Чи ихтилат алим, публицист, шаир ва таржумачи Азиз  Мирзебегован и мукьвара Даггизда урус чIалал чапдай акъатнавай “Зурба шаир ва просветитель” ктабдикай физва. Макъаладиз “Лап важиблу ва тарифлу кам” кьил гуналди, заз къенин йикъарин чи алимди-литературоведди XIX асирда  неинки Дагъустанда, санлай Шаркь патан, гьакI РагъакIидай патан уьлквейрани машгьур хьайи алим-философ, тарихчи, тарикьатчи — динэгьли, гьа са вахтунда акьалтзавай несилриз дуьм-дуьз илимар чируниз эвер гайи ва вичи а кардиз хейлин къуватар серф авур про­с­ветитель, устад шаир ва публицист Ал­кьвадар Гьасан эфендидин ирс чи несилрив агакьарун патал кьилиз акъуд­навай кIвалахдин деринвал, цIийи­­вал, гереквал вичиз лайих тирвал къейд ийиз кIанзава.

Зи рикIел, Алкьвадар Гьасан эфендидин 160 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, Махачкъалада, Республикадин культурадин центрада (гила Халкьарин дуствилин кIвал) кьиле тухвай илимдин конференциядал чи аямдин зурба алим — философ, литературадин критик, арифдар, писатель Агьед­ Гьажимурадович Агъаева лагьай­ гафар хквезва: “Алкьвадар Гьасан эфендиди чаз тунвай ирс акьван екеди я хьи, ам чаз адан эсеррин выставкадайни аквазва, чун “Алкьвадарведенидал” — яни алимдин ирс ахтармишунал махсусдаказ машгъул хьунин лазимвал ава! Анжах гьа икI хьайитIа, чавай адан ирс ачухиз нубатдин камар къачуз жеда…” (М.Жалилов. “Гафунин майданар”, ДКИ, 2010-йис. 102-чин).

Лагьана кIанда, а конференциядилай инихъ алатнавай девирда Алкьвадар Гьасан эфендидин ирс чаз мукьва авун патал бязи крар тавунани туш. Арифдардин уьмуьрдинни яратмишунрин рекьериз талукь чIехи ктаб урус чIа­лал адан ирссагьибрикай сад тир Гь.И.Гьуьсейнова  ахкъудна.

Гьа са вахтунда лезги интелли­генциядин, общественностдин куьмекдалди А.Гьасанан “Асари Дагъустан” ктаб ва хейлин маса эсерар, лезги чIа­лаз­ тар­жума авуна, кIелдайбурув агакьарна.

Виридалайни чIехи савкьат  неинки Алкьвадар Гьасан эфендидин ватан­эгьлияр, гьакI вири дагъустанвияр патални викIегь хва-меценат Имам Музамудинович Яралиеван куьмекдалди, адан харжийрихъ Алкьвадрин хуьре алимдин музей ачухун хьайидал шак алач. Гьелбетда, гьелелиг, ийиз кIанз, кьилиз акъудиз тахьанвай крарни хейлин ама. Арифдардин “Диванал — Мамнун”, “Джираб ал-Мамнун” хьтин ва ма­са чIехи эсерар я урус, я лезги чIа­ларал акъудиз хьанвач. Ахьтин­ чIал чидай таржумачияр жагъизвач…

Къе чун рахазвай ктабда икьван чIа­валди чавай кIелиз тахьанвай хейлин материалар гьатнава.  Абур “Алаваяр” паюна ганва. Алкьвадар Гьасанан вичин эсеррин урус чIалал цIарба — цIар таржумаяр, устад шаирри (А.Гьа­санов, А.Къардаш, А.Мирзебегов) авунвай художественный таржумаяр, ада вичин вахтунин зурба векилриз, газетриз кхьенвай чарар, ганвай жавабар, идалайни алава, Алкьвадар Гьасан эфендидин уьмуьрдикайни яратмишунрикай адан девирдин ва гуьгъуьнин­ йисарин бязи  векилри (Ф.Кочарлин­ский, Е.Эмин, Н.Шерифов, А.Р. Шихсаи­дов, Н.А.Тагьирова, П-М.Алибегова ва мсб.) кхьенвай эсерар, ма­къа­лайрай чIукар ва маса материалар кIел­дайбу­ру чIехи гьевесдивди кьа­булда.­­­

А материалри чаз чIехи арифдардин ирсинин зурбавал мадни ачухдиз ашкара ийизва, чун рахазвай ктабдин метлеблувални артухарзава.

Лагьана кIанда, гьар са алим ва я аспирант, литературадин критик Алкьвадар Гьасанан ирсинин гъавурда, винидихъ лагьанвайвал, регьятвилелди акьазвайди туш. И кардикай заз гьеле алатай асирдин 90-йисара вич чIехи  арифдардин ирссагьибрикай сад тир профессор А.Р.Шихсаидовани суьгьбетнай. Арифдарди вичин эсерар, а девирдин алимрин истемишунрив кьадайвал, куьгьне араб ва я фарс чIаларал кхьенвай. А чIаларин гъавурда къенин аямдин алимар бес кьадарда акьазвач…

“Асари Дагъустан”, туьрк чIалал кхьена, 1903-йисуз Бакуда а чIаван миллионер З.Тагъиеван харжийрихъ чапдай акъуднай. Араб чIалал кхьенвай бязи эсерар 1913-йисуз Темир-Хан-Шурада  (гилан Буйнакск) Мавраеван типографияда чапна. Мад чапнатIа, чаз чидач.

1929-йисуз “Асари Дагъустан” (“Дагъустандин тарих”) ктаб арифдардин хва Али Гьасановича урус чIалаз  таржума авуна, Махачкъалада чапдай акъудна.

Хейлин чарар, шиирар ва макъалаяр арифдардал чан аламаз туьрк чIалал Бакуда акъатзавай “Экинчи”, “Хаят” ва “Таза хаят” газетра чапнай, ги­ла чи таржумачийринни илимдал маш­гъулбурун гъилера гьат хъувунва…

Куьрелди, Азиз Мирзебегова вичин хивез гьакьван важиблу месэла къачуна, ам халисан алимди — философди, та­рихчиди, филологди, этнографди хьиз кьилизни акъуднава. Вичиз туьрк, лезги, урус чIаларни хъсандиз чизвайди субутнава.

ЦIийи ктабда, за кьатIайвал, алимди, илимда сифте яз, чIехи арифдардин уьмуьр ва яратмишунрин рехъ икьван чIавалди ахтармишнавай дережайриз къимет ганва. Чаз  “Алкьвадарведенидин”  илимдин камар, агалкьунар, терефар, къуватар, гьихьтинбур ятIа, са кьадардин  аннамишдай, вили­вай кьатIуз  жедай мумкинвал хьанва. Яни “Алкьвадарведенидин”, илим санал акъвазнавач. XIX асирдин эхирра Азербайжанда башламиш хьана, а рехъ гилани давам жезва, гьар са несилди а “дагъдин” кьакьанвал ва “гьуьлуьн” деринвал чаз мукьва ийизва. Абурук тIвар-ван авай алимар Ф.Кочарлинский, И.Ю.Крачковский, В.Ф.Минорский, дагъустанвийрикай А.Бай­мурзаев, М.Абдуллаев, лезгийрикай Г.Шайдаева, Гъ.Садыкьи, Ф.Вагьабова, Гь.Гашаров, Р.Кельбеханов, Къ.Аки­мов ва масабур ква.

Азиз Мирзебегова а рехъ цIийи девирда ва цIийи шартIара давамарзава. Алимди сифте яз Алкьвадар Гьасанан шииратдин алем пуд чкадал пай жезвайди (1840-1877-йисар, 1877-1883-йисар, 1884-1910-йисар), арифдардин уьмуьрда хьиз, яратмишунрани вичин девирдин вири имтигьанрин, зидвилерин, агалкьунрин ва магьрумвилерин нев (гьиссер) гьатнавайди гегьенш мисалралди субутнава. Зи фикирдалди, “Алкьвадарведенида” им цIийивал, сифте яз лагьанвай гаф я. Алимди­ гьакI вичелай вилик и рекье  кIвалахай бязи авторри (М.Ярагьмедова) рехъ гайи дуьз туширвилер, тарихдивай  къакъатунарни дуьздал акъуднава. Имни цIийивал я.

Сад лагьай паюна жегьилвилин ашкъидин гьиссер гзаф аватIа, 2-пай, вич суьргуьнда аваз, шаирдин асул мировоззрение, дуьньядин гьерекатда вичин чка тайинарнавайди, 3-пай виридалайни девлетлуди — просветителвилинди я.

Виридалайни артух Азиз Мирзебегов 3-паюникай, кьилди “Асари Дагъус­тан”  ктабдикай раханва. Адаз ганвай анализ гьакьван деринди, кIелзавай гьар са кас инанмишардайди хьанва. Кар алайди, за кьатIайвал, ам я хьи, авторди “Асари Дагъустан” гьакI тарихдинди ваъ, лезгийрин ва Дагъустандин литературада (XIX асирдин эхирра) тарихдинни литературадин, философиядинни этнографиядин кьетIен эсер тирди субутнава. Тарихдин вакъиаяр ис­лам — дин чи чилерал атай вахтарилай инихъ Дагъустандин халкьарин азадвилин женгерин нетижайрал кьван  са шумуд цIуд асирда гьикI кьиле  фе­натIа, гьакI хроника (вакъиайрин сиягь) хьиз ваъ, гьакъикъи ксарин (пачагьринни шейхерин, чапхунчийринни чи чилерин  азадвал хуьз, чанарилай гъил къачур  игитрин, машгьур арифдаррин) кьисметралди, абуру чи чилерал тур гелералди, вичи ва масабуру абурун гьакъиндай кхьей эсерралди къалурнава. Гьавиляй им кьетIен жанрдин, вичиз тешпигьди авачир эсер я.

Вичин вахтунда чIехи алим-тарихчи Р.М.Мегьамедова къейд авурвал, и ктабда А.Гьасана Дагъус­тан­дин са областни, важиблу са тIвар­ни, са делилни рикIелай алуд­навач. А.Мирзебеговани и кьетIенвал къейднава.

Мад са къейд: арифдар алимди Даг­ъустандин халкьарин гележегдин рехъ, кьисметар гьикI жедатIа, вили­ка­­маз­ лагьанва. Урусатдин куьлгедик кваз, адан къакъудиз тежер са пай яз яшамиш хьуни чун неинки саламатдиз хуьдайди, гьакI виридуьньядин ци­­вилизацийривни агакьардайди адаз аян тир. Чи къенин югъ мегер гьа кардин шагьидвал тушни! Илимлувили, гьакъикъи чирвилери чун уяхарзава, вилик кутазва.

Мад са кар: “Асари Дагъустан” ктабди чахъ, лезгийрихъ, Алпан гьукумат чкIай­да­лай инихъ асирра, жуван къуватлу государство вучиз хьайиди туш­тIа, гилани чун гьихьтин шартIари уса­ларзаватIа аннамишдай мумкинвални гузва. Им лап вижевай тарс я…

Мад къейд, и кар критик А.Мирзебеговани къалурнава: Алкьвадар Гьасан эфенди Дагъустандин вичин девирдин вири чIехи алимрикай, шаирри­кай ра­ханватIани, лезги шаиррикай, алимрикай, вучиз ятIани, я тIимил раханва, я ер­ли раханвач (Кь.Саид, Е.Эмин, Х.Къурбан ва мсб). За кьатIуз­вайвал, арифдарди а чIаван алимрикай неинки чпи чIехи чирвилер къачурбур, гьакI, чпин медресаяр ачухна, “эфендияр” тIва­рар алаз, машгьур хьайибур хкянава. Мумкин я, масакIани хьун.

Мердали Жалилов