Стхайрин йифен гуьруьш
(Повестдай са чIук)
Гьар сеферда, Катрамакандиз хтайла, зи рикI куда. АкI куда хьи, цIай илисайди хьиз, чIух акъатиз. Себеб вуч я лагьайтIа, себеб кицI я… Яргъал гъурбатда хайи кIвалихъ муьгьтеж хьана, йисарилай садра хтайла, и кицIиз килигна, зун варарин вилик амукьзава.
Гена хъсан я, кицI зунжурда хуьзва. Зунжур дартмишиз, ам зал гадар жедайва-а-ал… Аламатар я, валлагь я… Яраб кIвале касни авач жал? КицI аку гьа-а-а… Звар гана вичин тумуниз, и кицIиз, пелеш кьил хуравай, юргъун хьанвай, фикир-хиялди жегьил кьил лацу авунвай, язух зун жакьваз кIанзава… Уф-ф-ф! Эй бахтавар! Ваз и дуьньядал квекай хабар ава? ГьакI хьайила, вуна тум тик кьазвачни? Им аку, зун аку! Хайи кIвал аку… Зун аку варарив гьикI акъвазнаватIа, кицI аку, зи виликай инихъ-анихъ гьикI физватIа! Тумуна звар аваз, зунжурдал ван алаз…
Билет гвачтIани, проводникди вагонда акьадарда, станциядилай виниз хкведайла, чара касди вичин машинда ацукьарда. Хтана, хтана… хайи кIвалив агакьайла. И кицIи… зун аку — кицI аку…
Патан кас я зун. ТахьайтIа, икьван къизмиш хьана, и кицI зал гадар жедачир.
Гьикьван килигда кьуд патахъ? Къуншийрикайни са касни экъечIзавач.
Тарта кьулухъ пацарал варарин вилик — гьаятдал, зун — рекьел. Кьведни ацукьна чун. Тартади залай вил алудзавач. Вилерайни иви авахьзава…
Бирдан кицI къарагъна, мад сеферда залди гадар жезва ва гьа и арада зи бадедин ван акъатзава:
— Я чан бала-а-а, я чан бала-а-а, вун кицIи тазвачни, я чандиз зун къурбанд хьайи бала-а-а! Вун хтана — рагъ атуй, вун хтана…
Баде айвандик экъечIна, валчагъ гуьгъуьна галчIур жез, гурарай агъуз эвичIзава ва ахпа, кьве гъил виликди авуна, зун къаршиламишиз къвезва…
КицI, тум галтадиз-тум галтадиз, гьаятдин а кьилиз катзава.
Бадедин вилик яргъи авунвай кьурай гъилер зурзазва ва гьа зурзазвай гъилер ада зи гардандал алчудзава… ахпа хъуькъвериз, вилериз теменар гузва…
Са арадилай зунни баде къулан патав, куьгьне рухунал ацукьзава. Гъил алтадзава бадеди зи кьилелай ва гьа са гагьда вичи вичикди кушкушзава.
— Я гурцIу-у-ул, вун хтана ахкъатдач хьи, я гурцIул-ул!?
Туькьуьл къагьарди зи туьд михьиз бамишзава…
— Я гуж хьайиди, ам йисалай, кьве йисалай садра хквезвайди я, я гуж хьайиди-и-и! — лугьуда ада, кицIин зунжурди ван авур патахъ элкъвена… — Масабур къведайла, вун аватIани чир жедач хьи, я гуж хьайиди! Ам жуванди я, жуванди!.. Йисарилай садра хквезвайди я, садра-а-а! Адаз инагар кIанзама-а-ач!..
На лугьуди, ахваррай хайи чкаяр аквазвайди зун туш… На лугьуди, зун акьван бахтавар я хьи, зи рикIелай гьатта вири алатнава…
Вуна низ лугьуда, вуна гьикI лугьуда? Зи рикI, шем хьиз, кузва, садазни хабар авачиз… Кьуьзуь бадедин хатур за гьикI хада? Бадеди туьгьметардайла, за вахт-вахтунда кьил юзурзава… ГьакI я, дуьз я… Вуна дуьз лугьузва… Зун батIул я…
Яраб зун кIани, зи гъавурда авай са кас кьванни аватIа?
АватIа, гьа и баде я, тахьайтIа, са касни…
Бадеди вичин хьран фан ни галай гъил мад зи кьилелай аладарзава…
— Дах яйлахда авани? — жузазва за.
— Ун.
— Селлини гьанвани?
— Ун.
Килигна-килигна зи вилериз, зи чиниз, са шумудра вичи вич инихъай анихъ, анихъай инихъ эчIяна, бадеди кьил юзурзава.
— Шаз ви кьил икьван лацу хьанвачир… Гила михьиз лацу хьана… ГурцIул хьуй вун, вучиз вуна акьван хияларда? Гьамиша…
Зун хтана лугьуз, кIвализ атай магьледин аялрин гъиле къенфетар вугана, бадеди, заз чай цаз, агь чIугваз, кьил юзуриз, ихтилатзава. Ихтилатиз, пуд тупIув вичин чене кьаз, кьил юзуриз, зи чиниз килигзава…
— Э-э-эй, чан балаяр, чан балаяр… Гьа яргъарай, акван, квез эхирни вуч жагъидатIа… Гьарма сана… Сад — ина, сад — ана, муькуьд — атIана… Эхирни куьн вири гьа иниз хкведайди я, эхирни… Са кас хьана лугьуда эвел заманда… КIан хьанач лугьуда адаз вичин хайи чкаяр… Кьисметдилай рази хьаначир лугьуда ам… Фена и кас яргъал гъурбатдиз… Вичин бахт жагъуриз… Вири жагъурна… Мал-девлетни, тIвар-ванни. Пачагьдин тахт кьисмет хьана адаз гьа гъурбатда! Пачагьдин тахтунани ам ацукьна… Гьана, гъурбатда… Пачагьдин тахтунани ацукьна и кас, вири хьана адаз! Вири! И дуьньядал вуч алатIа, вири!.. Амма атана ажалди чан кьурла, лугьуда хьи, и касдин вилерилай тIуб-тIуб накъвар фена… Ваз вуч хьана, эй пачагь, вун вучиз икI шехьна лагьана хабар кьурла, жаваб гана лугьуда пачагьди… “Са къван кIандай заз чи дагъларин… А къванцелай гъил алтадна, ахпа рекьидайвал…” Гьа и гафар лагьана, чан ганай лугьуда ада… Кучукна ам гьана… Ахпа виридан рикIелайни алатна фена… Пачагьарни чеб амай кьван я, чан зи рикI… Ахпа… вун пачагь хьанай, вун пачагь хьаначир…
Бадедин чинай, на лугьуди, цуьруьгъуьл фенва… Гьакьван адан чина биришар ава… Бадедин гъилер, на лугьуди, лекьрен къармахар я… Абур агаж хьанва ва адан гъилерин далуйрилай, зилияр хьиз, дамарар фенва…
Ада ватандикайни гъурбатдикай нубатдин ихтилатдайла, за чемодан ахъайдай амаларзава… И ватандин ширинвиликай гъурбатдин гъарибвиликай гьикьван ван жеда? На лугьуди, хайи хуьруьвай яргъаравайбур рикI авачир къванер я…
Гена хъсан я, мугьманар атана акъатна. “КьатI хъвадай” чка жагъана. Баде вичин хуьрек гьазурунал машгъул жезва…
Хуьруьн жегьилри, зи таяри-туьшери, ихтилатар башламишзава… Зарафатар, хъуьруьнар.
Са арадилай бадеди суфрани ачухзава… Суфрадал къацу хъач-мач, целцин ниси, майваяр, са кьве шуьше “Ричал”… Са кьве шуьше эрекь… Чигъиртма…
Зунни вири хьиз рахазва. Амма зун жикIи хьиз я… Винелай иер, амма жакьвана хьуй…
Садазни хабар туш зи дердиникай…
Къуншиди Пелен магьледавай Деве Мегьамедакай ихтилатзава… Адан хеб кьена лугьузва… Хеб кьейила, вич агакьнач лугьуда. ТукIвадай кас авачиз, хеб мурдар хьана, амма Деве Мегьамеда гьа чан аламачир хипен туьд атIана лугьузва, як маса гана! Гьич садазни чир хьанач! Хеб вучиз кьенай лагьайтIа, хипен къвал ламра кIурув яна! Вични анжах алажайла, чир хьана. Гьа ламран кIвач акьурвал чIулав хьанвай лугьуда. Цуьлез алай чка.
За яб акалзава… Хуш ихтилат ятIани, туштIани, яб акалзава… Уьмуьр гьакI физвачни? Са геренда ибурухъни яб акалайла, дуьнья барбатI жедач хьи!.. Кьил юзуриз, “ун, гьакI я” лагь…
Лап геждиз мугьманар къарагъзава… КIвачин кьилел къарагъайла, абуру кицIерин тарифарзава… Пакадлай башламишна, зун абурун кIвалериз мугьмандиз фена кIанда. Хъфидайла, за абуруз хиве кьазва. Ички хъванвай гадаяр я, куьз инжиклу ийида?
— Зи рикIиз чизвай вун хкведайди, — лугьузва бадеди. — РикIиз чир жеда… Ахварни акунай… И чи Къванцин Гада атанвай зи патав, кIвализ… Ваз ксуз кIанзавани? Ахвар гала вахъ, гурцIул… Ви вилер акьал жезва…
— Зун месел ярх жезва… Айвандик. Бадеди зи винел яргъан вегьезва, ахпа адан пипIер къатна, зи кIаник кутуна, зи кьилелай гъилни алтадиз, кушкушзава…
— Ксус, чан, ксус… Яргъарай хтана, галатнава вун… Ксус, чан бала, ксус…
Амма заз ахвар къвезвани?
А геренда гъетериз килигна, за пIупIрусдиз цIай яна. Гъетериз гьикьван килигда? Зи ахвар — кьарай атIанва… Гьикьван пIапIрусар чIугвада? Йифен кьулар хьанва жеди.
Дагъдин винелай вацра сирнавзава…
Вучда? Зун ракьаравай вагьши хьиз я… Чабалмишзава за, амма ван акъудзавач…
Гьа икI, кис хьана, жуван эхир гуьзлемишзава… РикIяй суза ийиз. Халис ракьаравай вагьшиди хьиз…
Мад икI къаткана, акъвазиз жедач. Къарагъна кIанда. Къарагъна, пек-лек алукIна, сес акъуд тавуна, зун гурарай агъуз эвичIзава… Гьаятдал Тарта ала… Адан вилер зал ала, амма заз адакай са акьван кичIе туш…
На лугьуди, зи хуруда аял шехьзава. ГъвечIи, тек аял. Хайи диде дагъдин чилин цифера квахьнавай таза аял шехьзава зи хуруда.
Зул ава зи рикIе, кьеж гузвай зул. Циф авай, цуру, буьркьуь вил хьиз кьежей, мичIи зул…
«Лезги газетдин» 2021-йисан 23-нумрадай
