Къалурдач за   

Рагъул ятар акьаз къванцин къвалара,

ВацI катзава каф кьилеллаз гьуьлуьхъди.

Гьакьзавач ам вичин гьяркьуь хвалара,

Ялиз ава зурба гьуьлуь вичихъди.

 

Эй, Самур вацI, вуч аватIа рикIе ви?

Лугьун тийиз чаз вуна ви сиреркай,

Я дагъ, я раг са затIни туш сиве ви,

Хабар туш ваз чи рикIевай хиреркай­.

 

Вун физава гум кьилеллаз, серт хьана,

КатзаватIа яраб вун нин гъиликай?

Никай яраб ваз азабни дерт хьана?

Хабар хьана кьве пад хьайи рикIикай.

 

Кьве патава ви са хизан — лезгияр,

РикIеллачир азиятар гъанва чаз.

Рагъ алай къуз гузва харци азият,

АкьалтI тежер гъам-хажалат хьанва чаз.

 

Зун лезги я, къалурдач за ажузвал,

Накъвар гъидач лекьре вичин вилерал!

Нифретда за гьар камунал гьахъсузвал,

Тухудалди халкьди кьуна къуьнерал!

 

Чи девирдин депутат

Хкядайла, “векил” хьана вун халкьдин,

Гила чи халкь “ви векил я”, депутат­.

Ван хквезмач я ваз гила шел-хвалдин,

Чи чIур хьайи гуьгьуьл я вун, депутат.

 

На гьар садаз къизилд дагълар багъишнай,

Хкядалди руг хьана чи кIвачерик.

Чаз девлетар гафаралди ахмишнай­,

“Кьеж кухтунай” кьуру хьанвай туьтерик.

 

Сесер гана процентар — лап гьа виш!

Хкянай вун чна халкьдин векил яз.

Креслодив хьун кумазди вун вердиш,

Туна вири на чун гъафил, сефил яз.

 

Накь цавариз акъудна ви махари,

Сесер кIватIна, цIар илитIна хуьрелай.

Базардин къуз хкягъайла халкьари­,

Ислен юкъуз алатна чун рикIелай.

 

Хкядалди кIусни “дамах” вав  гвачир,

Хуьруьнвийриз гьар садаз “юлдаш”  хьанай.

Хкягъайла, ерли намус, ягь квачир,

Са бегьемсуз тапархъан — угъраш хьана!..

 

Чешне хьурай  

КIвалин пипIе акъвазнавай цIийи свас,

Лацувилиз цIарцIар гузвай чини я,

Экуьвилиз язва ам лап лацу кIаз,

Гуьрчегвилиз буйдиз  кьакьан  нини я.

 

Мубарак хьуй свас гъайидаз, мубарак,

Бахтлу хьуй куьн, чандин сагъвал хьурай квез.

Шадвал хьурай куь уьмуьрдин гьар са къак,

Берекатдин марфар цавай къурай квез!

 

Балаяр хьуй адалат, адет чидай,

Акъваздайбур куь гафунин буйругъда.

Куь уьмуьрдиз гьар къуз са шадвал гъидай,

Жедайбурни гьамиша куь къуллугъда.

 

Чешне хьурай куьн гьа бицIи балайриз,

Такуй чпиз уьмуьрда четинвилер.

Кьисмет хьурай рушаризни рухвайриз

Ватан патал зегьметдин игитвилер!

 

Тахьуй чпиз  чIуру патай туьгьметар,

“Ават тавуй” диде-буба фикирриз,

Хкажна хьиз инсанвилин къиметар,

Чешне хьуй чеб мад къвезавай несилриз!

«Лезги газетдин» 2020-йисан 2-нумрадай.

______________________________________________________________________________________________________________________________________

Амукьнай зун, акъатна хьиз пIузарар…

 

Тик дабанар алукIна на кIвачерал,

Вун аквазвай пеш акъудай чинар хьиз.

Муьгьуьббатдин гьал акьалтна вилерал,

Зун амукьнай, сивяй цIаран ятар физ.

 

Я жув жуван агъан тийиз вилерихъ,

Ви кьуьлуьни ракъурнавай суьгьуьрдиз,

Гар галукьиз къугъвазавай кифери,

Руьгьни кваз зи авуднавай фикирдиз.

 

Акунай заз икьван чIавалд рушарни,

Гьич садахъни ви гуьрчегвал авачир.

Акур къалай квахьна, руш, зи ахварни,

Я юкъузни рикIиз кьарай хьаначир.

 

ЦIайлапанар ягъайла ви вилери,

Беденни кваз зайиф хьанай хабарсуз.

Гьа йикъалай эх тийиз зун чилери,

Хуравай рикI аватнай хьи къати цIуз.

 

Вун масадан яр тирди чир хьайила,

Зи фикирар хьанай гьакIан ахварар.

Гьайиф чIугваз, вун масадаз гайила,

Амукьнай зун, акъатна хьиз пIузарар…

 

Алатна фей гарун жуьре

 

Зи гьалдикай такьаз хабар,

Кьил баштаниз катзава вун,

Гел галачиз квахьна ахвар,

Мад зи рикIе гьалтзава вун.

 

За ваз кхьиз манид бендер,

Къвалавай физ, фикир тагуз,

Хкаж тийиз зал на вилер,

РикI секиндай са гаф талгьуз.

 

Им гьикI хьурай, авач эхир,

Зун кьуразва цуьквед жуьре,

Ви рикIевайд тежез заз чир,

Дерин жезва хер зи рикIе.

 

Йифен ахвар, йикъан кьарай,

Вун рикIеваз, атIанва зи.

Аватзавач я бахт цавай,

Шел туьтуьна акIанва зи.

 

ИкI фидани бес чи вахтар,

Бегьер тагъай зулун жуьре?

Акъатдани жегьил йисар,

Алатна фей гарун жуьре?!.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 24-нумрадай.

______________________________________________________________________________

Зи чанда вун…

 

Цlал эцигна, ифирзава къе за рикl.

Акl тавуртlа, ам акъвазун мумкин я.

Вун галачиз тухуда за уьмуьр гьикl,

Фикир тийиз, вун, яр,  пара секин я?

Рикl гатазва за, эцигна кlавуздал,

Гьерекатвал кухтун хъийиз ивидик.

Къалурдач, яр, садрани за ажузвал,

Гьич экечlдач ажузвилин киридик.

Вун паталди рикl акъудна гуда за,

Гьа рикl, яр, ваз гьамишалугъ даях хьуй.

Ваз рехъ экуь хьун паталди куда за,

Мичlивилер квадарзавай чирагъ хьуй!

Зи кlанивал агъуз ийич вахтари,

Рикlни хура ишезава, ван тийиз.

Я са рехъ заз къалурзавач гъуцари,

Я вунни, яр, гъавурда акьан тийиз …

Рикl амукьрай, руьгьни кваз ваз гузва за,

Вун галачир уьмуьр кlандач, кlанда вун,

Гьа руьгьни, яр, рикlни галаз кузва за,

Акъат тийиз, гьатнава зи чанда вун!

 

Жаваб тахьай…

 

Гьар акурла дегиш жедай,

Гагь тlурфан хьиз ахмиш жедай,

Са хабарсуз хиял я вун,

Жаваб тахьай суал я вун!

 

Хиял я вун, тежезвай чир,

Лугьун тийиз рикlевай сир,

Акъат тийир са тlал я вун,

Жаваб тахьай суал я вун!

 

Рикl акъудна къалурда за,

Гьинай жаваб жагъурда за?

Гуьрчегвилиз марал я вун,

Жаваб тахьай суал я вун!

 

Вун язава лап иер руш,

Амма завай кьаз тежер къуш,

Акьулдизни камал я вун,

Жаваб тахьай суал я вун!

 

Бес за вучда, хьайила кlан,

Кайи рикl зи, туш хьи, руш, къван,

Заз атанвай ажал я вун,

Жаваб тахьай суал я вун!

 

Къалп накъвар

 

Чилерилай чилин кlаник ракъурна,

Зун амачиз, къе, яр, вун лап секин я.

Гила куьз  я, чан-рикl  ийиз,  “хъукьурна”,

Ван къвезвач заз, сурни зи лап дерин я.

Винел ала пара агъур накьвар зи,

И алпанда юзаз хьунни мумкин туш.

Эй зи гуьзел, куьз герек я накъвар ви,

А накъварни герек кьадар дерин туш.

Вун ишезва, гила, яр, зи “язухдай”.

Зун гьатайла жегьеннемдин сегьнеда.

Вун ишезва, шехьдайди хьиз кьасухдай,

Бурж вахкузвай савдагардин жуьреда.

Заз лагьайтlа, а къалп накъвар герек туш,

Руьгьдиз такlанз, на зун “кlанда!”  лугьу­мир­­.

Ви накъварни заз эсиллагь куьмек туш,

Гьакl на рикlиз четинвилер къачумир!

Кlан тахьайла  женнет алай чилерал,

Гьа чилерал  зи гъавурда  такьурла,

Иниз гъайла, халкьди кьуна къуьнерал,

Куьз я ви шел, зи чанда цlай акьурла?..

 

* * *

 

Герек туш заз  на ийизвай шехьунар,

Рикlе маса кар аваз ви хьайила.

Герек туш заз на лугьузвай “лугьунар”,

Дуьньядихъ вил галамаз, зун кайила,

Зун “къатканва”  къе мяфедин кьулунал.

Вун  “ишезва”, вилел са нагъв алачиз.

Файда амач за валай “гъил къачунал”,

Амукьайла экуь дуьнья галачиз.

Нагъв галачиз  “ишезва”  вун, герек туш,

Адет патал ийизва на амалар.

А шехьунни заз са кlусни куьмек туш,

Чlурубур яз рикlе авай хиялар.

Кlвалихъ-хуьруьхъ вил галамаз физва зун,

Инсанвилелд тухун гьардаз лазим я.

Вилел накъвар алачиз, куьз шехьда вун,

Гьар садан югъ,  чир хьухьа ваз, гьа им я.

Эхиратдин кlвализ халкьди гъизва зун,

Вахт атана, хъфиз ава чилерлай.

Ви шехьунар герек къвезвач, физва зун,

Са нагъв кьванни ават тийир вилерлай?!…

 

Хьанва чи хуьре

 

Жагъин тийиз я гафунин кьилни тум,

Авачир гаф лугьуз, туна  хуьре  гум,

Фитнедини хкуд ийиз къе чи тум,

Циф акьалтай йикъар хьанва чи хуьре!

Акьван зурба кlел-кхьинни герек туш,

Дуьзвилин гаф а ягьсуздин хуьрек туш,

Цавараллай гъуцарни кваз куьмек туш,

Гатун цикlиз къаяр хьанва чи хуьре!

Ягьни намус зигьиндайни акъатна,

Хкат тийир фитнед уьзуьр акатна,

Вич гьа кицlин кlвачерик лап аватна,

Алчахариз сувар хьанва чи хуьре!

Итимд намус алат хьана рикlелай,

Авачир гаф лугьуз вичин мецелай,

Мус вахчуда Аллагьди ам чилелай?

Крчар алай ламар хьанва чи хуьре!

Дикъетдалди килигайтlа хъсандиз,

Рикl элкъвенвай агъу авай къажгъандиз,

Винелай вич къалуриз чаз инсан хьиз,

Итимрикай папар хьанва чи хуьре!

 

Ашукь Шириназ

 

Фияр хуьруьн векил я вун,

Рикl шад авур  гуьгьуьл я вун.

Аферин ваз, Ватандин хва,

Лезги  чуьнгуьр  кьур лап цава!

 

Лезги халкьдин чил паталди,

Адан шегьер, хуьр паталди,

Куьтягь тахьай манидин ван,

Ацlур авур  дагъни аран.

 

Шарвилини Гьажи Давуд

Авунач на рикlяй акъуд.

Руьгь хкажиз  лезги халкьдин,

Дарман хьана вун чи тlалдин!

 

Шадар ийиз жегьил, кьуьзуьд,

Гьисаб такьаз я гад, я кьуьд,

Зегьмет чlугур дин паталди,

Лезги намус хуьн паталди.

 

Ширин, ваз  дерт хьана пара,

Апагъайла халкь кьве пата,

Ви руьгьни кваз  рахаз  хьана,

Тезенаг хьиз зурзаз хьана.

 

Мани ягъиз рикlе авай,

Лап гьа рикlин хире авай,

Лезги халкьдин зурба арха,

Лезги чилин къагьриман хва.

 

Шалбуз дагъдин кукlушрилай,

Фиярлайни Къурушрилай

Ви манияр элкъвезва къе,

Шадар ийиз Лезги уьлкве.

 

Манидаррин кlвенкlве авай,

Ватанни халкь рикlе авай,

Куьтягь тежер чуьнгуьрдин зуз,

Вун лезгидин я рикlин кlус!

«Лезги газетдин» 2021-йисан 15-нумрадай.

_________________________________________________________________________________________

Калин сарар

(Кьиса)

Дяве куьтягь хьанвайтlани, инсанар лап четиндаказ яшамиш жезмай.  Уьлкведа  душманди чукlурай агъзурралди шегьерар, хуьрер, заводарни фибрикаяр, гзаф маса ­дараматар рукваринни ракьарин кIун­тlариз элкъвенвай. Недай-хъвадайдакайни лап кьит тир. Ятlани ин­сан­ри экуьнилай няналди цеквери хьиз кlвалахзавай. Колхоздай кlва­лах авунай зегьметдин “йикъар” гуз­вай. Гьабурун гьакъини йисан эхирдиз мух, къуьл, маса суьрсетар гун тир. Пул а девирда гудачир­. Пул халкьди, иллаки дагъларин хуьрера авай инсанри, Кьасумхуьруьн базарда, хеб-мал, уьндуьшка,къаз, ниси,шур, кlерецар, зурар маса гуз,  кlватl­­дай.

Винихъартасви Къалабег халудини гьа  жуьреда вичиз саки виш манатдихъ галаз кlватlнавай. Адан мурад  нек квай са кал къачун тир. Хизан еке хьанвай, вичиз ругуд аял авай, гададиз свас гъана, кьве хтулни хьанвай…

Кал къачудай пул хьанвай  ам базардин юкъуз, экв жедалди, Кьасумхуьруьн базардиз рекье гьатна.  Къад-яхцlур кам къачурла, ада вичин жибинда нер михьдай яйлухдик кутунвай пул аматlа, винелай гъил эцигиз, ахтармишзавай. Му­къа­ятвал хуьзвай. Жечни бес, кьуд йисан вахтунда кlватlнавай гьазур-гьалалдин  кепекар тир.

Агъа Хъартасрин гуьнедай экъечlна, юргъун хьанваз акуна, ада, са чархунал ацукьна, пlапlрус чlугваз, ял акъадарзавай. Кьуд патахъ килигайла, адаз  къунши  хуьрерай Кьасумхуьруьн базардиз къвезвай инсанар аквада. Садав — уьндуьшкаяр, садав хъсан якlа авай гьерер, хипер, садбурув — ла­ма­рал алаз ниси, шур, кьурай якlа­рин къахар авай хуржинар …

Рекье адал виликдай чидай инсанарни гьалтна. Гьабурухъ галаз хваш-беш ийидайлани, адан эрчlи гъил шалвардин эрчlи жибиндилай алатзавачир, мукъаятвал хуьзвай.

Са арада адаз кьулухъай цlа­рахуьруьнви Лазир са цlегьни гваз къвезвайди акуна. Цlегь лап хъсандиз хвенвай, як-чlар алай, зурбади тир. Хваш-беш авурдалай кьулухъ Ла­зира Къалабег вуч дерди аваз физвайди ятlа, хабар кьуна. Адаз чир хьана кал къачуз  кlанза­вайди. Лазир къваларив гвай хуьрерин агьа­лийриз виридаз чидай. Адет хьанвайвал, адаз чпин хуьруьнбуруни  “Хъартасви Лазир” тlвар ганвай. Тlвар гунин делил ихьтинди тир: дяведин вахтунда, дяведилай гуьгъуьнизни Цlарахар  Агъа Хъартасрин хуьруьн Советдик акатзавай ва Лазираз хайивилин шагьадатнама къачудайла, Советдин председатель Абдиллагь халуди, гъалатl хьана, Лазир хайи чкадал шагьа­датнама гайи чка — Хъартаса къалурнай. Алай девирдани Лазираз мукьва-кьилийрини кваз хъартасви ­лугьузва, адан хатур кlусни амукьзавач.

Хабар нивай гун, хабар “хъартасви” Лазиравай.  Къалабега вичин дерди — гьал ахъаяй­ла, Лазира  вичихъ дана галай, нек квай кал авайди ва адаз ам ма­са гуз кlанза­вайди лагьана. Гунин метлеб ам я хьи, тестикьарна “хъар­тасви” Лазира, вичиз калелай гъейри и йикъа­ра дана ханвай, нек гузвай  дуьгвени  авайвиляй.

Рахунар акьван яргъалди фенач, кьведни элкъвена, цlегьни гваз, Цlарахуьруьз хтана, савдаяр авуна, 130-манатдихъ Къалабегаз нек гузвай, данани галай кал хьана.

Гьа юкъуз Лазира,  са уьндуьшкани тукlуна, Къалабегаз са хинкlар­ни авуна, Геджухдай гъанвай са бал­­лон чехирдизни яна, кьведни ги­ла, дагъларин адет тирвал, хванахваяр-къавумар хьана. “Хъартасви”  Лазира, хъартасви Къалабег лап гьа Хъартасрик кьван, кал-данани гваз, рекье хтуна, гьанани тlуьнар-хъунар авуна, пакад юкъуз Цlара­хуь­руьз хъфена.

Нянихъни экуьнахъ каликай ацай некlедин кьадар пуд литрни зур хьанвай. Некни хъсан ягълу квайди тир. Иллаки Къалабег халудин юлдаш Маркузат, аялар, мукьва-кьилияр ва къуни-къуншияр гзаф шад тир.

Вири хуьрера хьиз, чи хуьрени за­рафатчияр кими тушир. Са юкъуз­, югъ нянихъ экъвейла, адал ви­чин кlвалин виликай кимел физвай Алибала гьалтна. Гьа и арада не­хир­ни хтана. Къалабега рак ­ахъайна, кал гьаятдиз рахкурна. Алибалади,  къала  ви  кализ  ки­ли­гин  кван лагьана, абур кьведни гьаятдиз гьахьна. Кали гьаятда авай тlу­най Маркузата ве­гьен­вай хъач-хъуч, амукьай баят хьанвай фан ­кlу­сар незвай. Алибалади калин тlиш кьуна, винел алай пlузар хкажна, Къа­лабегаз къалурна, ахпа ла­гьа­на:­

— Яда, Къалабег, вуна кали тек кьуд  дана я ханвайди лугьуз, бес идан винел алай рекъверал са сасни аламач хьи. Килиг, гьайван, сиве тур фан кlус жакьваз тежез, гьихьтин азиятдик кватlа. Вун, мирес, цlа­­рахуьруьнвиди вацlал тухвана, яд тагана, хканва. Бес вуна, кал къачудайла, сарар авани авачни лагьана фикир кьванни авуначни? Бубайрин мисал авайди я: “Балкlан къачудайла, сарариз килиг!” Им лап кьуьзуь гьайван я. Мумкин я, им гьа и хъуьтlяйни акъат тавун. Ки­лиг, ада гьикl гужуналди векьер сивиз ял­заватlа. И калихъ  агъамир. Са карди вун къутармишзава: диши дана ава вахъ. Белки,къведай, я тахьай­тlа мад къведай йисуз гьа дана кфейтlа, ваз кал жеда. И калихъ агъамир, им къе аматlа, пака амукьдайди туш. Гьайиф гайи кьван пул, вуна гьа пул, мирес, гьа и гъве­чlи данадихъ гайиди хьана.  Алибала кимихъди фена.

Къалабегаз вичел ргар яд иличайди хьиз хьана, ада нек ацаз паб къведалди, калин тlиш кьуна, мад сарариз килигна. Аламатдин крар тир: кlаник квай рекъверал сарарни алай, сухварни.  Сухвар винеллай рекъверикни квай, амма винел  ре­къверал са сасни алачир. Къалабег лап гижи хьанвай. Гьа и арада Маркузат, ведреда юкьвал кьван калин регъуь чуьхуьдай ядни аваз, нек ацаз атана.

Къалабегавай кализ авачир сарарикай папаз гаф-чlал лугьуз жезвачир. Лагьанайтlа, фикирзавай ада, папа адаз, кал къачудайла, ваз вилер авачирни лугьудай. Куьчедал-кимел физ жезвач. Низ чида, Алибалади хуьруьнбуруз вуч ахъай­наватlа, вири хуьр вичел хъуь­рез­вачтlа…

Гьа и фикир келледа гьатна,  Къа­лабега нянин хуьрекни тlуьнач, я садазни вич гьикl цIара­хуьруьнви-хъартасви Лазира, винелай сарарни авачир кал гана, ягъал­мишар­на­тlа лагьанач. Гьа йифиз Къалабе­га вил акьалнач, ада кални дана  Цlа­рахуьруьз хутахдай къарар акъуд­на. Йифди кьве кисе тенбекни чlугуна, чинин рангар атlа­на, вилин кlанер чlулав хьана, Къалабегакай са ничхир хьтинди хьанвай. Папа са шумудра вучиз адан гуьгьуьлар чlуру я лагьайла, Къалабега лугьузвачир, адан хъел Лазиракай мадни къизгъин жезвай. Сакlани паб рекьел гъиз тежезвайди акурла, ада, калин винел пlуза­рар хкажна, папаз лагьана: “Килиг, зун алцурарна цlарахуь­руьнви-хъартасви Лазира. Кал кьуьзуьди я. Ингье адан винеллай рекъвера сарарни авач!”.

Маркузатак  лап кlеви хъуьруьн акатна ва кал хутахунин метлеб, винел сарар авачиз хьун тирвилиз килигна, ада гъуьлуьз:

— Я ахмакь, ваз гьина акурди я кализ винелай сарар жез? Фена ма­садбурун калериз килиг, эгер ваз садан кализ кьванни винелай сарар аваз жагъайтlа, ахпа хутах зи гьаятда авай гьайван. Ахмакь, ви пудкъанни муьжуьд йис хьанва, ваз гилани кализ винелай сарар тежедайди чизвач? Ахпа вичи, араб чlалалди кьуд класс куьтягьна лугьуз, тарифарни ийида.

Папа кал нехирдиз гьална.

Къалабегаз и сеферда вичин кьилелай лап гьа хуьруьн юкьвал алай еке захутl  вири ичlирайди хьиз хьана. Хъартасви Лазираз кьур гьелягьар рикlелай алатна. Гила адан ажугъ Алибаладал элкъвезвай. Жагъурна, гьадан чиниз тфу гуда лу­г­ьузвай. Кlвале Алибала гьатнач, юкъуз вири хьиз, кlвалахал алай.      Къалабега вичи-вичиз гаф гана: Алибала вичи вири жемят алай чкадал беябурда.

Кал нехирдик тухвана, кlвализ хтай Маркузатазни ада вири хьайивал ахъайна ва, няниз кимел фена, Алибала вичи жемятдин вилик русвагьдайдакай  лагьана.

— Эй, ахмакь! Вилер ахъая, вавай Алибала гьич сакlани русвагьиз­ жедач. Ахьтин кlвалах авуртlа, элкъвена вуна вун ахмакьвилиз хъи­вегьда. Жемят вал хъуьреда. Ре­кьи­дай вахт хьана, гилани кализ винелай сарар тежедайди чизвачир! Пака ви аялрални хъуьрез же­да. Алибалади вакай зарафатар авуна, вун ви ахмакьвиляй чlуру­кlа гъавурда акьуна.

Гьа им уьмуьрда сад лагьай сефер ялдай, Къалабег халуди Маркузат халадиз яб гайиди  ва гьада лагьайвал авурди.  Дугъриданни, Маркузат халади вичин гъуьл халкьдин вилик еке беябурвиликай къутармишна…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 27-нумрадай

______________________________________________________________________________

Сурарал алад

 

Сурун къванер куьгьневунва йисари,­

Кlел жезамач кхьенавай гафарни.

Цlурурнава алатна фей вахтари,

Цlурурнава лап чlехи пай гьарфарни­­­.

Я хайи йис, я кьейи йис аквазмач

Куьгьне хьанвай кьилихъ галай къванерал.

Гьакl хьайила чун гъавурда акьазвач,

Вуч алайтlа гьа къванерин винерал.

Къванцин кlаник кумайбур я кlарабар,

Къванцел алай тlварцlин гелни амачиз.

Чаз кlанзава и чилерал сувабар,

Чун  “квахьайла”, гьа икl гелни галачиз?!

Эхиратдин кlвал тирди ам чизва чаз,

Фикирзавач чунни гьаниз фидайди.

Гьакъикъатда фикир гузвач, чизвач чаз,

Чи виликни и суалар гъидайди.

Чилин кlаник ви диде ква, буба ква,

Гьич садрани алудмир на рикlелай.

Ви мирес ква, къунши ква ви, бала ква,

Кьит мийир на сурал дуьа мецелай.

Сурухъ гелкъуьн суваб кьазва зурба яз,

Мусурмандин бурж я ама виждандин.

Вун  и чилел кьейибурун арха я,

Вун арха я чилик фенвай инсандин!

Чунни фида, вахт атайла гъуцарин,

На фикирмир, амукьда чун хатадай.

Кlараб кайтlан, юкьва гьатна цlая­рин,

Руьгь амукьда, гьа ви руьгьдихъ рахадай.

Уьмуьрдикай фикир ая хъсандиз,

Хъсан кар я, авуртlа на сабурар,

Сурарал фин агъузвал туш инсандиз,

Сурал фини агъузардач абурар.

Сурал физва, эгер са кас кьейитlа,

Амай йикъар алатзава рикlелай.

Кичlе яни, вацра садра фейитlа,

Алатиз вун вуна кьунвай  рекьелай?

Сурал алад, кьейид рикlяй акъудмир,

Фикир мийир, ваз туьнбуьгьар ийида,

На рикlелай гьич садрани алудмир,

Чунни гьаниз, вахт атайла, хъфида!­

«Лезги газетдин» 2021-йисан 27-нумрадай

________________________________________________________________________________________

ИкIни жеда кьван!

Калушар

Им Советрин гьукумат амай вахтар тир. Чи хуьруьнви Курабегаз кьве велед авай: рушни гада. Руш гъуьлуьк кваз са шумуд йис тир. Адахъ вичин­ хизан авай, пуд аялни. Гада — Къарабег Бакуда яшамиш жезвай. Гьана фабрикада цехдин мастервиле кlва­лахзавай.

Кьве йис вилик Курабега Къарабег эвленмишна. Гила, Къарабеган сусаз га­да хьанва лагьай хабар агакьайла, адан гуьгьуьлар лап хкаж хьана. Курабега вичин къари Изнифатни галаз Бакудиз фидай къарар акъудна.

— Бес чун кьведни санал фейила, чи кlвал-югъ гьикl хьурай? Малариз, верч-уьндуьшдиз вуж килигда ? — лагьана Изнифата.

— А кlвалахар за зи стхадин гада Къур­­банал тапшурмишда. 10-классда кlел­завай сейке гада я, са кьве йисалай свас гъизвай. Вердиш хьурай! Вуна, къа­ри, гьазурвилер аку. Аллагьди гайи­тlа, къведай жуьмя юкъуз чун рекье гьатда…­ Изнифата Бакудиз тухудай шей-шуьй гьазуриз хьана. Курабега малар хъия­гъай­далай кьулухъ вичин гъвечlи стха Мусабеган кlвалихъди ялна. Ам  совхоздин гараждин заведиш тир. Вични кlва­лахдал рикl алай са зарафатчи.

Курабега Мусабегаз вичин дерди- гьалдикай, Къурбан са гьафтеда, вичин кlвале хьана кlанзавайдакай лагьайла, гъвечlи стхади адаз икI жаваб гана:

— Какой разговор, брат? Абур вучтин гафар я на лугьузвайбур. Чи гъиляй шурт­на физвай кlвалахар я.

Ахпа вичин папаз эверна:

— Суьлгьуь, я Суьлгьуь! Атlа вуна за­кай чуьнуьхнавайди, гъуьруьк квайди инал гъваш! Закускадизни килиг!

Са декьикьадилай Суьлгьуь, вичин хуругандалди михьиз-михьиз, са шуьше эрекьни гваз атана. Итимрин вилик накьан хинкlардикай амай як, ниси, фу, маса затIарни эцигна.

Гила Суьлгьуь Курабегаз Мусабегалай  “шикаятар” ийиз эгечIна:

— Курабег дах, идакай зи чара атlанва. Гьина за са шей эцигайтlани, идаз жа­гъиз­ва. Хъсан туширни идаз, кlвалахал милицадиз фенайтlа, ракьарихъ галаз къугъвадалди?

Чlехи стхади сив ахъайдалди Мусабега  жаваб гана:

— Я кафирдин руш, эрекьдин шуьшедин гъуьр авай шешелда вуч ажал авайди я ? Ви рикlел аламачни, за шаз, вуна за­кай “чуьнуьхай” шуьше акъудна, хъва­на­, ичlиди гьана хтурди? Ви келледиз са­кlани физвач, зун кlвалин хозяин тирди. Зун зи кlвале жезвай мярекатрин гъа­вур­да хьана кlанзавайди я. То есть, я дол­жен­ чувствовать пульс состояния своей семьи!..

— Яда, суса шуьше гъуьруьк эрекь чlур­ тахьуй лагьана кутурди я, зарафатна Курабега.

— Заз чизвайди тир куьне, сада-муькуьдан пад кьадайди. Стхаяр тушни  кьван?

— Ваъ, вахар я, — жаваб гана Мусабега­, папан гафариз яб гудай кьван кьуранвай­ вичин туьтуьхдиз са “маленковский” чуь­кь­вена…

Чlехи стхадин къарардал ра­зи яз, Мусабега Курабег кlвализ кьван рекье хтуна…

Ингье Изнифата са иски чамадан  ацlай затlар гьазурнавай, хцизни сусаз ту­худай: кьурай як, лезги дулдурмаяр, кlе­рецинни шуьмягъин хвехвер, хипен ниси, гьар жуьредин кьурай емишрин зурар…

Жуьмя югъ алукьзавай. Нянин фу не­дайла, Курабега папавай хабар кьуна:

— Вуч хьана, къари, заз ви гуьгьуьлар хъсан яз аквазвач хьи?

— Валлагь, Курабег, заз пака чи вилик­ агъа агъдабан Гуьлбала акъатдайди хьиз ава.

Дугъриданни, Курабегни кьве рикlин хьана. Эгер, саниз фидайла, хуьруьнбурун вилик агъа магьледавай Гуьлбала акъатайтlа, гуьгъуьнлай ада са гафни хълагьайтlа, садан карни фейи чкада туькlуьдачир. Им виридаз субут хьанвай кар тир. Фикирна, фикирна, Курабега папаз лагьана:

— Са кlусни вуна дарихвал мийир, къари. Чун экуьнахъ фад, Бетонкадин рекьяй яна фида, ам чи вилик акъат тийи­дайвал…

Экуьнахъ фад стхадин хва Къурбанни атанвай. Ам кIвалин вири крарин гъавурда туна, Курабегни Изнифат, Бетон­ка­дин рехъ кьуна, Дербендин рекьел экъечl­да. На лугьуди, им тlалабун я: муь­­­­къуьн кьиле абуруз чпин къаншардиз къвезвай Гуьлбала аквада. Папакни гъуьлуьк зурзунар акатна. Курабега ви­чи-вич гъиле кьуна, Гуьлбалади сив ахъай­далди лагьана:

— Гуьлбала, ваз минет хьуй, са гафни лу­гьумир, хабар кьамир. Чун Бакудиз га­­­дадин кlвализ физвайди я. За ваз гаф гузва: хкведайла, ваз ругуд нумирдин са калушарни гъида…

Абур сад-садалай алатна. Изнифатни­ Курабег рекьин къекъуьндихъ ага­кь­дай­ла, кьулухъай Гуьлбаладин ван атана:

— Яда, Курабег, Баку пара машин-автобус, трамвай — троллейбус авай еке шегьер я. Фин вун ийизва. Тахтун хьайи­тlа, калушрин жаваб ни гузвайди я?

Физвайбур рекьелай элкъвенай…

 «Лезги газетдин» 2021-йисан 45-нумрадай

_____________________________________________________________________

Акъатай нефс

Са хуьре са дидедихъ кьве хва авай: Къадирханни Къадиржан. Абурун бу­ба Эмирхан лап жегьилзамаз рагьметдиз фе­на. Кьве гъвечlи аял гъилераллаз амукьай­ жегьил диде мад гъуьлуьз хъфенач, вичин вири уьмуьр ада аялриз бахшна.­

Къадирхана фяле яз совхозда кlвалах­завай. Къадиржана, шегьерда курсар куь­тягьна­, къунши хуьре шофервал ийизвай.

Къадирханаз кьвед лагьай гада хьайи­ла­, Къадиржаназни свас гъана. Папар гъа­йи­­­ла, гилалди рикl-рикlеваз яшамиш жезвай­ стхайрин къилихар акваз-акваз де­­гиш­ жезвай. Гьикьван алахънайтlани, кьуьзуь диде­­дивай, гадаяр, сусар са рекьел гъиз­ жез­ва­чир. Чlехи миресрин гафаризни яб гузвачир.­

Ахьтин къалмакъалар жезвай хьи, Къа­дир­хан Къадиржанахъ, гъиле якlв, дегьре аваз, калтугдай. Хуьруьн жемятдин арада Къа­­дирханал Дегьребег тlвар акьалтнавай.

Эхир са юкъуз Къадиржанан папа лагьана:

— Зун и харапlадай са патахъ акъуд, зи йи­къан кьарай атlана, йифен ахвар квахьнава. Зун дили жезва. Гьар юкъуз, экуьнилай няналди кукlун-чухун, ягъун авай кlвал жеч эхир…

Къадиржан, хизандин араяр генани чlур тахьуй лагьана, парце авай пабни галаз шегьердиз фена, кирида са кlвал кьуна, гьана­ яша­миш жез гатIунна. Вичини маршрутдин таксидал кlвалахзавай. Гуьгъуьнлай адакай яргъал рекьериз пар тухудай  пешекар (дальнобойщик) хьана. Гьа икl ада вад йисуз­  кlва­лахна, вичиз шегьердин къерех­дай­ кlва­лер къачуна, гьабур цlийи хъувуна, кьвед лагьай мертебани хкажна. Гила ам се­кин тир, кьве аял — гадаярни авай. Абу­ру пуд ла­гьай аялни — руш гуьзле­миш­завай.  Гьа и йи­сарани Къадиржана диде ва чlехи стха ри­кlелай алудзавачир, вацра садра, гагь я кьве вацралай садра ам кьилди, гагь хизанни галаз хуьруьз хкведай. Чlе­хи стхадин папан чlуру чин акурла, гьа хтай юкъуз элкъвена вичин кlва­лиз хъфидай. Кlвалах багьна авуна. Адан фикирар, ая­лар­ чlехи хьайила, вичин ватандиз, хайи хуьруьз хтун тир.

Халкьдихъ мурк кьелечl чкадилай хада лу­гьудай мисал ава. А йисуз кьуьдни пис къа­яр авайди хьанвай. 28-декабрдиз Къадиржан вичин нубатдин рейсинай хквезвай. Инсан я, са кlус гьерекатни квай, цlийи йис алукь­­далди кlвализ агакьрай лагьана. Ре­кьер, мурк кьуна, гуьзгуь хьиз авай. Са къе­къуьндилай адан пар­ авай машин вичиз муь­тlуьгъ хъхьанач, эл­къве­на дерин дагьар­диз аватна. Къа­дир­жан­ духтурривай къутармишиз хъхьанач, рагь­метдиз фена. Кучукна хуьре, буба авай сурара.

Икьван йисара гьич рахунни тавур Къадирхан са суварин юкъуз Къадиржанан кlва­лиз (шегьердиз) акъатна. Атунин мурад-мет­леб, ада ихьтин ихтилатдалди къалурна:

— Свас (икьван чlавалди свас лугьудай гаф адан сивяй акъатайди тушир), мад хьа­­йи­­ди хьана. Аллагьдин кьадарар я, чавай­ жедай кар амач. Гила, Къадиржанни амачирла, вуна гъвечlи аялар галаз ина вуч ийида?!.­

Ина я мукьва-кьили авач, я вахъ рикl кудай са мирес. Гьакl хьайила, и кlвалер маса гана, вун хуьруьз хъша. Кlвалер гайи пулунихъ вуна хуьре са вацран къене ваз цlийибур эцигда. Вунни, аяларни миресварисдин, жуван жемятдин арада жеда. ­Чнани жедай куьмекар гуда.

Къадирхан хъфена. Къадиржанан юлдаш кьве рикlин хьанвай. Аялрин мектебар гадарна, бицlи руш аялрин бахчадай вахчуна, вични кlвалахдилай элячlна, гьикl хьурай? Бес аялар чlехи авуна кlандачни? Абуруз фу-пар­тал къачудачни?.. Са вацралай Къадиржанан кlвализ адан чlехи мирес Абдусаламни атана, гьадани хуьруьз хтун меслятна. Чlиб-тlуб ягъайдалай кьулухъ, аялрин тарсарин йис куьтягь хьайила, абур хуьруьз хъфидай меслят хьана. Шегьерда авай кlвалерни чпин хуьруьнви Адилханаз гудай меслятна. Адилханаз пул авазвай. Ам къачудай кlвалерин суракьда аваз им кьуд лагьай йис тир. Ше­гьер­да кирида кьур кlвалера яшамиш жезвай.

Къиметрал рази хьана, пулни гана, Къа­диржанан хизан июндин эхирра кlва­лерай экъечlдайди малумарна. Савда ийи­дайла, Къадирханни галай. Къадирхан гьа юкъуз хуьруьз хъфена.

Апрелдин юкьвар тиртlани, гьавадик мекьивал кумай. Инал-анал живерни аламай. Сятдин йифен пудар жезвайла, садлагьана Къадиржанан юлдаш юкьва авай кlвалин пенжерди авур ванцелди ахварикай хкатна­. Сифте ада фикирна: белки, аял­ри ачухдиз туна, гару ахъайна жеди. Ам къа­рагъайла, акурди хиялдизни къведай кар тушир. Рушар­­ авай кlвализ кьве итим, чинрал чlулав калготкайрин маскаярни алукlна, гьахьнавай. Са­дан гъиле гапур авай, муькуьдан — кlу­та. Кьведни, чеб чир та­хьуй лугьуз, шуь­кlуь ванцелди рахазвай. Сад жегьил, муькуьди яшара авайди чир жезвай. Яшара авайда лагьана: “Кlвалер гайи пул вири инал эциг! Тахьай­тlа, виридан къенера гапур экъуьрда!”

Гада кьилихъ галай кlвале ксанвай. Адавайни вуч хьурай? Вад лагьай классда кlелзавай аялдивай?!..

Гьич чуькьни тавуна, Къадиржанан юлдашди кlвалер гайи вири пул (са пай долларар, вичиз Адилхана гайивал) гъана къачагърин вилик эцигна. Пул чlехида вичин жибинда ту­на, къачагъар гьа атайвал чпи пенжердик ку­тунвай гурарай хъфена. Къадиржанан юлдашдин шак фенвай абур ву­жар ятlа. Сад Къа­дирхан, муькуьдини адан гада Эмирхан (Къадирхананни Къадиржанан бубадин тlвар). Югъ жез-тежез Къадиржанан юлдаш шегьердин милициядиз фена, вири авайвал дежурнидиз ахъайна.

Шегьердай хуьруьз 32 км.  мензил авай. Милициядин дежурниди хуьруьз кьве машинда аваз милициядин къуллугъчияр ра­къур­на.  Къадирханан кlваляй йифен сятдин пудаз ада вичин гадани галаз Къадиржанан юлдашдивай къакъудай пул жагъана. Гьикьван­ шандакьар ада авунайтlани, ми­лицайри адаз вири галай-галайвал субутна. Судди адаз кьве статьядай (сад къучивилелди, кичlерар гана пул къакъудунай, муь­куьдини — 18 йисни тахьанвай­ гада къу­чи­вилин рекье тунай) 6 йис кар атlанай. Дустагъда авайбуруз ада хайи стхадин хизандиз авур душманвилерикай чир хьайила­, тахсиркардив вичив вич куьрсариз туна…

Къадирханан гадани им пуд лагьай се­фер­ я дустагъдиз аватиз. Эхиримжи сеферда — наркотикралди алишвериш ийидайла кьуна.­

Нефс, хва кьейидан нефс. Вун вуч пара гужлу я?! Ваз я диде чидач, я  буба, я стха, я вах!.. Нефсини кьилел бала гъида!

«Лезги газетдин» 2022-йисан 2-нумрадай.

___________________________________________________________________________

КIвач тIазвай свас

Гьажимурад гъвечlи чlа­валай зегьметдал рикl алай халисан лежбер итим тир. Колхоздин вилик-кьилик квайбуру адал жемятдин багъдихъ гелкъуьн тапшурмишнавай. Ам багъдихъни гелкъвезвай, тарарин арада ада вичиз помидордин, афнидин, хуьрекдин хъчарин хваларни цазвай. Бязи йисара багъдин къерехрик халидин цилерни кутадай. Багъдихъ гьакъисагъвилелди гелкъвез, вахт-вахтунда тарарин кьуранвай хел-цуьрц атlуз, яд гузвай адан майишатда фарашдаказ афни-помидор, хали ва маса майвайрин кьадарни йисалай-суз артух жезвай. Вичин бегьердин чlехи пай ада къуни-къуншийриз пайдай, амукьайбур Гуьлселема хуьруьн гъвечlи базарда маса гудай, кlвализ шекер, кьел ва герек маса затlар къачудай. Халияр авай йисара адан бустандиз халияр нез хуьруьнбур­ къведай, хъфидайла, гьардав са халини вахкудай. Колхоздикай совхоз хьайилани, Гьажимурад буба гьа багъдал къаравулни тир, агрономни. Вири кlвала­хар вичи ийидай, сов­хоздивни хъсан ери авай майваяр вахкудай. Халкьдин ва вилик-кьилик квайбурун арадани адаз еке гьуьрмет авай.

И гатуз Гьажимураданни Гуьлселеман гуьгьуьлар лап хкаж хьанвай. Жечни кьван, Новочеркасск шегьердай, тамарин институт куьтягьна, диплом къачуна, абурун гада Велимурад хтанвай. Адаз районда тамухъандин къуллугъни ганвай, балкlанни.

Велимурадни гьа вичин бубадал атанвай, гъвечlи чlавалай зегьметдал рикl алаз, гъвечlиди-чlехиди чиз, такабурвал квачиз, масадаз вичивай жедай куьмек гуз, са гафуналди, эверайдаз гьай лугьудай жегьил итим тир.

Гьажимурадани Гуьлселема и йисара чпивай жедай кепек-шагьи кlватlнавай, чизвай авай са гададиз, институт куьтя­гьайла, свас гъана кlанзавайди. Сусан суракьда абур саки са йисуз хьана. Сакlани са кутугайди, чпихъ галаз кьадайди гьатзавачир.

Са юкъуз Гьажимурад бубадин багъдиз, хали нез, вини магьледавай Рамазан атана. Инал  Велимурадаз свас гъунин ихтилат арадал аватна.

— Яда, Гьажимурад, ингье йис алатнава­ гада дипломни гваз хтана, къуллугъдални ала. Вучиз мехъерар ийизвайди туш?

— Валлагь, чан Рамазан, сакlани са ку­тугайди жагъизвач, гагь гададиз вичиз бе­генмиш жезвач, гагь миресри, им герек туш, ам герек туш лугьуз, зи кlвалахар яр­гъал физва.

— Яда, на садазни яб гумир, вун флан хуьруьз алад (хуьруьн тlвар кьуна), Сер­де­ран кlвал хабар яхъ ва чlугуна гьаниз вач.  Сердераз агакьнавай, Дербентдин педучилищени куьтягьнавай цуьк хьтин руш ава. Квез бегенмиш жеда, гададиз — иллаки. Руш туш гьа, царица Тамара ам авай чкада са затlни туш.

Гьа инал Гьажимурад бубадинни Рамазанан ихтилат акьалтl хьана, Рамазан, вичиз къвезвай са еке халини вахчуна, кlвализ хъфена.

Нянихъ Гьажимурад бубади вичин хизан кlватlна, гададиз ва папаз багъда хьайи ихтилатдикай ахъайна. Ада Велимурадаз лагьана:

— Чан хва, кlелунар на куьтягьна, кlва­лах ви гъиле авазва. Ингье яшарни жезва. Свас гъидай вахт алатни авунва. Зунни, ви дидени кьуьзуь хьанва, чахъни пакагьан юкъуз са гелкъведайди герек я. Идалайни гъейри, ваз ви хизан хьана, чи къужахдиз хтул атана кlанда. Алай девирда, бала, зун и дуьньядихъ агъазмач. Мад ваз акуна хьи, гум атlай Горбачевани Ельцина и чи цуьк акъуднавай гьукумат гьикl кьве йикъан къене чукlурнатlа.

И икьрардал Гьажимурадан хизан рази хьана. Экуьнахъ абур Рамазана лагьай хуьруьз рекье гьатна. Агакьайла, Сердеран кlвалер хабар кьуна, чlугуна гьаниз фена.

Сятдин кlуьд жедалди атай мугь­ма­нар Сердера хушвилелди кьабулна, гьарда са истикан чай хъвайидалай кьулухъ, чпин дердидикай кlвалин иесидиз ахъайна. Сердераз Гьажимурадан гадади,­ ин­ститут куьтягьна, лесхозда таму­хъан­вал­ ийизвайди чизвай. Ятlани ада, адет хьан­вайвал, Гьажимурадавай хабар кьуна:­

— Яда, Гьажимурад стха, жузун айиб тахьуй, ви хизан квел машгъул я, гададик вуч пеше ква, кlвалахзавани, кlвалах­завачни?

Гьажимурадаз Сердераз вичин гадади кIвалахзавай чкадикай хабар авайди чизвай. Гьакl хьайила, ада Сердераз ихьтин жаваб гана:

— Зун, Сердер стха, саларбан я, паб — базарган, гадани — валарган.

Сердеран чина биришар гьатна, ам атlугъ хьана, ахпа ада хабар хкьуна:

— Яда,  Гьажимурад стха, валарган вуч пеше я, ада вуч ийизвайди я?

— Эхь, гьахьтин пеше авазва, экуьнилай няналди тамарани валара къекъвезвайдаз мешебеги ваъ, халис лезги чlа­лалди валарган лугьуда.

Гьажимурадан гафарин ван атайла, виридаз са жуьре хьана, кисна. Велимурадан чиниз яр яна, Сердеран паб мягьтелвилелди вичин гъуьлуьз килигиз амукьна. Са арадилай виридак хъуьруьнар акатна. Рушазни гьанал эверна, вири гуьруьшмиш хьана. Руш, дугъ­ри­данни, гуьрчег, пад яру лезги пlини хьтинди. Сердераз авайди са руш тир. Ви­чин лап кстахдиз хвенвай. Вири крар чир жедай вахт хьанач, гележегдин къавумри  разивилер гана, къведай жуьмядин юкъуз свас це лугьуз къведайвал хьана.

Хъфидай рекье Гьажимурада вичин папавай хабар кьуна:

— Я паб, вуна ви кlвализ къвезвай сусан тlвар кьванни хабар кьунани, вун адахъ галаз раханани?

— Эхь, я итим, тlвар са жуьрединди я. За рикlелай алат тавун патал адав вичив и чарчел кхьиз туна. — Вичин гъиле авай чар папа гъуьлел яргъи авуна.

И патахъай кlелна Гьажимурада, а патахъай кlелна. Зигьинди  анал вуч кхьенватlа кьатlун тийиз акурла, эхир Велимурадав вугана:

— Ма, кlела, чан хва!

Велимурада кlелна: Элеонора.

— Вуч, вуч?  Гьахьтин тlварар жедани  мусурманрихъ? Имани са аламат, кьей вахар! — лагьана, Гуьлселем къя хьана амукьна. Гьажимурада адаз мад:

— Я руш, адан тlвар вуж кlандатlани хьуй, амма, заз чиз, лезгийриз адет авайди я, рушаз килигиз атайла, атанвай къавумрин вилик чай гьа руша  эцигун герек я. Бес чаз адан дидеди эцигна хьи, руш эхирдай, гужуналди чун авай кlвализ са шумудра теклифайла, ахпа атанай…

— Э, я чан итим, абур жегьилар я, ре­гъуь­вилерзава ман, ахьтин крариз на артух фикир гумир.

— Хъсан я ман, паб, — лагьана Гьажимурада.

Варзни алатнач, Велимурадан мехъе­рар хьана, лап зурбабур, гурлубур. Къунши хуьрерайни мугьманар пара авай. Же­гьилрини чпин гьунарар къалурна. Итимрикай ички тахъвай касни амачир. Лугьун квез, уьмуьрда ички пlузаррални эциг тавур агъа магьледавай Гьезерали, луьх пиян хьана, гьа юкъуз Дербентдиз акъатна ва гьана медвытрезвителдиз аватна.

Вахтар физвай. Гьажимурада, гьа виликдай хьиз, совхоздин багълара кlвала­харзавай, Гуьлселема шазалай амай ич-чуьхвер ва кьурурай емишар хуьруьн базардал маса гузвай, нянихъ кlвализ затl-матl къачуна хкведай. Велимурад гьамиша тамай геж хкведай. Свас лагьайтlа, свас тушир, са назнази тир, вичи хуьрек тlуьр къабни чуьхуьдачир. Экуьнилай няналди авай дерди телевизордиз килигун, телефондихъ галаз къугъун тир. Кlвалин са кlвалахни ийидачир. Ам авай кlвални къариди къакъаждай. Суса, вичин эрчlи кlвач жунадалди кутlунна, тlазва лугьуз, дивандал ярх хьана, йикъар акъуддай.

Свас гъана кьве йис алатна, амма аял-куялдикай гьич ихтилатни авачир. Къарини къужа и кардал рази тушир. Эхирни са юкъуз бубадини дидеди Велимурадаз лагьана:

— Я бала, кlвач тlазва лугьуз, багьнаяр акъудиз жедайди туш хьи! Чазни хтулар акуна, рикlер секин хьана, жемятдин юкьваз, хуьруьн кьилихъ галай сурариз физ кlанзава. Им къайда жеч хьи мад, пуд ла­гьай йис башламиш хьанва вун эвленмишайдалай кьулухъ. Бес чи метlерални хтулар ацукьна кlандачни? Им тlебиатдин къанун я. За тежедай, авачир  кlвалахар тlалабзавач. Рахух жуван папахъ галаз, са къарар акъуд. Дишегьлийри, кlвачер-кьилер тlазвайбуруни, аялар хазвайди я, адет гьахьтинди я. Икьван чlавалди бубадин чина акъваз тавур гададин  жаваб ихьтинди тир:

— Элеоноради чун гьелелиг жегьилар я, гила амаз аялар хьайила, чаз са жегьил­вални амукьдач  лугьузва.

Гьажимурадаз вичин кьил цlал акъу­гъарнавай инидин лашуналди галаз-галаз пуд сеферда ягъайди хьиз хьана. Ам азар­лу хьана, вацра месе гьатна. Гада ня­нихъ адан кьилив къвезвайтlани, свас гьа къвалав гвай кlвале аваз, садрани адан кьилив акъатнач. Вацралай месикай хкатай Гьажимурадаз хъиткьер гана ахъаз­вай ракlарай Пулат Буьлбуьл Огъ­лы­ди­ лу­гьузвай манидал кlвач тlазвай вичин суса хкадариз кьуьлерзавайвал акуна.

Фикирна ада: яраб, кlвач тlазвайдавай и жуьреда хкадариз жеда жал? Ахпа адаз акурвал, свас, эрчlи кlвачел жунани алаз, кьецlивал ийиз-ийиз, гьаятдиз экъечlна. Гьажимурад дерин фикирра гьатна, адан шак суса чеб вири алцурарзавайдал фена. Нянихъ гада хтайла, кьилди кlвализ эверна, вичин ихтилат башламишна.

— Чан хва, заз чун вири ви суса, кlвач тlазва лугьуз, алцурарзавайди хьиз ава. Ада вичиз акур кардикай гададиз ихтилатна ва адавай гьакъикъат чирун патал, йифиз ахварал фейила, сусан эрчlи кlва­чел алай жуна алудна, чапла кlвачел ку­тlун хъувун тlалабна. Экуьнахъ къара­гъайла, мад суса угьни-цlугь ийиз, вичин кlвач кьунвай. И гъилера эрчlи кlвач ваъ, чаплади кьунвай, жуна гьанал алай эхир. Велимурад хъуьрез башламишна. Ам садрани икI ван алаз хъуьрейди тушир. И ванцелди дидени буба Велимурад авай утагъдин ахъазвай ракlарив агатна. Велимурада вичин папаз лугьузвай:

— Ма, и жунаярни ваз хьуй, ви кьве кlва­челни кутlуна, туьтуьхдални. Къенлай кьу­лухъ заз и кlвале ви “тlазвай кlвачин” гел тахкурай. Ахлад жуван бубадин кlва­лиз. Ада, адет тирвал, пуд сеферда тlа­лакьни гана, ам кlваляй чукурна.

Вахтар акьван яргъал фенач, гьа-гьа вацра Велимурадаз хуьруьнви Гьажи­агъа­дин руш хкана. Исятда адаз кьве аялни ава: гадани руш. Гьажимурадни Гуьлселем акваз-акваз жегьил хъжезва. Гъанвайди свас туш, къизил я, экуьнилай няналди, пепе хьиз, кlвалихъ-йикъахъ гелкъвезвай, вири михьивилер ийизвай, халисан кlвалин свас — иеси я. Къаридив са кlвалахни ийиз тазвач.

— Ви везифа, диде, аялрихъ галаз къугъун я. Дахдини ял ярай, кlвалах тавурай, чаз вири бес жезва. Гила куьне ял ядай вахт я, зани Велимурада кlвалахда, — лугьузва цIийи суса.

Алай девир кьил акъат тийирди я. Мукъаят хьухь, жегьилар.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 24-нумрадай.

____________________________________________________________________

Ам ви кьисмет я

Чагъларов  Брембег, Махачкъалада хуьруьн майишатдин академия акьал­тlарна, хайи хуьруьз агрономвиле хтанвай. Гъвечlи чlавалай чилел рикl алай, яшар 26 йисариз акъатнавай жегьил хтай йикъалай лап дикъетдивди вичин кlва­лахдал машгъул хьана.

Сятдин муьжуьдриз Брембега гьар са бри­гадирдиз къе рабочийри ийидай кlва­лахар къалурдай, ахпа вич конторадиз сов­­хоздин директордин патав фена, гьадан буйругъар вичин дафтарда кхьидай, я тахьайтlа, Белиждин базадал кьил чlугуна, нисинрихъ мад рабочийрин патав ахкъат хъийидай.

Гьафтеда, эгер хьайитlа, гузвай ял ядай са югъ ада вичин кlвалин кlвалахриз ба­гъишдай. Кlвале кьуьзуь хьанвай дидени буба авай. Вах маса хуьруьз гъуьлуьз фенвай. Кьве аялни хьана вичин югъ няни ийиз­вай. Вахан юлдаш Мусани агроном тир. Вах, гъве­чlиди тиртlани, Брембега академия куьтягьдалди гъуьлуьз ганвай. Хуьре руш фад гудай адет авайвиляй.

Кlвале са шумудра ихтилатар хьанай Брембегаз свас гъуникай. Ятlани гада вичин совхоздин кlвалахал машгъул тир.

Са йисуз Брембега чпин кlвалераллай иски шифер алудна, къавариз ракь яна, гьаятар, паруяр гуьнгуьна хтуна. Вири хъсан тир, диде-бубани гадади ийизвай кlвалах­рал лап рази тир. Амма абурун рикlе авайди са мурад тир — гададиз свас гъун. Са юкъуз  бубади адаз лагьана: — Брембег, чан хва, кlвалах ваз авазва, совхоздин директор Асланни валай, вуна ийизвай кlвалах­дилай  лап разизва. Ада ваз къавук кутадай тахтаярни ужуз къиметдай кхьена, са шумудра премиярни гана, маса куьмекарни гузва. Чун кьуьзуь жезва, чазни чи ме­тlерал са хтул атана кlан­зава, гьакl хьайила, сусан суракьда хьана кlанда.

— Дах, заз сусарин суракьра гьатдай вах­тар авач. Килига вунни диде, вахаз лагь­, чlе­хи миресрал алукь, квез бегенмиш хьайи­дал зунни рази жеда, — лагьана  Брем­бега­.

— Лап хъсан, чан хва, заз фадлай субут хьанвайди я вун акьуллу велед тирди.

Дидеди, бубади ва вахани вич авай хуьряй  Брембегаз са туькlвей, абурар алай свас суракь ийиз хьана. Брембеган, ингье яшар къанни иридриз акъатна, эвленмиш жедай вахтар фадлай хьанвай. Са гафуналди, са йис мад акъатна, амма абуруз са кутугай дишегьли гьатнач. Эхирни Брембеган буба Хуьренбега чlехи миресрал алукьун къарардиз къачуна. Виридалай яшдиз чlехи мирес, Хуьренбеган бубадин стха, Ватандин Чlехи дяведин иштиракчи, яшар 98-риз акъатнавай Даянбег буба тир. Кардин тум-кьил гъилелай-тупlалай авурдалай кьулухъ Даянбег бубади лагьана:

— Пака,  нянин сятдин иридаз, юкьван мирес Асланбегаз, гъвечlи мирес Кьуркьанбегаз чпин кайваниярни галаз зи кlвализ ша лагь, гьанал чна и месэла гьялда.

Пакадин юкъуз чlехи мирес Даянбеган кlвале Хъурдулрин вири тухум кlватl хьана (Брембег Хъурдулрин тухумдик акатзавай). Къарар ихьтинди хьана: июндин эхирдалди Брембегаз свас жагъурун.

Гьатнач. Гьа икl мад са йис акъатна, яшар 28-рив агакьзавай. Миресар, абурун папар, вахар акъвазнавачир, кlвалахзавай. Амма гагь Хуьренбегаз, гагь адан юлдашдиз, гагь Брембегаз вичиз тlвар кьур дишегьлияр бегенмиш жезвачир. Эхирни, Хъурдулрин  тухумдин нубатдин рахунар хьайила, разивал  гъвечlи мирес Кьуркьанбеган кандидатурадиз гана. Чlехи мирес Даянбега, виридаз, ви­лик кумаз лагьанвай: гъизвай сусан хъсанвилерихъ галаз (гуьр­чегвал, акьуллувал, буй-бухах, яшдиз чlе­хибуруз гьуьрмет авун) адак квай рехнеярни лагьана кlанза­вайди. Гзаф патарихъай­ тарифар авурдалай кьулухъ, Кьуркьанбега вичизни вичин кайванидиз жа­гъан­вай сусан рехнеярни гьисабиз хьана. Сад лагьайди, лагьана ада, чаз беген-миш­ хьайи рушан вилер са кlус чапрас я.

Чlехи мирес Даянбега: — Хьуй ман чапрас, адакай акьван хата авач, ам вич на­мус­лу­, зегьметдал, кlвалел рикl алай дишегьли хьайила. Чун адан вилериз килигзавач кьван…

— Кьвед лагьайди, хълагьна Кьуркьанбега, — адак са кlус кьецlивал ква. Чlехи мирес Да­янбега мад хабар кьуна:

— Гьи кlвачик ква кьецlивал ?

— Чапла, — жаваб гана Кьуркьанбега.

— Чапла кlвачик кватlа, ам акьван хата авай кlвалах туш. Кlвалел, кlвалахдал рикl алай дишегьли хьайила, адан кlвачикай чаз вуч ава? Ам акьван еке рехне туш, вич акьул­лу, хъсан инсан хьайила.

Ибурун ихтилатриз яб гузвай Брембег хъиткьинзавай. Ада фикирзавай: — Я зи вил буьркьуьди туш, я кlвач набут, ибуруз гьинай гьатнавайди я чапрасдини кьецlи­ди?!..Адан кьилиз къвезвай и суалриз жавабар авачир, ам ийир-тийир квахьна авай.

Чlехи мирес Даянбег вичин гафарал акъвазнавай, чапрасдини кьецlиди хъсанди­ я лугьуз. Чlехи миресдин хатурни хаз кlан­­за­вачир. Адалай гъейри, Брембеган бубадини Даянбеган гафарал “къул чlугваз­вай” ва вичин разивални гузвай. Са арада Кьуркьанбега вичин ихтилат  давамар хъувуна:

— Пуд лагьайди, гъизвай свас лалдини я, бишидини.

И гафар ван атай Брембег цавуз акъатна, цlвелерилай гьекьер алахьиз хьана. Миресар вири сад-садаз килигиз амукьна, амма садайни са гафни акъатнач. Чlехи мирес Да­янбега лагьана:

— Хьуй ман лалдини бишиди. Ахьтин паб гьатун, ам Аллагьди ганвай бахт я. Рахадай папакай вуч ийизвайди я? Чан хва, Брембег, вун экуьнилай мичlи жедалди кlва­­лахал алай инсан я, лап галатна хквезвай. Вуна кlвале ял яна кlанзавайди я. Вуна фикир ая, галатна хтанвай вун, йифиз кьванни ял яда лагьана, рахадай паб хьайила, ада ви келледавай мефтlер гьар патахъди чукlурда, ваз фир-тефир чка жа­гъидач. За ваз, хва, акъатна лугьун: и зи кlвале авай гавурдин руша, им 74 йис я, акъваз тийиз, Кьасумхуьреллай Астархананан (рагьмет хьуй вичиз) иски регъуьн гъетl-гъетl хьиз, зи япара ван туна. Заз чиз, лал ва биши паб итимдин девлет я.

Аллагьдини виридаз чапрас, кьецlи, лал ва биши папар кьисметзавайди туш, Адаз лап хъсандиз чизва, низ вуж ракъур­датlа. Ахьтинди, мад пуд йисуз къекъвей­тlани, жагъи­дайди туш. Гьада ваз кlвал-югъ ийида. Зун лагьайтlа, куь чlехи мирес, лап рази я гьахьтинди вал гьалтунал. Амай миресрини, Брембеган бубадини разивал гана, са вацралай Брембегаз чапрас, кье­цlи, биши ва лал паб гъана.

Свас, дугъриданни, зегьметдал рикl алай, михьивилер гвай, хъсан хуьрекар гьазуриз чидай дишегьли тир. Са кар чlуру тир — рахадачир. Экуьнахъ къарагъна, пепе хьиз, кlвалин кlвалахрал машгъул тир. Ка­лиз, данадиз ем гудай, верч-цицlибдиз твар вегьедай, кал ацадай. Нек чими авуна, къаридиз килигиз акъваздай. Къариди вичин чlала­ралди свас гъавурда твадай. Са банка нек туна, амайдакай къатух ая лугьудай. Гьа икl са йис алатна, суса Брембегаз са цуьк хьтин руш хана. Мад са йисалай гадани багъиш хъувуна. Хизан шад тир.

Йисни зур атlайла руш кlвачелни акьалт­на, рахазни башламишна вичин бадедихъ, бубадихъ ва дахдихъ галаз. Сусавай рахаз тежезвайтlани, адан рагъ чкlан­вай вилерай чир жезвай, ам аялрал лап шад тир. Гада кьве йисалай чlалал акьалтна. Гена, Аллагьдиз шукур хьуй, аялар лалбур тахьайди.

Брембеган шадвилин эвел-эхир авачир.  Къари, апай ва вири миресар чапрас, кьецlи, лал ва биши сусалай лап рази тир.

Кьисмет гьа ихьтин шей я, Аллагьди гайидал рази хьана кlанда. Чlехибуруз ябни гуз рикlелай алудна кlандач. Къуй чи Брембег стхадин хизанди мадни цуьк акъудрай!  Амин!

«Лезги газетдин» 2022-йисан 42-нумрадай.

__________________________________________________

Чилел квез гьерекат

 

Кьакьан цавун бушлухра вун къвекъвезва,

Летчик, къе вуч авазва на жагъуриз,

Вун цаварал, цlар илитlиз, элкъвезва,

Кlанзавани тарар цава акlуриз?

 

Куьтягь жезвач я ви цава къекъуьнар.

Циф  алай къуз жагъурзаван вуна рагъ?

Темягь яни цун цавара техилар,

Я тахьайтlа, кутаз ана ичин багъ?

 

Летчик, ваз куьз цав багьа я чилелай?

Тар авачир, дагъ авачир, я чуьлни.

Икьван на фад чил алудиз рикlелай,

Цав хкягъиз, авачир вацl, я гьуьлни?

 

Вун элкъвезва, вун къекъвезва бушлухра

Лап мукьва жез куькlуьннавай гъетериз,

Летчик, на ви мурадар чаз  ачухра,

Азадвал це рикlе авай сирериз !

 

Цавуз фейла, чун рикlелай алудмир.

Чил Ватан я, гекъиг жедай авач затl,

Чи рикlерив гъам-хажалат агудмир,

Элкъуьгъ чахъди, чилел хквез гьерекат!

«Лезги газетдин» 2023-йисан 12-нумрадай.

________________________________________________________________

Рагъ хтана

 

Серин я югъ, цава са къуш аквазмач,

Я марф къвазвач, я авач цав алахьиз.

Чилелни са чан алай затl юзазмач,

Зун амукьна рикlе цацар акьахиз.

 

Им уьмуьр туш, икl фидайди цифеда,

Цав чlулав я, ават тийиз ракъин нур.

Гьатдани чун, чан аламаз, йикьеда?

Мичlивили къазунзава къе зи хур.

 

Эверналди рагъ экъечlдач цаварал,

Я къуватдалд тlалабиз жеч нурарни.

Белки, рагъ къе фенаватlа ахварал,

Авуд хъийиз, кутаз жедач гурарни!..

 

Бес вуч ийин? Кенефдин кьил квахьна къе,

Сефил хьанва чилел алай инсанар.

Руьгьдани кваз мичlивилер гьахьна къе,

Низ я герек и инсафсуз дуванар?

 

Са арада акъатна рагъ цавариз,

Авадарна вичин нурар чилерал.

Шад хъхьана чилел алай инсанриз

Экв ахкьалтна мичlи хьанвай вилерал!

 

Алидин жаваб

 

Школадиз кlелиз физвай аялар,

Алидикай лап  куьчебан  хьанавай

Дидедизни ийиз гьар къуз тапарар,

Муаллимринни вичикай рикl ханвай.

 

Кьве тарсуна галаз-галаз аквачир,

Адан ерли кIелунрал рикI алачир,

Школадин гьаятдани ахквачир,

Кефчибег тир са къайгъуни авачир.

 

Хъутур къведай, школадин кьурла тlвар,

Вад суз кlелна алатайла йисарни,

Зегьле фидай, акурлахъди ктабар,

Чир хьанвачир гьа ктабрин тlварарни.

 

Ктаб гъиле кьурла, къведай агъургъан.

Келле хьанач адаз ерли фикирдай,

Мад классда амукьзавай сифтегьан,

Кьве виш  «не был»  хьайла  йисан эхирдай.

 

Цlуд сан къене вад сеферда амукьна,

Цlи акъатна ам кьуд лагьай классдиз,

Гьар классда кьвед-пуд  йисуз  ацукьна,

Ухшар авай акьул кими кlамашдиз.

 

Алфавитдин вири гьарфар чидачир,

Эхцигайла садални сад пуд жедай,

Лагьай гафар я келледиз фидачир,

Сабур квачиз, суьреда алчуд жедай.

 

Мад хьайи кар ахъайин за авайвал,

И кар язва лап гьакъикъи хьайиди,

Ракьун рекьяй вуч физава лагьайла,

— Жанавурар ! – жаваб ганай Алиди.

 

Ингье гила, акъатайла чуруяр,

Кьуд класс я куьтягьнавайд Алиди.

Перемдинни ахъайна хьиз хуруяр

Яргъа амаз чир жезва гьа кимиди.

 

Вишра лугьуз, кlелнач ада, хьухь чlалахъ,

Ам Аллагьди чаз ганавай жаза тир.

Чир хьайила, ийизватlа вуч кlвалах,

Идан, адан Али алад-хъша  тир!

«Лезги газетдин» 2023-йисан 30-нумрадай.