Инкъилабдилай виликан Лезгистандин руьгьдин ивиррикай, кесерлу векилрикай нубатдин сеферда рахун дуьшуьшдин кар туш. А девирдин гзаф кьадар машгьур алимрикай, регьберрикай халкьдин гегьенш къатариз са акьван хабар авач. РикIел хкин, газетдин алай йисан 4 ва 5-нумрайра XIX асирда Лезгистанда ислам диндин рекьяй кесерлу алимар хьайи, чпин ери-бине Ялахърин хуьряй тир бубани хва — шейх Исмаил эфендидикайни гьажи Ибрагьим эфендидикай гегьенш ма-къалаяр чапнай. Къе чун мусурманрин XIX асирдин машгьур алим, Самур округдин къази хьайи ахцегьви Абдулхаликь эфендидикай (1812-1878) рахада.
Бедбахт кьисметдин инсан Абдулхаликь эфендидин тIвар Дагъустандин тарихдин илимда, публицистикада саки гьалтзавач. Кьилди къачуртIа, чаз адакай литературада са делилни жагъанач. Гьатта Назир ад-Дургилидин “Нузхат ал-азхан фи тараджим улама” (Услада умов в биографиях дагестанских ученых) тIвар алай кIватIалдани, библиографиядин маса чешмейрани Абдулхаликь эфендидикай са малуматни авач. Лезгийрин сейли алимдикай, адан хизандикай надир делилар чаз мукьвара Ахцегьай Абдулхаликь эфендиди вичи араб чIалал кхьенвай гъилин хатIарин ктабдай гьатна.
Къадим Ахцегьрин хуьр. Лезгистандин сиясатдин центрайрикай сад. Мусурманрин медениятдинни марифатдин къул, шаркь патан чIаларал кхьенвай гъилин хатIарин кIватIалрин центр, диндин кесерлу алимрин макан. Абдулхаликь эфенди (ам мад Эфенди хьизни машгьур тир) гьижрадин 1227-йисан джумада ал-ахира вацран эхирра (1812-йисан июлдин вацран эвел кьилера) диндин алим Абдурагьман эфендидин хизанда дидедиз хьана. Абурун тухум нуфузлубурукай сад тир. Араб чIалал кхьенвай ктабра алимрин тухумдиз “кабила” (ал-Балади) лугьузвай. Абдулхаликь эфенди вич лагьайтIа, XVII асирдин эхирра — XVIII асирдин эвел кьилера вичин хайи хуьре медресадиз регьбервал гайи машгьур алим гьажи Гьашим эфенди ал-Ахтидин несилдин векил я. Абдулхаликь эфендиди Гьашим эфендидихъ галаз авай вичин мукьвавал къейднава. И делилди Гьашим эфенди ал-Ахти вич яшамиш хьайи девирда кесерлу алимрикай сад хьайидакай лугьузва.
“Ал-Балади” тухумдин маса векилрин тIварарни малум я. Мисал яз, Каламтара ал-Ахти ал-Баладидин хва Мустафадин хцин — малла Абдулгъанидин хци — Али агъади араб чIалал кхьин хъувунвай гъилин хатIарин ктабар ама. Къейд ийин хьи, Али агъа Абдулхаликь эфендидин девирда яшамиш хьана.
Мумкин я, сифтегьан чирвилер Абдулхаликь эфендиди, виликрай адет тирвал, эвел вичин бубадивай, гуьгъуьнлай маса муаллимривай къачуна. ЧIехи алим, диндин илимрин гъавурда авай пешекар хьайидалай кьулухъ ам вич масабуруз чирвилер гуз гатIунна. Ахцегьрин край чирдай музейдин гъилин хатIарин чешмеяр хуьзвай кIватIалда Къуръандин джуз ава. Ам мергьяматлу насигьатчи ва гьуьрметлу дуст гьажи Гьашим эфенди ал-Ахтидин невейрикай тир Абдулхаликь эфендидин гьуьрметдай кхьин хъувурди Хуьруьгай тир Мусадин хва малла Исмаил я. Абдулхаликь эфендиди ам 1848-1849-йисара Ахцегьрин жуьмя мискIиндин ихтиярдиз вахкана.
Авай малуматрай якъин жезвайвал, Абдулхаликь эфенди пуд сеферда эвленмиш хьана. Гьижрадин 1248-йисан Рамазандин вацран 25-даз (1833-йисан 15-февраль) 20 йисан яшда аваз ада Урдухан эфендидин хва, ахцегьви Ибрагьим эфендидин Муминат тIвар алай рушахъ галаз кьисметар садна. Кьвед лагьай сеферда ам гьижрадин 1265-йисан Зул-гьижра вацран 26-даз (1849-йисан 12-ноябрдиз) 27 йисан яшда аваз Абдулхаликь эфенди Жами эфендидин хва Малладин Туькезбан тIвар алай рушал эвленмиш хьана. Туькезбанан буба Абдулхаликь эфендидин имидин хва тир. Маса гафаралди лагьайтIа, алимдин уьмуьрдин кьвед лагьай юлдаш адан мукьва-кьили (имидин хцин руш) жезвай. Жами эфенди Абдулхаликьан дах Абдурагьман эфендидин стха тир.
Араб чIалал кхьенвай биографияда къейднавайвал, и чIавуз (1849-йис) Самур округдин гьакимдин (начальникдин) везифаяр полковник Шульца тамамарзавай. Адалай вилик и къуллугъдал полковник Рот алай. Ам 1848-йисан сентябрдин вацра Ахцегьрин къеле гьалкъада тунихъ галаз алакъалу вакъиайрилай гуьгъуьниз къуллугъдилай алуднай. Гьижрадин 1276-йисан Мугьаррам вацран 2-даз (1859-йисан 1-август) 47 йис хьанвай Абдулхаликь эфендиди вичиз пабвиле Къучагърин (Куджах) хуьряй тир гьажи Абдулгьамид эфендидин руш Зайнаб къачуна. Къейд ийин хьи, алай вахтунда харапIайриз элкъвенвай Ахцегь райондин Къучагърин хуьр Ахцегьривай 8 километрдин яргъа Ахцегь вацIун чапла патан къерехдал экIя хьанвай. И чIавуз Самур округдин гьаким подполковник (бутпулкуник) Брусилов тир. Пуд лагьай папал Абдулхаликь эфенди Дашагыл (Дашакул) хуьре эвленмиш хьана. Лезгийрин и хуьр (Баш-Дашагыл) алай вахтунда Азербайжандин Огъуз (Варташен) райондик акатзава.
Араб чIалал кхьенвай биографияда мад Абдулхаликь эфендидин веледрикайни гегьенш малуматар ава. 1833/1834-йисуз дидедиз хьайи хцел ада вичин бубадин тIвар — Абдурагьман эцигна. Амма са йикъалай чагъа рагьметдиз фена. Гьижрадин 1251-йисан Раби ал-ахар вацран 3-даз (1835-йисан 22-июль) Абдулхаликь эфендидин хизанда Пери тIвар алай руш дуьньядиз атана. Гуьгъуьнлай мад са руш — Халисат хьана. Анжах ам 6-7 вацралай рагьметдиз фена. Гьадалай кьулухъ (1838-1839-йис) хьайи Гьава тIвар алай рушни 6-7 ва я 10 вацралай рагьметдиз фена. Гьижрадин 1256-йисан Ражаб вацран 20-даз (1840-йисан 17-сентябрь) Абдулхаликь эфендидин гъилерал мад са руш атана. Адал Гьава тIвар эхцигна. Гьижрадин 1258-йисан Зул-гьижра вацра, хъуьтIуьн сад лагьай варз куьтягь хьайидалай кьулухъ къвезвай сад лагьай ислен юкъуз, нисинин вахтунда, ат-Ташрик йикъарилай кьулухъ Абдулхаликь эфендиди геждалди вилив хвейи хва дуьньядиз атана. Къейд ийин хьи, ат-Ташрик йикъар Къурбанд сувар къейдзавай йикъариз лугьузва. Гьижрадин 1258-йисуз и йикъарилай кьулухъ къвезвай сад лагьай ислен югъ 1843-йисан 16-январь тир. Хцел мад сефеда чIехи буба Абдурагьманан тIвар эхцигна. Амма ирид варз арадай фейила, Абдулхаликь эфендидин и веледни рагьметдиз фена. Гьижрадин 1260-йисуз (1844-йисан 21-январь — 1845-йисан 9-декабрь) Абдулхаликь эфендидин хизанда мад са руш хьана. Адални Халисат тIвар эхцигна.
Абдулхаликь эфендидикай ва адан хизандикай къиметлу делилар чаз гьакIни Дагъустандин Тахо-Годидин тIварунихъ галай Милли музейда хуьзвай араб чIалал кхьенвай гъилин хатIарин са кIватIалдай жагъана. И малуматрал асаслу яз, Абдулхаликь эфендидихъ чIехи кьве вах авай. Абурукай Бегим агъа тIвар алайди гьижрадин 1223-йисуз дидедиз хьана, ам вичин стхадилай 4 йисан чIехи тир. Виридалайни чIехи вах — Гегьвер султан гьижрадин 1220-йисуз дуьньядиз атана. Абурун хизандикай мад ихьтин делилар ава: “Гьижрадин 1230-йисан Рамазандин вацра, гатун юкьвара, Абу Муслим дидедиз хьана”. Мумкин я, ихтилат Абдулхаликь эфендидин гъвечIи стхадикай физва. “Ам гьижрадин 1232-йисуз рагьметдиз фена. Гуьгъуьнлай кьвед лагьай Абу Муслим хьана. Гьижрадин 1233-йисан Сафар вацра, хъуьтIуьн эвел кьилера, саласа юкъуз. Гьамни гьижрадин 1237-йисуз рагьметдиз фена. Гьижрадин 1273-йисан зулун эхирриз, Сафар вацра, Шуайбан хва Ибрагьим-Халил дидедиз хьана (мумкин я, Шуайб Абдулхаликь эфендидин рушан гъуьл, вичин езне яз хьун). Гьижрадин 1279-йисан зулун эхирриз Шуайбан хва Абдулкъаффар хьана, 1271-йисуз — Шуайбан руш Сафият, 1282-йисуз — Шуайбан руш Муминат. Абдулхаликь эфендидин хтул, Шуайбан хва Абдулкъагьир гьижрадин 1284-йисан Зул-гьижра вацран 14-даз дидедиз хьана. Вад йисалай — гьижрадин 1289-йисан Зул-гьижра вацран 13-даз Абдулхаликь эфендидиз мад са хтул хьана — Шуайбан хва Абдулкъадир».
Ахцегьрин къеле Исламдин илимрай авай чирвилер фикирда кьуна, къази Мирзе-Али эфенди ал-Ахти рагьметдиз фейи саки 4 йисалай, Абдулхаликь эфенди гьижрадин 1279-йисан Рамазандин вацран 26-даз (1863-йисан 17-март) Самур округдин къазивиле тайинарна. Къейд ийин хьи, чаз ахцегьви машгьур алим ва шаир Мирзе-Али эфенди рагьметдиз фейи дуьз вахт къалурнавай делилар жагъана. Ам гьижрадин 1275-йисан Рамазандин вацран 2-даз (1859-йисан 6-апрель) и дуьньядай хъфена. Илимдин литературада ва публицистикада алим кьейи вахт, гъалатI кваз, 1858-йис яз къалурнава. Къази яз Абдулхаликь эфендиди 14 йисуз, Самур округда 1877-йисан бунт секинардалди, кIвалахна.
Лагьана кIанда, Абдулхаликь эфенди Самур округда Урусатдиз акси яз 1877-йисуз арадал атай ва гуьгъуьнлай вири Дагъустандиз чкIай бунтунин регьберрикай сад тир. Округда бунт секинарайдалай кьулухъ гьа йисан ноябрдин вацра Урусатдин пачагьдин кьушунар бунтунин иштиракчийриз жазаяр гуз гатIунна. Самур округдин гзаф кьадар агьалияр Урусатдин жуьреба-жуьре губернийриз суьргуьнна, бунтунин регьберриз лагьайтIа, кьиникьин жаза гана. А вакъиайрин шагьидар хьайибуру агакьарнавай малуматрай ашкара жезвайвал, Абдулхаликь эфендиди кьиникьин жаза жуьрэтлувилелди кьабулна. Ада сузадин са ванни акъуднач. И карди жаза кьилиз акъудзавайбур мягьтеларнай.
Бунт секинарунин серенжемриз регьбервал гузвай Урусатдин генерал А.В.Комарова и кардин жигьетдай икI лагьана: “Эгер адан тахсиркарвилер акьван заланбур туширтIа, ихьтин жуьрэтлувиляй адалай гъил къачунайтIани жедай” (Абдулгьамидов Н.А. Кьиблепатан Дагъустандин 1877-йисан бунт. М., 2001. 59-70-чинар).
65 йис хьанвай Абдулхаликь эфенди гьижрадин 1295-йисан Шабан вацран 4-даз (1878-йисан 6-апрель) куьрсарна. Ам кучукнавай чка ва адан сурун къван жагъанвач.
Алимдин уьмуьрдин ва яратмишунрин ирс чирун патал чIехи кIвалах кьиле тухвана кIанзава. Мумкин я, Абдулхаликь эфендидихъ гъилин хатIарин ктабрин чIехи ктабхана авай. Абурукай чи йикъарал тIимил-шимил агакьнава. Тарихдин а чешмеяр винел ахкъудуни лезги халкьдин акьалтIай савад авай кесерлу алимдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ мадни дериндай чирдай мумкинвал гудай.
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, ДГУ-дин араб филологиядин кафедрадин профессор,
ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий
