Лезги чилин тIвар вине кьан
И мукьвара зи гъиле са ктаб гьатна: «Балайриз пишкеш» (Махачкъала, Издательство ООО «Мавел», 2014-йис). Ахъайзава за са-са чар, кIелзава са-са шиир. Анжах кьилериз вил вегьейтIани, абуру чпел фикир желбзава: «Ша, азиз рагъ», «Дустар кIанда дегиш тежедай», «Нефс авайбур», «Зи хва», «Девир», «Зи миллет» ва икI мад. КилигайтIа, автор пара къени, мягькем руьгь авай уьтквем кас я. Вични — лап фадлай чи газетдин даях, чIехи ватанперес, чи дуст Сабир Юсупован дах Гьамзат Мегьамедгьадиевич. Ам 1936-йисан 10-майдиз Кьурагь райондин Усарин хуьре муаллимдин хизанда дидедиз хьана. Армияда къуллугъдайла, спортротада хьана. Венгрияда къарагъай бунт секинардайла, хер хьуникди Химкидин, Подольскдин, Владимирдин ва маса госпиталра къаткана. Буржи тамамарна хтайла, ДГУ-дин тарихдин, ахпа праводин факультетар акьалтIарна. Усарин, Укузрин, Квардалрин, Аладашдин, Маллакентдин мектебра, Дербентда авай РГСУ-дин филиалда зегьмет чIугуна. Гьамзат Юсупован яргъал йисарин намуслу зегьмет ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин, ВЛКСМ-дин обкомдин, культурадин министерстводин Гьуьрметдин грамотаяр, соцсоревнованида гъалиб хьайивилин Знак гуналди къейдна. Гьеле мектебда кIелдайла, шиирар кхьинал рикI алай. ЧIехи, гьуьрметлу хизанда ругуд хвани пуд руш тербияламишна.
ЧIехи хва Сабир Гьамзатовича азаддаказ кьуршахар кьунай спортдин мастервилин, Дагъустандин ва Россиядин чемпионвилин тIварар къазанмишна. Хасавюртдин педучилищедин физкультурадин отделение, ДГУ-дин тарихдин факультет акьалтIарна, мектебда тарсар гана. Дирибаш спортсмендин алакьунарни муаллимвилин чирвилер милициядин органра герек атана. Полковникди республикадин меркездин Советский, Кировский РОВД-ра, Махачкъала шегьердин милициядин управленидин, республикадин МОБ-дин начальниквиле гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна.
ЧIехи ватанперес, жумарт хва гьеле 90-йисарилай инихъ чи газетдин дуст, даях я. Сабир Гьамзатовича суьгьбет авурвал, милли газет адан бейнида, руьгьда гьеле гъвечIи чIавалай, яни ам чIехи буба Мегьамедгьадидин гъиле акурдалай инихъ гьатнава. Гьи къуллугъдал алаз хьайитIани, Сабир Гьамзатовича гьар йисуз 30 газет кхьин тешкилдай. РОВД-ра гьатта маса миллетрин векилрини кхьей вахтар хьана.
Уьтквем бубадин мягькем хва Сабир Гьамзатович чи меркездин Советский райондин кьилин 1-заместитель яз гзаф йисар я.
Гьамзат Мегьамедгьадиевичахъ шиирар гзаф авай, амма экуь дуьнья анжах са ктабдиз акуна. Спортдал машгъул жез, сагълам уьмуьр тухуз, викIегьзавай камаллу агъсакъал, гьайиф хьи, 2022-йисуз бедбахтвилин дуьшуьшди чавай къакъудна. Рагьмет хьурай вичиз. И чина гузвай шииррайни аквазва ам гьихьтин кас тиртIа. «Лезги чилин тIвар вине кьан», «ЧIал агъул яз, лезги я зун».. — кхьенва чIехи ватанперес хци вичин «Зи миллет» шиирда. Асландин рикI, гужлу руьгь авай и чIехи касди лезги халкь гьахъсуздаказ пайи-паярнавайди, «михьи цик лашар хуькуьрнавайди», гьайиф чIугунивди, къейдзава.
Ш. Шихмурадов
__________________________________________
Гьамзат Юсупов
Дустар кIанда …
КIани дустарин кIанда заз юкьва,
Къуллугъ хьайила, дегиш тежедай.
Гужа гьатайдаз жедай вич мукьва,
Далу элкъуьриз вердиш тежедай.
Дустар кIанда заз михьи рикIинбур,
Девлетлу хьайла, дегиш тежедай.
Дамах, къив гвачир, хесет секинбур,
Фитнедиз худ гуз вердиш тежедай.
Гужа гьатна, дуст хьайитIа ажуз,
Дуст жен уьтквемди адан пад хуьдай.
Къуллугъ гвай касдиз ийиз юкь агъуз,
КIандач заз дустар кIвачер чуьхуьдай.
ШуькIуь тир кул-кус гьалтайла рекьел,
Адакай къалин са там тийидай.
Дустунин хатур – вацIун гурлу сел
Гила яд кьурай са кIам тийидай.
Са зайиф лампа дустунин гъилел,
Адакай нурлу са шем ийидай,
Дуст рикIел гъана, нагъв алаз вилел,
Адан бубадиз икрам ийидай.
Балайрив етим, буба амачир
Дуст амайла хьиз, сир-гъам ийидай.
Дустунихъ галаз вичи санал тIуьр
Гьалал са кьас фу гьарам тийидай.
Зи хва
Инсанвал, виждан, намусни абур,
Игит къилихар яхъ на такабур.
Туьнт жемир, зи хва, хуьх жуван сабур,
Инсанвилиз на кIур гумир, зи хва.
Садазни жув на ийимир такIан,
Герек атайтIа, чан ая къурбан,
Гайи гафунин иес хьухь жуван,
А гаф садрани къекъуьрмир, зи хва.
КIевелай вал за ийизва тапшурмиш
Уьзуьагъвилелд тухун яшайиш,
Авай гаф гьахъдиз лугьуз хьухь вердиш,
Тапарралд а гаф чIагурмир, зи хва.
Багърийри, бала, авурла эвер,
Хьана кIанда вун гьамиша гьазур,
И зи тапшуругъ рикIел хуьх, Энвер,
Вуна багърийрин хаз тахьуй хатур.
Веледриз
Гьалал зегьметдал къакъажна гъилер,
Эцигначни а пуд цIийи кIвалер?!
Гьар сад хьана са пешедин иес,
Илимдин къадир чирначни за квез?
Суьгьбетдайла, квез гъидай за мисал,
Тавун патал куьне са кар усал.
Къени чIижерик ква са хесет шит
Рекьида кьуьзуьбур, кIватIиз тежер вирт.
Гадарна кIанда ичIи хьайи къаб,
Герек амукьдач мад къуьн хайи раб.
Суал гун за квез, кьан квевай хабар:
«Ван техкъведайла, атIудан япар?»
«ГьикI я, кьуьзуь кас?» кьур касдиз хабар
Кьуьзуьдан жаваб — «дуьнья хьанва дар».
«Зурзазва гъилер, хьанвай хьиз фалуж,
Дарманрин гила акакьзамач гуж».
«Япарни вилер жедачни зайиф,
Кьудкъад суз къуллугъ авурла югъ-йиф».
Диде-бубайри гадаяр, рушар
Хвена, чIехивун я гузвай буржар.
Дегиш жеда ахпа абрун чкаяр,
Балайри хуьда диде-бубаяр.
Рагьметлу юлдашди хвенай зун кстах,
Веледриз лугьуз: «Квез чешне я дах».
Ацукьна кьарай къвезвач заз мука,
Вад верс кьван рекье къекъвезва йикъа.
Чан сагълу кас дуьз туш хьун темпел,
Несилриз чешнед туна кIанда гел.
Зи миллет
(22.08.2002)
Даниялов гьаким авар —
Авуна чи миллет паяр.
Агъул, рутул, лезги тIварар,
ТIвар миллетдин сад хъийин, дуст.
Зи хуьр Усар, ви хуьр Дулдугъ,
Чи дустунин хуьр я Цуругъ,
Яшамиш жен, тийиз шулугъ,
Чи лезги миллет хкажин, дуст.
КIантIа Шиназ, кIантIа Арсугъ,
КIантIа Луткун, кIантIа Ялцугъ,
Екед хьайтIан садан къуллугъ,
Ша вири сад хьиз хкажин, дуст.
Сад ахцегьви, садни рутул,
Сад куьреви, садни агъул,
Дуствилин вацI тийин рагъул,
«Садвал» лугьуз, гьарагъин, дуст.
Сад тир миллет Ихрек, Ашар,
Чи садвилин гзаф я яшар,
Михьи цик хуькуьриз лашар,
Ша миллет чара тийин, дуст.
Зи уьтквем халкь гьар са лезги,
РикI михьи тир нурлу гуьзгуь,
Садаз хата хьайтIа жизви,
Вири сад хьиз къарагъин, дуст.
СтIур, Яргунни БуркIихъан,
Шагьдагъ, Сарфунни, ЦIайлахъан,
Лезги чилин тIвар вине кьан,
Къуьн кутаз чун алахъин, дуст.
Миллет пайиз, футфа кутаз,
Алахъ тийин чаравал тваз,
Экв гудайвал сада-садаз,
Гьардакай са чирагъин, дуст.
Лезги халкьдин мурад, умуд,
Душманариз къалурай гъуд,
Лезги игит Гьажи Давуд
РикIелай ракъур тийин, дуст.
Душманрикай хвейибур ватан
Лезги хва сад Фатали-Хан,
Гужлу гьукумат хьай Алпан —
Ам чид тирди субутин, дуст.
Алатиз икI физва йисар,
Лезги халкь хьанва дердисар,
Чил авунвай паяр-кIусар
Сад хъийиз чун алахъин, дуст.
ЧIал агъул яз, лезги я зун,
Кьурагь вацIун кIезри я зун.
Зи кьисметдал рази я зун —
Са кIус хьунал миллетдин, дуст.
Жегьил шаирдиз
Кхьихь шиир цуькверикай,
Чаз вирт гудай чIижерикай,
Жегьиларин мехъерикай,
Къал тахьана кьиле фейи.
Гьакимарин мийир тариф,
Гафар тир чIехи, крар — зайиф,
Ви зегьмет ваз жеда гьайиф,
Вахтар ручка гъиле хьайи.
Пад кьамир, дуст, депутатрин
Къайгъудик квай гьарма вичин,
Лутуяр тир, алай кьве чин,
Къуллугъарин геле хьайи.
Агъзурарихъ къачуз сесер,
Хиве кьада абукевсер,
Амукьда вун хьана серсер,
Мегьристан хьиз регъве хьайи.
Гьукуматар хьайла дегиш,
Аш хьиз хьана къарма-къариш,
Кхьей чIалар хьана батмиш,
Аквада югъ вире хьайи.
ЧIал куьмек хьуй инсанариз,
Пис крарни хъсанариз,
Ухшар тир чеб асланариз
Игит лежбер фяле хьайи.
Эл патал чIугур зегьметар,
Хьун тавур кIвал, я килфетар,
Амач игитриз къиметар
Чанар халкьдин рекье гайи.
Инсафсуз тир жаллатIар кьвед,
Элдин патай къачур лянет,
Агъасиев Къазимегьамед
Арагъ патан рекье кьейи.
Кхьихь игитрикай туькIвей,
Багълар кутур, мал-къара хвей,
НафтIад дерин буругъ эгъвей,
ТIварар халкьдин сиве хьайи.
Дериндай хьиз ийиз фагьум,
Яргъалди чеб гудай дурум,
Гафар хьуй цIай алачир гум,
Ифей къулан къене хьайи.
Кхьиз тахьуй гафар пичIи,
Ухшар тир къапариз ичIи,
Хадайбур къапар хьиз хъенчIин
Яргъалди цIун къене хьайи.
Самурский игит лезги хва,
Хунзах халкьдиз хьайи мукьва,
Душманарин аваз юкьва
Вишни къад къуз къеле хвейи.
Кхьихь чIал жуван миллетдикай,
Арадавай гьуьрметдикай,
Абуру чIугур зегьметдикай,
Залан парар къуьне хьайи.
Нефс авайбур
Ачухин, дустар, за квез агьвалат,
Аламат жедай са кар акуна.
Гьилле-филледал хьана гьавалат,
Чаради нез кIандай ксар акуна.
Виш агъзур вацра къвезва гъилериз,
Пехил яз къунши акваз вилериз,
«Кая-кьея чун» лугьуз эллериз,
Шехьзавай бегьемсуз ксар акуна.
Къекъверагдизни рак ахъай тийир,
Раб кьван чарадаз тагудай хийир,
Мажбур хьана зун кхьиниз шиир,
Нефсер къати ажуз ксар акуна.
Рахадайла, гьар са гаф я чпин таб,
Сад-садаз ухшар я итимни паб,
Уьмуьрда гьич чпи къачунач суваб,
Са къени кар тавур ксар акуна.
Къуншидин папа мавлиддиз вичин
Теклиф авурла, чIурна ада чин,
Сив ухшар хьана гетIедиз хъенчIин,
«Зун атеист я» гафар акуна.
ТIурфан авай къуз кац тадай къецихъ,
Инсаф авачир динсузар фасикь,
Негьна вирида, гьарарат яз цихъ,
Туьд кьурана кьейи ксар акуна.
Лап кьитдиз къвед элдин арадиз,
Инсанар саймиш авач Сарадиз,
Гьафтейралди чеб яна харадиз,
КьацIана тунвай къапар акуна.
Ацукьун течиз, кIвалахда суса,
Аялни аваз къужахда таза,
Багьна авуна «сир гузва маса»,
Шехьиз рахкурай сусар акуна.
Акьулдин кьве гаф течир рахадай,
Иви хъвай пехъи кицIи хьиз кьадай,
Вилер авачир къунши аквадай,
Са дишегьлидин гьунар акуна.
Къуншидив рахар чарабур жакьваз,
«Элуькьмир тIу вун» лугьуз апаяз,
Къекъвер куьчеда кьуд пад ахъа яз,
Къачунвай багьа сусар акуна.
«Шукур, я Аллагь, гайидаз къаза»,
Акъатнач сивяй идайла суза,
Динсуз инсандиз гайид хьиз жаза,
Адаз гайи къариб азар акуна.
Туп ягъиз, бязибур ван къведа рахар,
Тух жедалд жагъун тавурбур кIахар,
Гишила кьейи стхаяр-вахар,
Заз абурув гвай фурсар акуна.
Гьади халудин рак ахъа кIвалер,
Авай мугьманрин хъуьруьнрин ванер,
Авай гъил ачух сахават эллер,
Ахварай зи хуьр Усар акуна.
Гьикьван калтугда куьн, чилер чализ,
Суруз са затIни жедач гьа ялиз,
«Акатай гьар затI галчIура кIвализ» —
Веледриз гузвай тарсар акуна.
«Лезги газетдин» 2024-йисан 40-нумрадай
