“Инсан я зун, захъ ава зи куьчени,
Ам зи чилни, ам зи цавни — вири я”.
Алирза Саидов ( “Лезги куьче” )
* * *
Алирза, вун къекъвей вири куьчеяр
Аквазва заз Лезгистандиз рекьер хьиз.
Алирза, вун эхъвей Каспид лепеяр
Кьерехъ къвезва, яйлахравай кIелер хьиз.
Жегьилзамаз четинвилер акуна,
Лас жедани шаир хура цIай авай!
Лезги халкьдин дердер рикIи кьатIуна,
Ви шиирра хайи халкьдиз “гьай!” ава.
Гьар жуьре тир ви аямдин шаирар,
Садбур авай кIватIзавайбур гъибетар,
Пехил рикIе ргазвайбур шийирар:
Бягьсер гвайбур, муьтIуьгъариз сонетар,
Илигдайбур шиирриз бул кIалубар,
Кхьидайбур туькьуьл, пехил памфлетар.
ТуькIуьрдайбур кирс тIварарин улубар…
Мерд рухвайрин геле жеда жасусар,
Алибегни кьенай гьахьтин намердди.
Маса гана квадарайбур намусар
Вилик хьанай, рум гуз компартбилетди.
Гьа ихьтинбур аруш жезвай кIвачера,
Гьар азад гаф раиж ийиз иесдиз.
Пехил ният ргазвайбур рикIера,
Туьтуькъушар хьиз гьахьнавай кьефесдиз.
Амма лекьрез хас затIар туш кьефесар,
Лекьрен алем азад, мублагь цавар я.
КичIен, Алпан, Шарр курарин гьевесар
Ргаз, гьар вацI лезги чилин дамар я.
Лезги чилни, килиг, лекьрез ухшар я,
Нер кIеледлай Кур вацIалди кIевзавай.
Тан — Кьулан вацI, кьве пад — лекьрен лувар я,
Лекь — ватандал пак, экуь нур невзавай…
Вун Самурдал Ленин галаз атана,
Халкьдин дердер гьадаз вуна къалурна.
“Вучиз са халкь кьве пайна икI атIана?!” —
Вуна Ленин лезги чIалал рахурна.
Секин жезва муькъвер алай вацIар къе,
МуьтIуьгъарна, пурар алай шивер хьиз.
Халкьдин тIалдал ишиннавай ви цIар къе
Япарава хайи чилин эвер хьиз.
Ви шиирар рахазва чи рикIера,
Зурба шаир Ибрагьима лагьайвал,
Ватан патал, чIал патал пак женгера
Алирза, вун риваятдиз элкъвенва.
Эгер шаир ятIа, цIай кваз рахада,
Ам акахьдач суьруьдик са чубандин.
Халкьдин дердер адан рикIиз аквада,
Хайи халкьдин турни я ам, къалханни.
Пак я даим чи курарин кукIушар,
Кьери жедач садрани вацI Самурдин.
Чи рикIер я ацIай битав букIушар,
Лезги турни къакъарава сабурдин.
15.01.2012
Бязибуру…
Бязибуру тIветIрекайни пачагь ийида,
Бязибуру гъетрекайни гунагь ийида…
Бязибуру “кичIе чIутраз” лугьуда кьегьал,
Бязибуруз жуван кьегьал аквада бейгьал.
Бязибуру пиледкайни панагь ийида,
Бязибуру жуван панагь русвагь ийида.
Бязибуру ламарикай ийида шивер,
Бязида шив ламрай кьада, агалдиз къивер.
А бязидаз жуванбурукай аквадач ариф,
Ялтахвилел гъейри касдин ийида тариф.
Гьар камуна дегишариз гагь сумра, гагь тIвар,
Виче чукьван аваз, жеда жагъуриз са чIар.
Авайла чахъ ихьтин “гьахъдар са бязи жуван,
Халкь чкIуриз мад паталай герек туш душман.
Эй, бязиди! Эй, къуьрен рикI! Лезги хьухь эркек!
ТахьайтIа ваз гьарам жеда хайи чилин нек!
09.09.2016
* * *
Гьар макьамдиз ягъайтIа кап,
А капарал къабар жеда.
Гьар макъамдиз гайитIа яб,
Жизвидикай хабар жеда.
Ийиз хьайтIа даим тикрар,
Пак тIварни кваз бизар жеда,
Чир тахьайтIа лазим кьадар,
Дармандикай азар жеда.
Са дилидан кьуртIа на кьил,
Камал, ахмакь — таяр жеда.
Хуьн тавуртIа ара, мензил,
Арифдални пис тIвар жеда.
Инсандивни икьван, яраб,
Гъибетрин пар — хучар жеда?
Чич хьи, даим ийидай таб
Касдин пелел крчар жеда.
АхъагъайтIа на рикIин сир,
Ам ваз акси яракь жеда,
Гьа сирдин там хьана есир,
Кьисметдив пуд тIалакь жеда.
Уьмуьр гагь яс, гагьни я дем,
ЧIавун чхра элкъвезава…
И чилелла жегьлем, эдем,
Масанра куьз къекъвезава?
Чан аламаз ая гьуьрмет
Ахпа рикIяй акъуда тIвар.
Къенивал я Чилин девлет,
Ам чIур тежез фида йисар.
06.06.1984
* * *
Гьардаз вичин чка ава кутугай,
Гъутухъандиз кичIе жеч хьи гъутукай.
Гьар яракьдик тIул ква вичин устаддин,
Лигим хьана хкатзавай чатукай.
Четинвилер уьтквем касдиз часпар туш,
Бес тIурфандиз кичIе жеч хьи гарукай.
И авадан чилер хуьн чи бубайриз
Регьят тирни няс душманрин хурукай?
Мерд кьегьалдиз ажалдихъай кичIе жеч,
Герек йикъуз ам хкечIда сурукай.
Эркек ятIа, ада чинал туьнбуьгьда,
Амма тариф ийиз жеда кьулухъай.
И хесетар аквада квез лезгидай,
Анжах небгет такурай квез гуьзгуьдай.
04.08.2017
Гьахъунихъ къекъуьн…
Махарик квай пилияр
Къе керчекдиз акъатна.
Яргъал чIугур ахварай
Эхирни чун аватна.
Гьикьван лугьун “иситIа”,
Гафунив сив верцIи жеч.
ХупI хьанва бул ицитIар,
СакIани кIвал цицIи жеч.
Пар ялзамач деведи,
Ламракайни шагь хьана.
Чахъ, лигимай дяведи,
Амукьайди “пагь!” хьана.
Аку, ам вуч тIарам я,
Паб, чIунар гуз, къекъвезва.
Незвай ризкьи гьарам я,
Адалатдал хъуьрезва.
Гьисабамач дугъриди,
Дуван тунва жибинда.
Адил гузва угъриди,
Гьахъ базарда къалинда.
Ери хъвазвай пилидиз,
Негьнавайдаз хизанди,
Иви хъвазвай зилидиз
Я лугьузва хъсанди.
Ажал гъизва — дин лугьуз,
Мецеллаз тIвар Аллагьдин,
Тапарризни кьин лугьуз,
КIулава бед гунагьдин.
Ягъазмач чун махунихъ,
Кьинер хьана тапарар.
Чуьнуьх жемир тахтунихъ,
Бесрай муьргуь ахварар.
— Дуьнья, гьинихъ элкъвезва?
Куьз чин акьван чIуру я?
— Зун гьахъунихъ къекъвезва,
Гьахъ надир я, хару я.
05.05.2014
* * *
Хайи велед терс хьайила,
Сидкьидин дустар гьинай хьуй?
Кьве юкI чил ваз бес хьайила,
Нефс еке къастар гьинай хьуй?
Агакьардач масадал гаф,
Какадарда гьахъни хилаф,
Фитне тирдаз вичин алаф,
Тарифдин гьунар гьинай хьуй?
Агъзур тIвар эцигиз вичел,
Паркут кIватIиз жеда кимел,
ЧIуру ният элкъвез рикIел,
Ахьтиндахъ ягь, ар гьинай хьуй?
Жемятдихъай чуьнуьхна чин,
Туьнт женг тухуз я ам кIвачин,
Авачирдахъ суфат вичин,
Са агъайна тIвар гьинай хьуй?
Тахьана жеч квез а кас чир,
Ада ярдиз лугьуда “ир”.
Сир краркай, гьадалай къир,
Масадаз хабар гьинай хьуй?
2016
Жеда бязибур…
Чан, чан лугьуз, чан къачудай,
Кван, кван лугьуз, къван къачудай,
Далдамди хьиз ван къачудай,
Гьахъ туна, гиман къачудай,
Гъибетдихъ дуван къачудай,
Гьилледихъ тIвар-ван къачудай,
Жеда бязибур…
Чпин кар тапан хьайила,
Вичихъ ажуз чан хьайила,
Кьамал гьахъ-дуван хьайила,
Шеда бязибур.
12.2014
Ни лугьуда — шаирвал…
Ни лугьуда — шаирвал чIагай гафар я?
Шаирвал кIулавай даиман пар я.
Ни лугьуда — шаирвал цавуз гурар я?
Ваъ! Ваъ! Шаир хьун рикIиз зарар я.
Ни лугьуда — шаирвал къелемни чар я?
Шаирвал вун кудай ашкъид цIаяр я.
Ни лугьуда — шаирвал шивдаллай шарр я?
Варлу тир хиялра, ам марфад шар я.
Ни лугьуда — шаирвал ам кьакьан тIвар я?
Уьмуьрдилай кьисметди чIугунвай цIар я.
19.07. 2016
* * *
Гьикьван бул я кьуру гафар — селлер гудайбур,
Чпин тахсир илитIиз мад эллер кудайбур.
Чеб — валариз, чаз женгериз эвер гудайбур,
Ахпа хъуьрез, чаз кьулухъай къивер гудайбур.
Ийир-тийир квахьна, къавуз цIиртIер гудайбур,
Таб-гьилле гваз, адалатдиз синтIер гудайбур.
Аллагьдин тIвар кьаз, гафуниз кьинер гудайбур,
Кьилел — залпанд, чарадавни кьенер гудайбур,
Гьахъ лугьудай жуван касдиз сепер гудайбур,
Сир хуьз тежез, мидяйрив пак сирер гудайбур.
Жувандан гаф кIудиз, чIуру тегьер гудайбур,
ЛукIвал ийиз, чарадаз кIвал, бегьер гудайбур.
Мидяйрин къаст илитIиз, яд гьиссер гудайбур,
Жуван халкьдин милливилиз зегьер гудайбур.
На дуьз рекьел хкваш абур, эй Зурба Халикь,
Чи арадай акъуд зиян йикьер гудайбур.
22.03.2016
* * *
Физвай уьмуьр, эхь, сир я чаз хата,
Сад — лал кIавузар, сад — ягъдай кIута,
Сад алахъзава гъута кьаз дуьнья,
Инал — мел-мехъер, анал — сур, дуьа…
Хур гатаз, сада ийизва тариф,
Вич я лугьузва девирдин ариф.
Кьве келима я амукьдайди чаз:
Я “Хъсан тир кас…”, я “фирай яргъаз…”
Амма куьз ава гьарамни гунагь,
Сад — рикIе шейтIан, сад — рикIе Аллагь.
15.02.2015
Я зул, я зул…
Я зул, я зул, гьинва ви тIул,
Вун татана, атанва кьуьд.
ХъуьтIуь вичин ахъайна чIул,
Кьунвани ви ракъинин туьд?
Гьинва, къизил пешерин пул,
Гьинва пуд варз — 11-10-9?
КIватIиз жезвач тамам ви дул,
Гагь яцIу жез, гагьни шуькIуьд.
АкьалтIзавач ви чIим, хумул,
Ви ширинвал жезва уькIуьд.
КIвачерик кваз кьарад шурмул,
Хъфизва вун — муьтIуьгъ муьруьд.
Вучиз хъуьтIуьв на гана руль,
Вун я шанкIал, кьуьд я муькIуьд.
Зулуз кутаз на хъуьтIуьн фул,
Къекъвезва зун, хьана ирид.
ИчIиз ама дуллух — зумул,
Акакьнавач кьурай-ицIид.
Къанва гьеле гьам кIвал, гьам къул,
БицIиз ама зулун кьигъитI.
Я зул, я зул, гьинва ви тIул,
Гьинва, къизил пешерин пул..?
АкьалтIзавач ви чIим, хумул,
Вучиз хъуьтIуьв на гана руль,
ИчIиз ама дуллух — зумул…
26.10.2014
* * *
Ашукьармир зун, твамир гьижранда,
Залан жеда зи рикIиз и къайгъу.
Куг вири гьиссер зи руьгьда, чанда,
Гила сад я заз шуьрбетни агъу.
Ашукьармир зун, твамир гьижранда.
Чидачирни ваз, чун тирди чара,
Кьан тийирди ви шадвилив зи гъам?
Агь, ви вилери алцурна пара,
Шумуд сеферда дегишна зи кам.
Чидачирни ваз, чун тирди чара?
Вири таватриз ийиз зун гъайра,
На атIудай зи бендерин лувар…
ИлитIиз гьар къуз гунагьрин хара,
Ягъдай заз галтIам, кIевна рак-дакIар.
Вири таватриз ийидай гъайра.
Зи чIалар, зи рикI куьз вегьеда цIуз,
Куьз залан я ваз закай гьар са ван?
Тевгьей чарарни икI хъилелди куз,
Зи “гунагьрин” на ийизва дуван.
Зи чIалар, зи рикI куьз вегьеда цIуз?
13.09.2013
* * *
Кьуд пад атир. ЧIиж цуькведал элкъвезва,
Атирлу ал пиришар вуч таза я!
А пиришра яраб чIиж квехъ къекъвезва,
И цуькведал ашукь хьун са гъаза я.
Кьуд пад атир. ЧIиж цуькведалэлкъвезва.
Дар пиришрай ашкъидин туьнт пияла
Хъвазва чIижре… ЧIугвазва ам дериндиз…
Ашкъидин лукI — чIиж кефли я, пиян я,
Ашкъид чехир хъвазва адаэркиндиз
Дар пиришрай ашкъидин туьнт пияла.
05.04.2013
«Лезги газетдин» 2018-йисан 46-нумрадай.
_______________________________________________________________
“Пак хазина михьи тIвар я уьмуьрда”
Деведагъ
Дегь заманда чилерин са пачагьди
Вичин рикIе акьур кIвалах ийидай.
Цававай варз кIан хьайитIа нагагьди,
Вилаятдиз ада варзни хкидай.
Мукьвал-мукьвал гьукумдани пачагьди
Дегишардай тIебиатдин шикилар.
Гьар са авуч, чIугур адан темягьди,
Адан чилин жедай даим векилар.
Гуьзел тамар, дагълар авай уьлкведа,
Гагь пачагьдик акатдай терс хумаяр:
“Тамар вахчу, дагълар инал хкведа,
Дегишарда за абурун чкаяр!”
ИкI уьмуьрда, дагълар ягъиз девейриз,
Инлай вахчуз, анал тухун кар хьана.
Дегиш жезвай, ухшар тушиз бинейриз,
Икрагь жезвай девеярни, чIар шана.
Дагъларикай хьана къумад барханар,
ТIебиатни элкъвена бед савухдиз.
Табий хьанач хъиле гьатай гьайванар
ТIебиатдин къадир течир къудухдиз.
Дагълар квахьна — вацIар, хвалар кьурана,
Къурухарни кьур-къумлухриз элкъвена.
Серин квахьай уьмуьр саки цIрана,
Кьиляй кьилиз гуя тIегъуьн къекъвена.
ИкI мусибат гъидачир жед дявейри —
Чилел гьалдна ифей залан къандавар.
Тик кIуларал хвена дагълар девейри:
Абурукай хьанва кьакьан мандавар.
_________________
Авуч — яркIи нугъатда “флан” (некто) гафунин мана я.
Шана — стIал нугъатда “фена” гафунин мана я.
Къандавар — кандалы, оковы.
Мамед Халиловаз
Зи дуст, белки, ханач чун дуьз вахтуна, чкада?
Чун хадайла, ватанар, заманаяр какахьна?
Дагъдин зирек вацIар хьиз, чун дуьзенриз авахьна.
ЧIал течир, рикI авачир инсанарин арада
Уьлхуьн тавур селлери чун гъурбатриз кадарна,
Серт уьмуьрдин рекьера чна са-вуч квадарна…
Аял вахтар, са гар хьиз, акъатна чи дагълара.
Бахт, къулайвал я тухвал течиз, сува, рагара.
Надинж руьгьни агъайна ягь-намусдив агудиз,
Зегьметдани ктабра пехъи мекь-каш алудиз.
ЧIехи хьунвай сергьятар дар жезвай тик дагъларин,
Жегьил лекьрез акъадрай жеда дагълар аскIан яз.
Лувна чна, муг туна, хура гьатна гарарин,
Таниш тушир чкайра, юкьва гъейри халкьарин,
Гьахъ-адалат жагъуриз, хьана ягъи мугьман яз.
Гзаф крар, затIарни яд-яланда чир хьана.
Сорбондилай КIатрухрин ким са кIусни агъуз туш,
Чирвилер гузватIани, касвални, ягь сир хьана,
Гьар са карда дагъвидин гьам гаф, гьам кар ажуз туш.
Гила мадни акуна: вуч гуьзел я дагълар чи!
Инсанарни зегьметда къени уьмуьр гьалзавай,
Кьакьанвилихъди чпин яргъарайни ялзавай,
Масдбур я чилер чи, масадбур я цавар чи,
Маса жуьре рангар я цуькверинни гъетерин,
Даим хуьзва рикIера гьакьукь тарсар кимерин.
Зи дуст, белки, чун гьахъдихъ къекъвезвач дуьз чкада?
МичIивили кIевна гьахъ — адан экв гьикI аквада?
Руьгьда даим деб хьанва насигьатар дагъларин:
Гардан кIирвал тавуна, кIуд ийин няс пехъивал,
Негь ийин таб, нагьахъвал, ялтахвални пехилвал,
Девлетризни къуватриз табий жеч руьгь ксарин.
Виридалай пак хазина михьи тIвар я уьмуьрда,
Къенивални ягь-намус багьа я гьар девирда.
Рекьер-хулер бул ава, кIани кьадар регьят тир,
Жуван тIвар, ягь хуьн патал, намус мал я кьегьят тир.
Кьвечинин рехъ, тапаррин, писвал, хас тир шейтIандиз,
Пехилвал, бейадалат, зарар авун инсандиз…
Амма, ягь хуьн паталди, им рехъ я физ тежедай.
Гьахъ билет гвай кас аниз ахъайич вич бинедай.
Авайвиляй рекьера, белки, хци къванерни,
Лувар гана Халикьди кьезил, вилиз таквадай…
Гьар са касдиз лайих тир гана Ада рекьерни:
“Гьахъ экуьнив агакьра куьн хайи чилин агъадай!”
Гьакъикъатдин экуьнихъ жедани бес агакьиз,
Нагьахъвал, бейадалат йихт тавуна чилерай?
Я Рабби, бес хьаначир Валайни и кар алакьиз:
Къимет гунни виридаз, Халикь, Ви пак вилерай?
Жедани бес зидвилер эхун, вилер акьализ?
Гьарамар нез, писвилер капIаралди агализ?
Писвилеркай чи рекьер бес михьи ни авурай?
Фад ханани чун, эглеш — ам Халикьди лугьурай.
Чун даим чи рекьева гьахъ-адил экв куькIуьриз,
Чаз кIандайвал и дуьнья жедач хьи, дуст, туькIуьриз.
Амма чунни дуьнедвай жедач кIудиз, патахъриз,
АлахъайтIан бязибур чи гьахъ карни нагьахъриз.
Кьадар-кьисмет сад ава: чин чиналди атIана,
Инсан — дуьнья сад-садаз къаршида хьун датIана.
Гьавиляй зи суалдиз ихьтин жаваб жагъана:
Аквадай гьал, вахтунда чун и чилел атана.
2016
_______________
Гьакьукь — 1) гьамиша гьахъ рекье авай кас; 2) суд-дуванда гьахъвал хуьзвай кас, адвокат.
Лезги рушаз
Жейрандин вилер, тIавусдин къекъуьн,
Ви чIарара вуч атир аватIа…
Яраб гьи кьегьал вал ятIа эркин,
КIеви къужахдин къадир аватIа?
Хъуькъвералла ал, пIузардални хал,
Ви ценерик ква беневшайрин ял,
Тавази шумал, зи рикIин хиял,
Яраб ви чанда вуч сир аватIа…
Вилер кьве пIини, хъвер ажеб къени,
Хунчадин сини, ашкъидин мани,
ЧIугвазватIа ни мулд цуькверин ни?
Ви яйлахдиз нин жигъир аватIа?
Къекъведачни хупI, вил тиягъиз лупI,
Такъавдин ялав, гьененадин хупI,
РикI жезва алуг — цIай къачунвай купI,
Ви ашкъи эхдай шаир аватIа?
Хиялар дерин, килигун серин,
Цуьк я гатфарин, аваз я ширин,
Рушарикай — сад шегьердин, хуьруьн.
Ви къимет чидай магьир аватIа?
ИкI гуьрчег жеда анжах лезги руш,
Гьар са гьерекат рикIиз жеда хуш.
Чилерал къекъуьгъ — мад жагъидайд туш:
Сад я!.. булахдин ширшир аватIа…
Туш кьуру тариф, я туш зун ариф,
Чандавай мариф, арш я ви синиф,
Кьисмет — вахъ галаз уьмуьрлух финиф —
Адалай бахтлу эхир аватIа…
20.09.2016
ЧичIехъан рушаз
Кьал къугъвазва симерал хьиз янарал,
Гуя чанги зурба чангдал къугъвазва.
КьатIуз жезвач гьерекатар тупIарин,
Пайзава на берекатар суварин,
Вуч сувар я халичадал рангарин!
Ви квакуни мешреб гъизва гамунал,
Зи гафуниз шад жезва вун акунал.
На кьалунал халичаяр хразва.
Зи гафунай ви иервал аквазва…
Зи вил ала булахдал вун атунал,
Хъипи пешер аватзава гамунал…
Амма ви кам фадлай амач жигъирда,
Къекъвезва вун халичадин гиширда…
СтIалар
Шумуд ашукь, шумуд мазан
Хьана квез кхьиз кутIалар,
Куь пак дагълар — Шарни Алпан
Акваз, артух жезва хизан
Пуд синтIел кьакьан, СтIалар.
Къаншар мензердава дагълар,
Гатуз гудай таза шагьвар.
Терсепулдин мублагь багълар,
СтIал, Гергер — гурлу вацIар,
Булахар — кIубан СтIалар.
Зи хайи хуьр, диде ватан,
Гьар илимдин дережа кьакьан,
Шаирарин гуьзел макан,
Саяданни Сулейманан
Я машгьур ватан СтIалар.
Бубуд чуьллер, багълар цуьклух,
Паласаяр, калар буллух,
НикIера къуьл, чIахарни мух…
Берекатрив ацIай сандух,
Фу квай баркаван СтIалар.
Пуд синтIел пуд нур къеледин,
Алпандин мез, ах Куьредин,
Нямет авай гьар жуьредин,
Атир биргенддин, шуьредин —
Уьмуьрдиз девран СтIалар.
Халичаяр, рухар, гамар, —
Терсепулдин дере — багълар,
Зегьмет чIугваз кIандай ксар,
Тарих авай агъзур йисар,
Лекьерин макан СтIалар.
1974
* * *
Тан яланда, чан ватанда — кьураз ама чун,
Ван Алпанда, цIайлапанда цIраз ама чун,
Куз лаванда, няс гиманда къараз ама чун,
ИкI дуванда, рикI дарманда къугъваз ама чун?
Чаз вуж кIанда? Вуж такIанда? — жузаз ама чун,
Адалат тахьай заманда чраз ама чун,
Мал накьанда, кIвал лакьанда аваз, ама чун,
ЧIал гиманда, тIални чанда куьз тваз ама чун?
Гьич мурадри бегьер тагуз, бугъаз ама чун,
Вил — девранда, деврандивай яргъаз ама чун,
Гаф Аранда, кар Туранда храз, ама чун,
Дуст-душманда вилер кIанда — такваз ама чун,
Сада-садахъ пехил дяве чIугваз ама чун,
Са халкь, шумуд паяр хьана, чараз ама чун,
Гагь патанда, гагь жуванда гатаз ама чун,
Куьз тапандан гафунихъ фад ягъаз, ама чун?
Хкида мус лезги намус? — лугьуз, ама чун,
Чаз ажуз кус туш хьи турус — харуз ама чун,
Гафунихъ кар агакь тийиз, кьуруз ама чун,
Чарадаз гуж харжна, жуваз шулуз ама чун,
Жуванд такваз, гъейри крар кьатIуз, ама чун,
Халкь заз кIанда, къунши кIандач! — чIуруз ама чун,
Течир рекьер, течир крар атIуз, ама чун,
Усалдан гаф чи эсилдиз къачуз, ама чун?
Кар амачиз, шит гафари тухуз, ама чун,
Цавай рахаз, кар атайла — ажуз ама чун,
Халкьдин дердер кьилди гьялиз, ялгъуз ама чун,
Белки, чили негьна, гила цавуз ама чун?
Чи бубайрин мерд крарал кьаруз, ама чун,
Гьич сакIани эрел текъвез, къацуз ама чун,
Тек ацукьна, кьисасдив рикI ацIуз, ама чун.
Ни лугьуда, Алпандин руьгь — айруз ама чун?
Шаррни Саил
Шарлухрилай6 саилвални ширин я,
Шарлухрин къайгъуяр лап дерин я.
Къуьне чанта, саилдин рехъ вилик ква,
Анжах са дуст — патахъ аса гъилик ква.
Шаррдин суфра няметривди ацIанва,
Саилдин хук кьулан тарце акIанва.
Руфунал пи алай шаррар хенек я,
Хъукъвай гьалал фу нез, саил зирек я.
Шаррдив гвайбур — гьукуматдин къайгъуяр,
Саилдивни — хиялрин бул къаргъуяр.
Шаррдив вичин уьлкве гва, са дуьа гва,
Саилдив лап чилин шар гва, дуьнья гва.
_________________
Шарр — пачагь.
Шарлух — пачагьлугъ.
Диде-ватан, зун я ви ван
Зи халкьдин зун я къаст, зурзун,
Кьакьан дагълар, гьуьлер-вацIар,
Камал гафар, кьуьдни гатфар;
Зи халкьдин зун я гадни зул.
Зи лезги чил, зи лезги эл,
Хайи чилин гьекь я зун, кьел.
Туьнт женгерин зуьрнед ван я,
Ви зенгерин эвер, чан я;
Зун ви намус, зун ви абур,
Ви такабур дагъдин къван я.
Зун ви суракь, зун ви хатур,
Зун ви яракь, женгинин тур.
Зун шагьвар я дагъдин кьилел,
Зун лувар я лекьрен къуьнел.
Зун сувар я суван пелел.
Ви дагъдин сел, ви элдин кьел,
Ви чил, ви цав, ви цIун ялав.
Ви хъвер, ви хъел, ви тур, ви хьел,
Ви мани, кьуьл,
Шалбуздагъдин камаллу кьил.
Лезги миллет, зун ви сифет,
Ви пак хесет, ви туьнт къилих,
Серкин силих, цин стIал я,
Ви тIал-квал я,
Руьгьдин девлет авай, гьелбет,
Дидед чIал я.
Ви Шарвили, Къванцигада —
ТIварар сейли вине кьада;
Ви Жаваншар, Шаргир, Ваче,
ТIаратI — гьар тIвар, авай вине,
Багьа гьакьван гьар хва-стха;
Гьажи Давуд, Фетяли-хан,
Лезги умуд,
Чи партI, арха, алай барка.
Зи лезги чил, зи рузи чил,
Ви накьвари хайи чан я,
Ви дагъларин асул къван я,
Ви несилриз чIалан кван я.
Зун ви ван я;
Ви цуьклухда векьин тан я…
Вун захъ авай авадан я —
Са ватан я!
_________________
ПартI — объединение, союз, партия
«Лезги газетдин» 2020-йисан 14-нумрадай.
_____________________________________________________________________
Гьажи Давудан ван
Чи гъилева гуьзел, варлу ерияр —
Чи бубайри хвена и чил, гана чав.
Уьтквем, жумарт кьегьалар тир багърияр,
Лезги чилел сагъ яз хвейи лезги цав.
Амма жив хьиз хайи чил къе цIразва,
Арасдилай, Куьр вацIалай Кьулан ва-
цIал къведалди гъамлу хьана кьуразвай.
(Чи гьакимри авуна чаз иланвал,
КукупIар тир яд муквара ахъагъай…)
Чи ерийрай, маканрай чун чукурна,
Чи къубаяр, чи кIелеяр чукIурна.
Кьулан тарциз ягъайди хьиз ятагъан,
Кузвай хере лянетдин къван акIурна.
Шумуд йисар, иес квахьай нехир хьиз,
ЧкIизва чун… гьикьван хьуй бес ахвара!
Пад жезва рикI… ргазва хам чехир хьиз…
Къурбанддин тур хуьзма гьеле къакъара…
Лацу шивдал алаз шивдар атана,
Цавар падиз, рагар падиз рахана:
“Гаф къачуда, кам къачуда шумудан,
Къарагъ кIвачел, къвазмир умуд атIана. —
Лезги чилел ван хтана Давудан.
Къилав гана бубайрин пак турариз,
Хкаж хьухь куьн кьезил яргъа шиверал.
Лайих я куьн уьтквем, машгьур крариз,
Душмандин кIур гьикI тан лезги чилерал?
Женг кутур лап зурба къурбанд сувар хьиз,
Вегьез душман турарални къиверал.
Гар киткана, азад лекьрен лувар хьиз,
Пак тIаратIар къугъуй азад чилерал!”
1986
Зун кьейила…
Кьве пайнавай лекьрен кьве лув сад хьанач,
Лезгистан заз акунач чан аламаз.
Адан дерт гваз зи уьмуьр гьич шад хьанач,
Хъфизва зун Ватандихъ вил галамаз.
Кафандаллаз къекъуьра зун кьейила,
Къуй, зуьрнедин хуррам ванер акъатрай.
Гьар са хуьряй са мекв накьв заз гъайила,
Сурал кьванни зи хайи чил агатрай…
Гергер вацIу дагъдай гъайи вили къван,
Ам зи кьилихъ къараз хьурай, экъягъа.
Чуьлдин цуьквер Терсепулда авай кьван
КьуланвацIал цIару чит хьиз экIягъа.
Хайи чилин кьве къерехни агатда, —
Куь вилериз аквада чан аламаз!
Гьа югъ къведа, эхь! Ахварай аватда
Хъфейбурни ватандихъ вил галамаз!
1996
Зун лезги я
Зун лезги я. Зи диб, зи ирс я рикIин дамах,
Къавкъаз дагълар, туьнт лезги кьуьл, Шарвили — даях,
Пад жеда рикI, гьалтай чIавуз са бязи алчах,
Чилериз фий халкьдал леке гъидай лезгияр.
Ширин мецин чIалахъ хьана, гадарна Къуръан,
Саникайни хьанач къе чаз, квахьна диб накьан,
Гьинва дамах, гьинва намус, лайихвал кьакьан,
Вилер мичIна гележегдихъ фидай лезгияр?
Чи бубайри хвейи пак чил гьикI хьана кьве пай,
Чи девлетар, тарих, эдеб физва къе гарай,
Низ ван атуй чилин тIалдин… суза я гьарай,
Стха течиз, варлу мирес чидай лезгияр?
Усал акваз, саймиш тийиз виняй жуванбур,
Пачагьарни ханар-беглер кIандай патанбур.
Чи диб, чи кьин, ахни эдеб тирни тапанбур,
Жув акIахьиз, чарадаз ник гуьдай лезгияр?
Чун чи чилел иеси туш, гъейрид я панагь,
Я чахъ пачагь хьанач жуван, я хьанач Аллагь.
Вуч фад чна кьабулначни гьарамни гунагь,
Гьиниз фена лезгивал чи ивидай, лезгияр?
Меслят такваз, сада-садаз гуда тагькимар,
Сирер садна, умуми кар тежез мягькемар.
КIуф виртIеда, тум кьарада авай гьакимар,
Эхна, яхун кьамал кьуна, хуьдай лезгияр!
Чаз чи руьгьдин, чи инсанрин къадир чиз амач,
Сада лагьай гаф муькуьдан япуз физ амач.
Бубани хва — чпи чпел дамах гъиз амач,
Чарадазни жуван хизан гигидай лезгияр!
Лезгидин гаф, лезгидин кьин кIеви туширни?
Шаргир, Вече, Давуд… — эсил лезги туширни?
Чак квайдини бес гьа лезги иви туширни?..
Къарагъ кIвачел, бубайрин тIвар хуьдай лезгияр!
1985
Ватандиз хтун
Куь къужахда яхъ зун, дагълар,
Салам, вацIар! Аран! Гьуьл!
Къацу сувар, чуьллер, багълар,
Зи ватандин ахъа гъил!
Сад хьухь, дагълар, чимна къуьнер:
Гуд тавурай йисари.
Чи бубайрин барка чилер
Агудрай зи цIарари!
Лекьерин чил, мублагь цавар,
ВацIар, дагълар кьакьан тир.
Ина ярар, ракъар, варцар
КуькIуьрзава инсанди!
Куь барка це заз, пак дагълар,
Къуватар це, Алпан-вацI!
Акъуд рикIяй дердер, гъамар,
РикI атIумир, аман, вацI!
Паймир, зи вацI, къакъуддайвал
Са чан, са рикI лезгидин.
Зи халкь санал агуддайвал,
Мез хьухь, зи цIар, зенгидин!
11.08.2011
«Лезги газетдин» 2021-йисан 10-нумрадай.
__________________________________________________________
“Цавун гъетер цин гъетериз элкъвезва…”
Фейзудин Нагъиев. Алай аямдин лезги эдебиятда кьетIен чка кьунвай шаир, гьикаятчи, алим, тарихчи. Алатай асирдин 80-йисарилай эдебиятдин алемда бегьерлудаказ зегьмет чIугвазвай шаирдин къелемдикай хейлин ктабар хкатнава, адан эсерар урус ва Дагъустандин маса халкьарин чIалариз элкъуьрнава ва абур жемиятдин гегьенш къатара машгьур я.
Фейзудин Нагъиеван шииратдин асул тема ватанпересвал я лагьайтIа, чун гъалатI жедач. Гьакъикъатдани, адахъ хайи чиликай, лезги хуьрерикай, абурун девлетрикайни сергьятрикай, зегьметкеш халкьдикай, чи тарихдикай кхьенвай эсерар пара ава. Абурукай гзафбур халкьдин рикI алай манийриз элкъвенва. Фикирдиз гьасятда “Сагъ я лезги халкь”, «Лезгияр» ва маса шиирар къвезва.
Бажарагълу, хсуси хатI авай шаир хьиз, Фейзудин Нагъиев хайи эдебиятдин тарих ахтармишзавай алимни я. Кьилди къачуртIа, ада Етим Эминан, СтIал Сулейманан яратмишунрин рекьериз талукь чIехи кIвалах кьиле тухванва.
Мукьвара филологиядин илимрин доктор, ДГУ-дин профессор Фейзудин Нагъиеваз РД-дин Кьил Сергей Меликован Указдалди “Дагъустандин халкьдин шаир” тIвар ганва. Чна мад сеферда адаз и лайихлувал мубаракзава ва адахъ генани чIехи кукIушар муьтIуьгъардай къастар хьун алхишзава.
Мегьамед Ибрагьимов
* * *
Аллагьди тагай девлет-мал —
ЧуьнуьхайтIан, ам хуьз жедач.
Чир хьайтIани лап виш амал,
Ихтибармир гьатта жувал:
Тек са амал ваз чиз жедач.
Вуна цайи бегьердин сал
Кьисмет авачиз гуьз жедач,
РикIе гьатна ашкъидин тIал,
Ширин тушиз куьче, я кIвал,
КIвалахда рикI дириз жедач.
Ганва гьар садаз Халикьди
Чандивай эх жери азаб.
ЦIрада як, пад жез кIараб,
Авуналди тIал гъилихъди,
Гатана ам куьлуьз жедач.
Агална жуфт ви рак-дакIар,
Мийир жуван келле кукIвар:
РикIе гьатай чIулав гьиссер,
Йиферикай храз кифер,
Вавай кIар-кIар ийиз жедач.
Уьмуьр ширин, темягьни я,
ТIал вич тIалдин жерягьни я…
Чи тIалдин бес гьинва жерягь,
Рехъ къалурдай ариф — панагь?..
ПичIи нефсер сагъ хуьз жедач.
Фена гьикьван сар, уьмуьрар,
Кутаз йикъак умуд-лувар.
Уьмуьр цIил я, кьисмет — пайгар…
Сагъ амукьда зи фикирар,
Анжах даим Фаиз жедач.
04.05.2011
Ватандин руг
Ватандивай къакъатун
Кьисмет тахьуй бендедиз.
Хва гъурбатдиз акъатун
Залан дерт я дидедиз.
Ватандин руг ширин я,
Хайи кьеб, муг ширин я.
Гъурбатда хьуй тахтуна —
Амма гуьгьуьл серин я.
Рекьер куьруь ая, я Сад Аллагь,
Чун ватандиз хкведайвал.
На чаз къакъатун ая хьи гунагь!
Барка гъиз дидедизни бубадиз,
Абур хуррам къекъведайвал,
Вафалувал хуьн багъри накьвадиз.
Зи кIвачерал пак тир руг
Алама ви рекьерин.
Эй, зи ватан, хайи муг,
Зи кьеб, макан лекьерин.
Гьар фейила ахвариз,
Лувда аял вахтариз.
Чаз дидедин лайлайди
Эверзава дагълариз.
* * *
Жуван чIалан гафуна чун
Чара халкьдин гьарф тахьуй.
Жуван халис бахтуна чун
Гъейри салал марф тахьуй.
Акъуд тийин чанни жуван
Чара касдин хатурдихъ,
Адан суфра къалин акваз,
Ягь маса гуз ятурдихъ.
Вун вуж? Зун вуж? — сада-садаз
Кьве лезгиди талгьурай.
Элдин крар вине акваз,
Кьве мез сад хьиз рахурай.
Варлу кIамаш кьамир вине
Жуван усал касдилай.
Аламатдин я им дуьне,
Кам яна фир ясдилай.
Са хемирдал ишинзава
ВикIегьдини усалди.
Куьлуь винтни машиндавай
Герек я са мисал хьиз.
Эл хьайила, гужлу я женг,
Муьгьтеж жедач парудихъ.
Мягькем са дагъ галай хьиз жен,
Дуст галайла далудихъ.
Вун вуж? Зун вуж? — тахьуй! Це гъил —
Ша уртах муьгъ туькIуьрин.
Гъуцар-курдал, хьанвай сефил,
Пак Экуьнгъед куькIуьрин.
17.03.2015
* * *
Гьахъвал я чаз къизил хьиз,
Аквазва ам кьезил хьиз.
Гуя гьахъ ви вилик ква,
Агакь тийир мензил хьиз.
Уртах я ам виридаз,
Са жибинда виш гъил хьиз.
Ни гьасилна гьахъ ихьтин,
Са гардандал кьве кьил хьиз?
ЭкъечIайди канабрай
Рахазва къе билбил хьиз.
Кьит хьанва гьахъ кесибдиз,
Къе дагълара цIимил хьиз.
Кьан тийирди а гьахъ чав,
Чир хьана заз тIимил хьиз…
Вуч чалкечир хьанва гьахъ,
Са ченгидихъ кьве гъуьл хьиз.
26.02.2016
Вил вегьейла жуван элдин тарихдиз
— Чна эхзава, чи аялри эхдач, — лагьана сада, маса миллетри чпин чилер кьазва лугьуз, арзадивди…
— Таб я! Бубайри садра кьил агъузайтIа, веледар гьамиша кьил агъуз яз вердиш жеда.
Зиаф Иварук
ЛукIвал регьят кар я, ахлакь авачтIа,
Азадвални къведач, ви вил галачтIа.
Ажуз касдиз азадвал гьич герек туш,
Ам хата я, хуьдай гьунар авачтIа.
Мал-девлетни ажуздавай хуьз жедач,
Гуьрчег пабни чара касдиз кван жеда.
Сечме цана, магьсул жуваз гуьз жедач,
Ажуз инсан халкьдин кIваче къван жеда.
Вил вегьейла дегь вахтарин тарихдал,
Аламат я: гьунар авай эл я чун.
Квадарна руьгь, машгъул хьанвай тарифдал,
Югъ-къандавай агаж жезвай гел я чун.
Гьинай гьиниз чи дувулар чкIанва,
Пелазгарни урартар чак кикIанва.
Лезги хзан, шардин туп хьиз ацIанвай,
Суваррани женгера са мел я чун.
Чи тарихда каркам* тIварар пара я,
Абрун уьмуьр чаз ибрет я, чара я.
МетIерлай чун хкаж жедай ара я,
Азиятри тIарамнавай хьел я чун.
Азад хьун, там* вилик фин чи къастар я,
Гьар са халкьдихъ авай кьисмет-кьадар я.
Чун викIегь жен! Ахпа вири дустар я,
Къав-дагъларин муркIарин туьнт сел я чун.
Гьукуматар хьанай хьи чахъ шумудар,
Вачаганар, Жаваншаррар — умудар,
Фетялияр авай тир чахъ, Давудар…,
Абурун туьнт ивийрин са хел я чун.
Хайи чил, чIал, халкьдин асул девлет я,
Чи къанажагъ хуьдайди чи гьуьрмет я,
Девирриз таб гайи лезги миллет я,
Жув вуж ятIа течирбурув хъел я чун.
10.09. 2006
__________________
* Каркам — авторитетный.
* Там — совершенно.
* * *
Къекъвераг даим рекьиз килигда,
Кьил хкатIдайди кьилиз килигда,
Саил гьамиша гъилиз килигда,
Нехирбан бугъаз кализ килигда,
Гъетехъан, вил кваз, гьуьлуьз килигда,
Тахсир квай вилер чилиз килигда,
Кайвани вичин кIвализ килигда,
Бахтлу кIвале паб гъуьлуьз килигда…
Эгер вакайни атIайтIа зи вил,
Лагь, кIаниди, бес зун низ килигда?..
2022
* * *
Гъуцаркурдин* пеляй атай
Чигедин шагьвар кIанда заз.
КIани ярдин мецяй атай
Ширин, хуш чIалар кIанда заз.
Ярар-дустар шад ийидай
Берекатдин кар кIанда заз.
Анжах жуваз кутугнавай
КIула кьадай пар кIанда заз.
Бегьер тахьуй — серин гъидай
Зегьем рекье тар кIанда заз.
Шад межлисда дустун хурал
Севт чуьнгуьрни тар кIанда заз.
Хзанда фаркь тван тийидай,
Адалат гвай шарр кIанда заз.
Гьалалвилелд къазанмишай
Михьи эркек тIвар кIанда заз.
Картар, лифер гзаф ава,
Чубарукдин гар кIанда заз.
Са гаф квахьдай, виш гаф аваз,
Мез ширин зи яр кIанда заз.
1978, 2016
__________________
* Гъуцаркур, Алпан — Шалбуз дагъдин къадим тIварар.
* Шарр — пачагь.
* * *
Чи арада са пакадин югъ ама,
Пагь, и са югъ акъваззава йисай заз.
Кьисмет, вуна вучиз гана и пай заз?
Зи япара зи леглегдин къугъ ама…
Са йикъакай гуя кьакьан цал хьана,
Лувар кIанда анлай лув гун паталди.
Са йис хьана са гаталай гаталди —
Лувар гьич хьи, сиве мезни лал хьана.
Гьарайзава, алахъзава эвериз,
Хъварц алай хьиз кIулал, камар шанкIал я.
Сагъ амайди келледа са хиял я:
“Яллагь, и цал фий чилерай чилериз!”
Агь, керемат! Вучтин хъварцар, цлар тир?!
Пакад йикъа авайди за кьатIана.
Вун атанвай, рекьер-хуьлер атIана,
Вал вил алаз, заз акурди ахвар тир.
11.10.2022
* * *
Зун са багъдиз акъатнавай ахварай,
Яру-цIару цуькверивди безет тир.
Гекъиг жедай, белки, а багъ женнетдив…
Гуьзел нуькIер авай ина, гьуьжетдив
Хуш нагъмаяр ягъиз къацу тарарай.
Зи къвалаллаз гьуьруьпери рахазвай
НуькIеривни, цуькверивни, пешерив,
Цуьквер кIватIиз кьезил назик гъилерив.
ЧIарарани, сирер тунвай йиферив,
Назикдаказ лацу шагьвар къугъвазвай…
Къекъуьнарни лув гун хьиз тир цавариз,
Кьуд патахъди цуьквед атир чукIуриз.
Тавазривди чиг алай цуьк хъукьуриз,
Къекъвезвай ам хам тIебиат чIагуриз…
Зун гьейран тир, гуьрчегвилиз ялвариз…
Эвел авач, эхир ава ахвариз,
Хъфиз кIама садра мад а багълариз.
2013
* * *
Умун югъ тир вижевай,
Гар галачиз хьанайтIа.
Кар акъуддай хивевай,
Пар галачиз хьанайтIа.
Руш иер тир хуьревай,
Яр галачиз хьанайтIа.
Чуьнгуьр шад тир гъилевай,
Тар галачиз хьанайтIа.
Гъезел тир хьи, артухан
ЦIар галачиз хьанайтIа.
Марф къурай, хьуй палчухар…
Хар галачиз къванайтIа.
Мани жедай гьуьрметдин,
Ар галачиз хьанайтIа.
Сая савкьат — къиметдин
Чар галачиз ганайтIа.
1988
* * *
Багъ хьайила,
багъдиз билбил жагъида.
Дагъ хьайила,
дагъдиз цIимил жагъида.
Гзаф ава
михьибур я лугьурбур —
Къияматкъуз
пакбур тIимил жагъида.
1982
* * *
Са вахт къведа — дегиш жеда,
Белки, халкьар, миллетар.
Чун са чIалахъ вердиш жеда,
Квахьда милли хесетар.
Дидед нек хьиз кужумай чIал
Квахьна, меце къван жеда.
Диде-чилни бубайрин кIвал
Гъейрибуруз кван жеда.
Гъейриди чаз жеда панагь,
Чи руьгьни чав гумукьдач…
А чIавуз зун, шукур Аллагь,
Бахтсуз чилел амукьдач.
1985
* * *
Таз акIурна, тар хьун патал,
Гъун паталди бул бегьерар инсандиз…
Вун кьуна за яр хьун патал,
Кьве ялгъузвал элкъуьриз са хзандиз.
Муьгъ вегьена вацIалай за —
Чи кьве рикIни сад-садав фад агатрай.
ЦIелхем гана цIаялай за —
Чи веледрик цIун хесетар акатрай.
Уф гана, ваз гар хьун патал,
На таб* гурай зи ашкъидин зегьемдиз.
Гаф яни, рикI тIар хьун патал?
Зи рикIин сир чир хьанвач ваз бегьемдиз.
Къван, цIам гъиз, за кIвал эцигна,
На зурба цIай чи акада куькIуьрна.
За гаф рикIин цIал эцигна,
На гафункай кузвай бендер туькIуьрна.
1986
__________________
* Таб гун — таб гун (са къуватдин хура акси къуват эцигун).
«Лезги газетдин» 2023-йисан 6-нумрадай.
