриз школайра “цIийи” лезги чIал чириз алахъайтIа, гузвайдини квахьун мумкин я. Ишреф Жаватова лагьайвал, чахъ амукьдайди чIал ваъ, гафарин са кIватIал я.
Заз Темирханахъ галазни рейсадвал къалуриз кIанзава: “Ибур заз чиз, лезги чIал зарафатриз элкъуьрзавайбуру ийизвай кIвалахар я…”
Гила чун килигин, Сулейман-Стальский районда, чIалан алим, райондин кьил Нариман Абдулмуталибован теклифдалди, са шумудра чIалаз талукь тир конференцияр кьиле тухвана. Ахьтинбур республикадин сергьятрани тухвана. Чи чIал чна хуьн буржарикай я.
Амма чун куьчеда, школайра, аялрин бахчайра, идарайра, карханайра, мярекатрал, совещанийрал 5-10 йисан вилик гьикI рахазвайтIа, са дегишвални авачиз, гьакI рахазма. ЧIал хуьникай чIагай гафар, ихтилатар самбар ийизва…
Гзаф жакьвай кендирагъ панцIу жеда лугьузва мисалда. Адахъай чIун къвез амукьдач, гадаруниз мажбур жеда. Гьайиф, зазни чи чIал гьакI жез кичIезва!
Машгьур манидар Керим Камилова тамамарзавай Мирземет Салманован “Бубуяр” манида лугьузвайвал, “Аман — минет, хуькуьрмир зи бубудик!..”
Шагьабудин Шабатов
