(1855-1934)
Чи патав редакциядиз и йикъара илимрин кандидат, ДГУ-дин профессор, литературовед, чи рикI алай муаллим Гьажи Гьуьсейнович Гашаров атанвай. Адав вичин гъиле алатай асирдин 60-йисара гьат хъувур ахцегьви жерягь, шаир ва Советрин девирда Ахцегьа халкьдин образованидин кар гуьнгуьна тунал машгъул хьайи просветитель Малла Эглеран са хейлин эсерарни гвай.
И шаирдикай бязи делилар ва адан са шумуд шиирни чна цIуд йис идалай вилик (2009-йис) “Лезги газетда” чап авурди я. Амма жуьреба-жуьре инсанрин гъилерай гьат хъувур вири эсерар я гилан гьарфаралди кхьин хъийиз(абур авторди араб гьарфаралди — аджамдалди кхьенвай), я газетда, я масанрани раиж хъийиз агакьнавачир. Мадни са кар: алимди къейдзавайвал, Эглеран вири ирс гилани тамамвилелди я кIватIиз, я винел ахкъудиз хьанвач.
Литературадин илим ва чи руьгьдин тарих чирун патал яргъал девиррай чав агакьзавай ихьтин шагьидвилерихъ чIехи метлеб авайдал шак алач. Малла Эглер вичин девирдин (XIX асирдин эхир — ХХ асирдин эвел) лап савадлу векилрикай сад хьана. Ада Ахцегьа Ахцегь Мирзе Алидин медресада, гуьгъуьнлай Юкьван Азиядин чIехи меркезра араб, фарс, туьрк чIалар, дуьм-дуьз илимар, жерягьвилин сирер чирна. Гьа са вахтунда вичиз дериндай таъсирай вакъиайрикай шиирарни теснифна. Абурай чаз шаир фейи рекьер, адан руьгьдин къамат ва девирдин хейлин алакъаярни чир жезва. Гьар са шиир вахтунин шагьид хьиз я.
Уьмуьрдин чIехи пай ватандивай яргъара акъатай шаирди хайи ерийривай вич къакъуднач, гьа яргъарайни багърийриз чарар-шиирар рахкуриз хьана. Абур вири ватан кIан хьунин, инсандин къанажагълувал, савадлувал хуьнин, кIанидаз вафалувилин, девирдин кьуьруькарни чуьруькар негь авунин гьиссерив ацIанва.
Кхьинин устадвилин жигьетдай чеб лап вини дережадинбур туштIани, абуру чаз а девирдин инсанрин руьгьдин къамат чируниз екедаказ куьмекзава.
Алим Гьажи Гьуьсейнович Гашарован кIвалахдизни гьуьрмет авун яз, чна чи гъиле гьатнавай дафтаррикай менфят къачузва, Малла Эглеран эсерар кIелзавайбурув ахгакьарзава.
________________________________________________________________________________
КIанидаз
Гьар вун рикIел атай кьван шез акъатзава зун,
Кана, кумач зак зи ухшар, инанмиш хьухь вун.
Инсаф яни, зун ви рикIел садрани татун?
Им кар яни, тушни килиг, чан зи гуьзел яр.
Шумуд гьафте, шумуд йисар, шумуд физ аям,
Яр, вун паталд тIимил хьанач зи рикIевай гъам.
Аманат яз хуьх на ви кьве агакьай шамам,
Нахуш яз, вахъ вил гала зи, чан зи гуьзел яр.
Кефи пузгъун хьанамазди, иштягь ийир затI
Валай гъейри садахъни жеч, жагъидай туш мад,
Са куьнихъни са чIавузни жедач ахьтин дад,
Заз кIаниди гьа гьам тушни, чан зи гуьзел яр.
Вуна айру фикир-хиял, аман, ийимир,
Лугьуз кIани гаф аватIа, лагь, къене тамир,
Дяве тахьуй чи арада, жизви хъел къвемир,
Гьавая гъам гумир на заз, чан зи гуьзел яр.
Адет яз, сес хьайила яр алай синелай,
Ахьтин сес багьа жеда жуван вилелай.
Инанмиш жез, кьаз тахьуй гьа вуна кьилелай,
Шумудни сад гьакI яд хьана, чан зи гуьзел яр.
Шумуд сада гьакI къакъудна кIанибур, дустар.
Ваз малум я, рикIел хкваш виликан йикъар.
Гила гьинихъ алатнава даим аквар яр,
Ви майил бес масанаван, чан зи гуьзел яр?
АвачиртIа, тIая гила накьан килигун,
Жафа тушни, вафасуз яз, виняй килигун.
Мецел къведач ваз лайихсуз усал гекъигун,
Зун рахадач маса мецяй, чан зи гуьзел яр.
Лазим я зун кунуг, чIуру зав сир гуматIа,
Куьгьне валчагъ, кьула кутаз са еб аматIа,
А гьуьрметар зи рикIелай нагагь фенватIа,
Ахпа лагь заз, эй вафасуз, чан зи гуьзел яр.
Вун вафасуз хьайи чIавуз, къвал къваз зи винел,
За вуч авун лазим жедай, акI тирла анал?
Зун айибмир, ви къапудал фад хьиз татунал.
Эллери туьгьмет ида чаз, чан зи гуьзел яр.
«Лезги газетдин» 2019-йисан 44-нумрадай
__________________________________
Ярдиз
Хьанач са югъ, са йиф саки, вун рикIелай къанач хьи за.
Гьар гьамиша хьана рекьел, вал вил алаз, чIугваз азаб.
Кьве гъил хкаж, ая дуьа, цавариз на ая суза,
Зи бахтунин курвал яни гьамиша зал атун къаза?
Ара-бир зи япарихъ няс къати сесер гелязава,
Анлай-инлай гъейрибуру еке къванер элязава.
Билбилдин муг чIур авуниз, тавлатмишиз, темягьзава.
Ваз хабар хьухь, ви крар икI ваз хабарсуз куьтягьзава.
Вафасуз я инсанар вуч, лекьрен гъиле лиф гьикI твада?
Эгер икьрар хьун тавуртIа, лугьудалди эхь, гатада.
Ялгъуз кIвале зиндан жеда, гьафтейралди каш гуз тада.
Цурун парч1 хкаж тежер руш гъуьлуьн кIвализ рекье твада.
Ваз герекди маса рехъ я, кIанида ваз ийин гьуьрмет,
Вун куьз завай къакъатнава, амачиз гуьзел къияфет 2.
Эвелимжид ви рикIиз жен ви ракъибрикай са регьят,
Ахпа ийин на ви ярдиз баш эндирмишиз3 зияфет4.
Яри-ярдиз акур гьар са межлисра жен Керем-Эсли.
Зар-зар чикIин ана чилиз, мескен-майдан шиткиз гъили,
Вилер вилера туна текрим — тязим5 ийиз кьили,
Анал за вуч ийида, бес акьулдикай жечни дили.
Гьич фикирни ийич вуна, Нуьгьан тIурфан хьайитIани,
Вакай зун къакъатда лугьуз, кемендалди хьайитIани.
Ашкъиди заз гьич кар гудач, агъудин къаб гайитIани,
Туп-тфенгдилайни элкъвеч вад виш гуьлле фейитIани.
________________
- Парч — цурун афтафа
- Къияфет — буй-бухах.
- Эндирмиш — кьил акъудун.
- Зияфет — межлис.
- Текрим — тязим — чIехиз кьун, играми хьун.
- Нуьгь – пайгъамбар
Бейтер
Эсиллу кас саф къизил я, гьар са карда хананда я,
Ви метлебар, гьам себеб яз, дуьз ва барабар фида хьи.
Кар хьайитIа нагагь четин, дустунивди дерт — гьал ая.
Я регьятвал, я теселли ада, шаксуз, ваз ида хьи.
Садни за квез ийин веси: кIан хъжедай затI къачумир,
Ви мал вуна хгайтIани, эхирдай къехуьн хъида хьи.
Садни авач, ви са карда вил тутуна, дуст жериди,
Сифтедай ваз къалур тавур сир ахпа загьир1 ида хьи.
Садни са кар мадни ава: бурж вугуда мерд яз эвел,
Кепекдикай манатар жез, ахпа гьисаб хкьада хьи.
Дуьзни-турус карда лугьуз, чаз багъишда къимет сифте,
Ахпа багъиш жедач ужуз, генани пар вал фида хьи.
Сагъ кьилик кьваркьвар кутамир, ярдикни на къал кутамир.
АкI багъишна хъвай эрекьди кьведра вун пиян ида хьи.
АкI дуланмиш жен хьи, халкьдив гьамиша сагъ рафтар ийиз,
Са гъвел такIан кар хьайивалд, вири рехъ ужуз жеда хьи.
Гьич са касни кескин — кесер2 авай хенжел, гапур тахьуй,
Гъил элкъвейвал ягъайтIа, ам кьил элкъвейвал терс фида хьи.
Нече шумуд гар атана Бегьлиханан хуьруьн чилел.
Вахт фейила, ви тIварни, дуст, зи рикIелай гьакI фида хьи.
________________
- Загьир — машгьур
- Кескин — кесер — хци.
Ялгъуз
Лит кIулаваз, билек кьуна, паб галаз,
Фитнекардин ялавди вун кун ялгъуз.
Асайишдин хвеш акатиз чарадак,
Жафа тушни жува каш чIугун ялгъуз.
Къапанд патав вун чувал гваз фейила,
Жафа гьам я — буш чувал вахкун ялгъуз.
Са гафуналд, тIачни сав жечир къизил,
ТуначиртIа кур кьисметди зун ялгъуз.
Буба-стха аваз, авач хьана заз,
Итим текьей къан хьана ам, зун — ялгъуз.
И аямда сад-садаз дестекар жен,
Жуьт-жуьт я халкь, амма хьана зун ялгъуз.
Фу шивцелла, зун — пияда, калтугиз,
Инсан кьиляй-кьилиз гьикI я хьун ялгъуз?
Амай ризкьи Ватандал це, Иллагьи,
Ваз кIан жемир ажуз килфет тун ялгъуз.
ХупI жафа я бурж кIулаваз гагьатун,
Кепкир, кIаса, хвахни рух гахкьун ялгъуз.
Эглер cа чан я, чирбуруз чизава,
Суьгьуьрчи са вели хьтин хьун ялгъуз.
Дадашаз
Чан диде, на лагь дадашаз,
КIаниди къалагь дадашаз.
А гададиз зун тагайтIа,
Жеда лагь зи агь дадашаз.
Кардал зи гъил фидач, валлагь,
Жеда гьал куьлягь дадашан.
Амукьда зун кьве вил тIушаз,
Къалуриз гунагь дадашаз.
Билбилдинни чуьлдин кьиса
Вуч ятIа, хълагь дадашаз.
Эх тежер дерт жеда эхир,
Пулда тур темягь дадашаз.
Нече шумуд хабар туькьуьл,-
Имандин рехъ яхъ дадашаз.
АхквазватIа вичин руш яз,
АтIурай дуьз гьахъ дадаша.
КIани яр хьуй, затIни тахьуй,
Зи дил минет твах дадашаз…
«Лезги газетдин» 2019-йисан 45-нумрадай
_____________________________________________________
Къази
ИкI вуна зун вучиз, лагь, русвагьна, Къази?
Халкьар сиве зи тIвар туна, агьна, Къази?
Бедлем жеда вафасуздахъ икI агъур кас,
Ажеб сикIрен ракьар на хкяна, Къази.
Вафасуз тир дишегьлидин бед хесетар
Вири санал вав ажеб агакьна, Къази.
Фарсарин са мисал гьа ви мисал я хьи:
Буй куьруьд яз, фитне ви турвакь я, Къази!
Дишегьлидин яман шикил ам я хьи мад,
Вич — са кIалам, серфе хупI фирягь, Къази.
И лишанар — вири вибур. Амма хьи ви
Куьлли — тевбе1 бахт гьина некягьна, Къази?
Зи кIвал чIурна, шумудан кIвал чIурдатIа мад,
Акун — хата, тамам зун куьтягьна, Къази.
Суьгьуьр я ви чIулав кьве вил акурбуруз,
ЧIемерукрин кьве гулцIам ви шегьна, Къази,
Лугьуз кIан тир, душмандивай яргъаз хьухь вун,
КIуьд мам квай къанжухди хьиз на цIвехна, Къази.
Эглера эглеш авуна, шагь шикил ви икI чIугуна,
Межнун хьана зун чуьллера, уьмуьрлух на яхна, Къази.
___________________
- Тевбе — туба
* * *
Гьич вафа жеч са заманда дугъри — игри дустарихъди,
Кул ягъайтIа1, вун кьвалалай, хур хгана, вегьеда хьи.
Я кас, вуна де вуж кьуна, сидкьи саф2 тир дуст я лугьуз,
Гьа гьада вун душманд вилик, туьд кьуна, гьакI рекьида хьи.
Вав барабар тир несиб мал ви дустари гуда маса,
СтIунни гъил такакьарнал туна вун, гьакI хъфида хьи.
На ви рикIяй, юкь эгмишиз, гьар гьалтайнал салам гуда,
Вун акурла, кьил телягъиз, чиниз муьрхъуь чкIида хьи.
И чIалар хуьх къадир аваз, кIандатIа квез дуьз насигьат,
Эсиллуди яхъ дуствиле, эсилсуз вав ккIида хьи.
___________________
- Кул ягъайтIа — кIвач галкIайтIа
- Саф — гьакъикъатдин, сагълам.
Эглера лагьана
Иллагьи, и гьайиф гьич рикIелай фич,
Бегьем хали женни течир майва гьич.
Тамам кар яз муьгьуьббатлу хьана зун,
Рекьир къални дегиш жеч зи гьайва гьич.
Муьгьуьббат са яман дерт я, кьадай цIай,
Нагагь а цIуз аватIа са дава гьич.
Первана хьиз, жува вегьей чирагъдал,
АхквадатIа адаз мескен цава гьич?
Акатайдаз багъишиз бул тавази,
Рекъиб пара хьана, амма чара гьич.
Иллагьи, са жаза це а рекъибдиз,
ТахьайтIа заз, кесибдиз, гуч гьава гьич.
Зи билбилдин муг чIурна хьи тамам хьай,
Ам са залум я хьи, тежер шива гьич.
Яраб зун хьиз кайибур мад аватIа,
Гиманда зи Керем ада, туба гьич.
Гзаф гьижран, гъазават за чIугуна,
Им уьмуьрдай гьисабич за, ара гьич.
* * *
Вавай хьайитIа, яр, заз гьайиф авуна,
Кьисасдач за, ахьтин фикир мийир гьич.
Кьил баштанна, вун аквазмач вилериз,
Вавай жерид авуна на, тийир гьич.
За зун хьтин кесиб гъана, михьна рехъ,
Ви патай заз аквазвачир хийир гьич.
Ви шейтIан кьий гьакIа хьурай шимерик,
Агализ жеч за кутунвай жигъир гьич.
КIани жуьре рахура ви душман мез,
Инанмиш жеч адахъ бейни факъир гьич.
Ахцегьа ваз муьштери жен бажагьат,
Эсилдихъ ви хьанач са затI загьир гьич,
Гьа ктIай чак вуч ви чанди кужумда,
Маса са затI акурди туш, магьир гьич.
Иллагьи, гьадал дуьшуьш хьурай ман,
Югъурдачир ви вилик са жингъир гьич.
Пал путулка
Пал путулка, пуд абасди къачуз, хъваз,
Ава гагь тIиш, гагьни кьилин кукIуш хаз.
Гагь коньяк, гагь кахетинска, гагьни ром,
Карч хкажна, яда, хкьаз жедач рум.
ТIурни кутIур, къаб-къажахдин къайгъу кьач,
Тар, кеменча, балабандихъ бабли тач.
И кьиляй ранг алаз къалурда чпел,
Еке лакариз акъвазда ягъиз пел.
Види гаф туш хьи, майданда жез туш гьахь,
Ви гъерез вуч ятIа, заз на ачух лагь.
Хам хуьруьнви, и хесетар куьз герек?
Кьадар чира… Чуру тамир са черек…
Къурабадин чIал
ХъуьтIуьн фесилда тахминан гъизва чарчел за бейт — бейт,
Чин такьуна, лагь куьнени, яни, тушни гьа суьрет,
Гьуьрмет эсла амач, кумач я чинрикни берекат.
Са йихихди гьейвереда1 кIвенкI кьуна, из гьерекат.
Къаргъадикай башчи кьамир, харапIра жеч мярекат.
Вад манат вири тулкI авуртIа, жеч вичихъ са эменни.
Нвехуьн чIахар урла куьтягь, вилик санбалдиз къвенни
Яхун ябу, хай пурар гваз, чамарда къизмиш женни?
Вичиз-вичин гьал течирдал вил эцигнан на къени?
___________________
- Йихих гьейверед — башчи, хулиган
* * *
Каспи гьуьлелай Туьркмендиз, Самарканддиз, Афгъандиз фена,
Хурук акатай нече шумуд ваз аксибур на хвена.
И сиясатдал кIватIайбур вири цана руфуна.
ГъвечIи бармак, куьгьне чухва, са хъаркъу сят туна.
Ата-бубайриз такур дунда хквез кIанзава кIвализ,
Терек казак, осетин туш лугьуз жеч а ви кьилиз.
Гьинавачир шариатдиз аси крариз ялиз,
Жунгав яцран макьамариз, будала девир гьализ,
Гьар са югъ — са мехъер хьиз, гьич течиз хифет чализ.
Садни са кар мад ава: гьейвередив жеда гьава,
Халкьдин арада ихтибарлу жеда ахьтин бед ява.
Гьикьван гзаф кIанивилер, элкинар уртIан жува,
Хийир-хейрат хьуй, мел-мехъер, жеч ам кукъудай тава,
Ихьтин кьатI кими крар: къе вуна тергда шариат,
Амма чидач, жедатIа ваз са кар кьезил ва регьят.
«Лезги газетдин» 2019-йисан 46-нумрадай
_____________________________________________________________
* * *
Эглер, вун и гуьнгуьнава, гьар затI акваз, гьич такакьаз,
Вичин метягь кIани са кас заманада гьич гатакьаз.
Халкьди негьда вич эхирни, къекъведа гваз, меце жакьваз,
Валаравй вак хьиз экъечIда, и фирягь, дуьз уьлчуь такваз.
МичIи хьайила, квахьай йикъан амукьда гьакI зиллет чIугваз,
Манатни кьве шагьи са чан хьанава хьи гила рекьел,
Жибиндай гуз, фу нез йикъа, абас къачуз жуваз зерел.
Пичханадал кIвенкIна, вири мягьтел хьана, эгмишна кIул,
Агъдаш базар — «гьакь ужагъдиз» кIватI хъжеда вири и пул
Зизикай1 хана хтай кьушун авай йикъа гьатнава хьи,
Хъсан гумрагь саз жегьилар сад хьун иниз кIанзава хьи.
КукIвар хьайи чка техйиз, чалагъандин дундава хьи,
Вилер хандакIда акIана, ругьи-раван2 юндава хьи!
Эхир къачагъвилер униз чIулав хиял-фикирзава,
Я девлет, я ажал лугьуз, чуьллера гьакI зикирзава.
Аси тахьуй Ви рекье чун, вуч лагьана халкьнава чун?
Архайин ая ман Вуна, чи ватандал гьалкьнава чун.
Буйни тар хьтин игитар къапуйра сергердан авуна,
Салам гуз, салам такьаз, варарин сивел акъвазна,
Къаратикен гъиле кьуна, кицI гатадай къа гьатнава.
Назим Эглер са къариб угълан я, гьуьжетдалди фейи.
Фим-фим ятIа чир ийиз кIанз, кIвалахда луз къалда хьайи.
Несилка хкажайла, гъилин цIумар хъукъваз, ифей,
Гьафтеда кIвалахайла, гьамни масадаз туна хъфей,
Чанта къуьниз вегьена икI, къураба яз даим къекъвей…
______________________________
- Зизик — хуьруьн тIвар
- Ругьи-раван — акъатзавай руьгь
Кьуьзуьдаз руш гун
Гьич рава жедани, икI такIандаз гун,
Яш барабар къведайди кIанзава рушаз.
Сев хьтин кьуьзуьдаз, аман, зун гумир,
Чиг аял тушни зун и мукьва, накь, шаз?
Кьуьзуь гъуьлуьз финиф бес и заз кIамани?
ГьикIда? Вучда? Амукьна гьакI гъилер тIушаз.
Вуна вакди фикира, жери кар яни?
Разивал гун такIандаз… Гъуьлуьз фин хуш яз.
Яргъи йифни куьруь югъ гьикI акъудда за,
А кьиле зун шехьиз, и кьиле куьн ишез.
СтIал алай сегьердин къацу векь хьтин,
Цуькверин ни галамай жегьил захъ тежез.
Сада-сад чун жеривал вердишар ийиз,
Хаму кард хьиз тахьана, гуьруьшда къекъвез.
За Гелхенрин пIиреривай ийида тIалаб,
Вайзар ийиз, къанни цIуд руш галаз, ишез,
Самар авай чувал са къвалав месик кваз,
Гъамар къвачни даим зал, сакIан эх тежез.
ЦIувад йисуз хвейи анар гьикI хьуй кьуьзуьдаз?
Эглер ама и алчах кар гьич эх тежез…
«Лезги газетдин» 2019-йисан 48-нумрадай
