XV виш йисара са шумуд алимди лезгийрин тарихар къелемдиз къачунва. Абурукай Мегьамед Хиналугъвидин ктаб иллаки къиметлуди я. Чи машгьур алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова малумат гузвайвал, Мегьамед Хинелугъвиди вичин тIвар алачир эсерда (АКАК, т.II, док. №1300, ч.1076) Лакздин (Лезгистандин), Дербентдин ва Ширвандин тарихар къелемдиз къачунва. Эсердин эхирда ада вичин ктаб гьикI арадал атанатIа, гьадакай ихьтин къейд авунва: “За ибур вири вич Афрасим бегдин хва Магьмуд бегдин хва Къасим бегдин гъиле хьайи къадим несилдин тарцикай менфят къачуна Ахир Докъузпара кIеледа кхьена… За, Аллагьдин мергьяматдихъ муьгьтеж тир Мегьамед Хиналугъвиди, Худади заз регьим авурай, и къейдер пайгъамбардин тарихдалди 861-йисуз (1465-й. — ред) чпин арада Къуруш, Маза, Чикьчикь, Кьурагь, Рутул хуьрерай тир нуфузлу ксар авай 220 кьван шагьидрин иштираквилелди къелемдиз къачуна”.
Мегьамед Хиналугъвиди вичин эсерда Ширвандин гьаким Султан Кершаспан гьакъиндай малуматриз гегьенш чка ганва. Султан Кершасп Дербентдин лезги гьаким Мегьамед Дербентвидин хва Шейх I Ибрагим Дербенди я. Ада Къайтагъдин султан Мегьамед бегдин хва эмир Элфа душманрикай хвенай ва гуьгъуьнлай адан хва Мегьамед бег Докъузпарадин са кIеледиз регьбервал гуз ракъурнай.
Мегьамед Хиналугъвиди кхьизвайвал, I Ибрагьим Дербендиди лезги чилерал кIел-кхьин, меденият, эдебият вилик тухун патал гзаф крар кьилиз акъудзавай. Ам лезги чилер абад ийиз, агьалийрин дуланажагъ хъсанариз алахъзавай. Гьа ихьтин крар фикирда кьуна, ада лезги вилаятриз регьбервал гун патал вичин мукьва-кьилийрикай менфят къачунай ва Ахцегьиз вичин хтул Гьасан бег, Хинез хтул Магьмуд бег, Ахир кIеледиз вичин хва Элчав Агьмед бег ракъурнай. I Ибрагьиман гуьгъуьнлай атай сихилри Кьурагьа, Куьреда ва Табасаранда бине кутунай.
Алимди кхьизвайвал, I Ибрагьим Дербендиди ва адан давамчийри регьбервал гузвай вахтунда лезгийрихъ гзаф алимарни шаирар авай. Месела: Абу Уьмер Дербентви, Юсуф Ширванви, Камалуддин Ширванви, Мегьамед Ширванви, Юсуф Кьвепелеви, Мелик Куьреви, Мегьамед Муьшкуьрви, Акпер Ахцегьви ва масабур. Алим, математик ва шаир Фатуллагьа кхьей эсерар араб уьлквейриз сейли хьанай. Адан къелемдикай араб чIалал къелемдиз къачунвай “Хай-ийа-талвих”, “Хамийа Мувафик”, “Шарху Ашкали Тасик”, “Хамийа-и шархи Чагмин” хьтин эсерар хкатнава.
Гуьлхар Гуьлиева, «Самур» газетдай
