Йифен этюд

…Кьезил гар къарагъна. Пенжердихъ тIапI­рапIрин ван акъатна, сиренадин пе­шерал­ кьери стIалри далдамар язава. Гьава атиррив ацIанва. Марф къваз башла­мишна.­

Саяд хъфей патахъай аваз ахмиш хьана. Ам явашдиз, мукьуфдивди йифек кужум жезва. На лугьуди залум аваз зулун мише­къат­ марф я — къвазва гьа, къвазва, кьуд  пад мадни чIулавариз, аста-аста зи руьгьдиз къвазва. Вири тIебиатди, зулун чIулав марфади хьиз, зи руьгьдиз къиб язава. РикI хъипи жезва. Зун даралмиш я. Дарих я. Дарих я. Дарих я…

Зун мичIи кIвале къекъвезва. Пенжердин шуьшейрилай еке стIалар цIуьт­хуьн­зава.  Ачухнавай адан хилер йифен гьуьндуьрда, къати марфадик дерин лал кьена, са вуж ятIани гуьзлемишдай кьван къах хьайи зи ачух къужах хьиз, къанвай. Пенжердай къвезвай ламу гьавади, марфадин атирри зун, мелгьемди хьиз, секинарзава. Амма адан таъсирлувал тIимил я. Адавай­, чIулав йифек кужум жез, зи рикIиз авахьзавай аваздихъ галаз бягьс чIугваз жезвач.

Дарих я, дарих я… КIвале авай шейэри гузвай ичIи рекIврекIри зун мадни дарихарзава. Бирдан зи вил столдал алай  лацу ху­нун парчада акьуна. Зун адан лацувили вичелди чIугвазва.

Аламатдин лацувили. Низ чида, ам мус за шикил чIугун патал акъудайди тир­тIа. Заз асир алатай кьван вахтар фейи хьиз я. Залай­ са карни алакьнач. Ам гьакI ама. Зун адаз яргъалди килигзава. Заз акI я хьи, адан винел­ са гьихьтин ятIани хъенер, серинар, къаралтуяр къугъвазва. Адал йифен рангар кIвахь­зава.

Заз дишегьлидин шикил чIугваз кIан тир, ам­ма талукь рангар жагъаначир, фикиррин та­йинвал захъ авачир. Гила и парчадиз ки­лиг­за­вай за фикирзава: “Йиф сирлу я. Ада заз вичин рангар багъишна”. За столдал лампа­ куькIуьр­на. Зи рикIин тIа­лар-квалар вири квахьна.

Зун юргъун я. Анжах гила гьиссна, зун акI галат хьанва хьи, гуя и легьзейра зун инсаниятдин тарихдин рехъ фена, зи вилериз такур аламат, рикIиз тагай азаб амач.

Зун сабурлу я. Захъ са гьихьтин ятIани теж­риба хьанва. Са зурба художникди ла­гьа­най: “Эгер дишегьлидихъ хурар ава­чир­­тIа, закай художник жедачир”. Зунни, аква­дай гьалда, и гьакъикъатдиз мукьва хьанва. Заз жу­­ван гьакъикъат жагъана, акуна. Зун тIе­биат­­дин вилик, и йифен вилик гьамиша буржлу я. Йиф сирлу я. Заз ди­шегь­ли­дин сирлувал жа­гъана. Гьуьляй экъе­­чIай лацу къаралтудиз за­кай гьич аян кьванни хьанач жеди. Амма мида­им яз ам зи рикIел аламукьда. Заз ам багьа я…

 

Аваз алахьна физва…

Марфни къвазма…

Йиф давам жезма…

Мегьамед Ведихов, ЛГ-дин 2018-йисан 21-нумра

 

_____________________________________________________________________________________________________

Гьарасатдин майдандал (Романдай чIук)

Имирали колхоздин малар терг авур са шумуд йикъалай хуьряй гел галачиз квахьнай. Садбуру, ада малар тергна, гила вичин кьил баштанна кицIин хци-диверсантди, масадбуруни ам НКВД-ди кьуна тухванва лугьузвай. Абасазни адан гел санайни жагъанвачир. Адани “Залумдин хва, малар тергна, катна” лу­гьуз фи­кирзавай. Хуьре Абасан кьил регъверик кутазвай кIва­лахар мадни хьанвай. Биши Шамила кутур цIай хкахь тийидайди хьана. Ке­пе­­югъ­лиди, “Гьукуматдин хак акъат­на, куь кьилиз чара ая! Гитлер къвезва, куь къайгъу гьада ийида!” — гьара­йиз, михьиз хуьр беябурчивиле ту­на. Са ни ятIани адан гафар, гафба-гаф кхьена, прокурордив агакьарна.

Гьа ихьтин йикъарикай са юкьуз Абас вични кьуна тухванай. Абас мегер хаин яни?! Абас, яру партизан яз, хайи хуьрелай башламишна, округдай Деникинан кьушунар терг ийиз-ийиз, Каспий гьуьлуьн къерех тирвал фенай. Ахпа Дербентда Яру Армиядин частарик акахьна, ам Порт-Петровскдиз акъатнай. Хуьруьз хтайлани, комитетар арадиз гъунин, хуьре Советрин власть тешкилунин крара еке зегьметар чIугунай. Вичел тапшурмишай гьар са карда викIегьвал къалурунай адаз Ревкомди балкIан багъишайди тир эхир.  Гила лагьайтIа, Абасни, хаин хьиз, кьуна тухванва. Гьелбетда, силисчиди Абасан лайихлувилер гьисаба кьунай, адан кар силис кьуналди сергьятламишнай. Гьа и вахтунда Абасаз силисчийривай Имирали райондин больницада къатканвайди чир хьанай.

Колхоздин кьилин пешекар, азарлу яз, больницада къатканвайди чир хьайила, мегер председателдивай адал кьил чIугун тавуна акъвазиз жедайни? Абасани адан патав фин кьетIна. Белки, амни микробди алабарнава жеди. Эхирки, Абасахъни адаз гун лазим тир, вичиз кьарай тагузвай суаларни авай эхир. Ам аниз рекье гьатна.

Абас больницадиз фейила, Имирали аскIан са кIвале пенжердин патав кроватдал цIай-гум алаз къатканвай. Чка-чкадал хи­рер­ни кьацIар аламай Имиралидин тIетIел квай чин,  кIекрен жагъа хьиз, жегьре хьанвай. Ам михьиз къабарри кьунвай. Имиралиди гьелеквилелди къачузвай нефесдин агъур ванцив кIвал ацIузвай. Элкъуьриз тамашзава. Хиялри тухванва…

— Вуна зи колхозчийрин чIехи пай дустагъра ацукьарнава… Дяведиз фейибур дяведа ава, зегьметдин фронтдизни, ваз чизва, са бубат чан кумай дишегьлиярни кваз тухванва. Колхозда ни кIвалахрай? Бес… им дуьз яни?..

Абасан гафари Имиралидик еке къал кутуна. Ам, фуртна къарагъна, месел ацукьна.

— ГьикI за? Ви колхозчияр дустагъра ацукьарна?! Вун заз гьакI лугьуз атанвайди яни?! Фитнени халкьдин арада вуна туна, кьилни зи хазвани?! Дустагъда туна кIани­ди­ вун тир. Вири ви буьгьтендин крар я абур. А арайра зи тIвар твамир!

— Ваз хабар авачиз жеч эхир, — та­жуб хьанва Абас. — Смялалай башламишна, биши Шамилал къведалди, вири кьуна тухванва. Нинеханум гьич, ам михьиз суьргуьн авур­тIани, зи ваъ авач. Амайбурун вуч тахсир я кьван? Жаздандал атанвай инсанар я, мадни дертламиш хьана, чпивай чеб хуьз алакьнач…

— Я стха, ваз завай вуч кIанза­ва? Вун зи чандал вуч  лугьуз гьава­лат хьанва?! ХупI баладик акатначни зи кьил! — инжиклу яз лугьузва Имиралиди. — Гъавурда гьат тавун хупI че­тин кIвалах тушни?! Зун ина кьванни­ секин тур, я Абас… накь ваъ, вилик йи­къалди заз ви колхозчияр гьич кьу­натIани хабар авайди туш. Проку­рор гьинавайди я, зун вучтинди я?..

— Ваз хабар авачирла, биши Ша­мила гьикI гьарайнатIа, Смяла вуж янатIа, ни вуч авунатIа, галай-галайвал кхьейди вуж я?

Имиралидин чара акьалтIна:

— ХупI бала гьалтначни зи чандал, я стхаяр! Мегер Яру кьвала авай­ди са зун тирни? Ана гьа НКВД-дин вичин къуллугъчиярни авачирни кьван?! Вуна вучиз чIуру кIвала-хар зи хиве твазва? Атана силисчи­ди завай хабарар кьурлани, за садан­ тIварни кьурди туш. За чалпачухдай зи кьил акъатнач лагьайди я. Па­пари алтIушна чухвана лагьайди я. Гьа­къикъатдани, гьакI язни я эхир.

— НКВД-дин къуллугъчийрал зи шак алач. Вучиз лагьайтIа, хуьруьз атай отIретIдин кьиле авайди захъ галаз Граждан дяведа къуьн-къуьневаз женгер чIугур зи дуст Сабир я. Зун адахъ галаз а вахтунда ра-хун­ни авурди я. Ада зун маса гуч эхир. Белки, юлдаш Сардарова а алчах кар авунатIа?

— Сардароваз ви хуруьнвийрин тIварар, фамилияр вири галай-галайвал гьинай чир хьурай?! Касдин авайни авачир са пенжекни ви хуьруьнвийри кIускIусна. За гьикI жаваб ганатIа, силисчидиз адани гьакI жаваб гайиди заз хъсандиз чида.

— Бес а алчах вуж хьуй? — Абас фи­­киррик акатна. — Колхоздин пар­торгди, заз хабар авачиз, а кар ийич. Советдин председатель Рагьимханни заз накь вичин кIвале акурди я. Чинар, вилини цIару хьана, дакIу­на, вичивай кIваляй экъе­чIиз жезвач лугьузвай.

— Заз чидач, Абас, чидач… За та­­хьайтIа, вуна залай НКВД-диз, ди­версант я лагьана, арза авуна лугьузвач хьи.

— Таб я, Имирали. Зани садазни арза авурди туш. За ийизвай чалишмишвилер вун кIвалахдилай алудун патал тир. Заз хабар авачиз, а кар ни авунатIа, зазни бегьем хъел атайди я.

— За вун я лугьуз тестикьарзавай кар авач, Абас. А кас чирун патал за НКВД-дин къуллугъчийривай хабарарни кьуна. Заз садани тайин жаваб ганач. Ахпани а алчах вуж ятIа, чир хьана вучда кьван. Имиралиди яргъандилай пек къачуна, адалди вичин пел михьна. Абасни, пIузарар вегьена, хъелнавайди хьиз  ацукьнава. Алукьнавай секинвиликай лезет къачузвайбур хьиз, гьавада пIапIрусдин гумадин чIунари, явашдиз элкъвез, сирнавзава. Абуруз та­машна куьтягьайла, Абаса лагьана:

— Атай итим саймиш тавурла, сифтедай завай ви кефийрикай хабарни кьаз хьанач.

— Атайдай чухсагъул. Зун валай гзаф рази я, — чинилай пек аладарун акъвазар тавуна, къавуз килигиз рахазва Имирали. — Зун лап кIу­бан я.

— Вуна зал паркутар гьалчмир. Жуван рикIик квай кIвалах, кIани-та­кIан вуч аватIа лагь, башуьсте.

— Чан сагърай. КIани-такIан авач. Им агъургъан я. — Имиралиди кьуьнтел кьван гъил кьецIиларна, ца­вуз хкажна. — Им фронтда къазанмишай аманат я. Са бубат инжиклу хьайивалди, беден къабарламиш жезва. Туьнт хьайила, на лу­гьуди, къенепатариз язава, нефесни кваз четин жезва. Гзаф угъраш шей я.

Абасан чинилай хиялрин хъен яваш-яваш алатзавай. Адаз къвез-къвез Имиралидин къариба гьалар ашкара жезвай.

— Я кас, алатда ам. Жуван сабурлувал хвена кIанда! — каш язава Имиралиди.

Абас кIвачел акьалтна. Са сеферда гъил кьун тавурла, Абасазни  кьвед лагьай сеферда гъил вугуз утанмиш хьанай. Амма, хъфидайла хьайитIани, хийирдин са гаф лагьана кIанзавай.

— РикIиз регьим це. Жув хуьх. Фад сагъ хъхьухь. Колхоз лап четин гьалда ава. Куьмек герек я. Ви­ри къуватар садна, кар бажармишна кIанда.

— Зак мад умуд кутамир, Абас.

— Вучиз? — адан каш квай нефесдихъ яб акалзавайда хьиз, хабар кьазва Абаса.

— Зун мад куь хуьруьз хкведач. Завай ана кIвалахиз хъжедач. Заз чизва. Яру кьвала куь хуьруьн жемятдин патай къазанмишайди анжах са такIанвал я. Абуруз закай душман хьанва. За абур тахсиркарзавач. Вакъиаяр чеб гьакI кьиле фена. Зазни ана маса чара амачир. Гила дегиш хъжедай затI амач. Къуй гьарма вич алай чкайрал аламукьуй. Амма ваз чир хьухь, Абас, за куь жемят кьиникьикай къутармишна. Амайбур гьакIан куьлуь-шуьлуьяр я.

Абас шит кас тушир, гьакI хьайила, адани куьрелди лагьанай:

— За ваз вуч лугьун, ихтияр види я, Имирали. За ваз са манийвални ийизвач. — Абаса ракIарихъди кам къачуна.

— Абас, — гуьгъуьниз эвернай Имиралиди. — Артуха яцIара гьат­дал­ди, энгел тавуна, дустагъра тунвай жуван колхозчийрин къайгъуда хьухь. Абур гъавурда авачир яшлу инсанар я. Абур тахсирлу туш. Силис­ куьтягьдалди къайгъуда хьухь. Та­хьайтIа, абуруз ахпа куьмек герек яз амукьдач. Бейни квахьнавай дертэгьлияр я лугьуз субутара. Вун революционер, чандилай гъил къачуна, Совет власть патал женгер чIу­гур­­ кас я. Ваз хъсан лайихлувилерни­ ава. Ви гаф виридан вилик ише ­фи­да. Яру кьвала жува а зегьметралди тIегъуьн галукьуникай хвейи ­инсанар гила дустагъра тун зазни гьайиф жедай кар я. А вахтунда­ за азиятар вуч патал чIугунай кьван? Уьмуьр гьакьван метлебсуз шей яни мегер. Хъсанвал патал чIугур зегьметри писвал арадал гъайила, дуьнья виридаз дар жеда. ГьакI хьайила, зунни фронтовик я, зазни лайихлувилер авачиз туш. ТIимил хьайи­­тIа­ни, гьакимри зи гафунизни яб гуда.  Зани ваз а кар патал куьмекда.

Гьиссер какахьнавай Абасавай сифтедай са гафни лугьуз хьаначир. Вичин жегьилвилизни килиг тавуна, ада Имирали бегьем камалэгьли тирди кьатIанай. Абаса ахварай хьиз кушкушна:

— Чухсагъул, Имирали. Сагърай. Вун кьегьал кас я. Ви чан сагърай. Сагърай… — Абас кIваляй экъечI­най…

«Лезги газетдин» 2018-йисан 29-нумрадай