АтIун тийидай тIал 

Гьикая

Са чIавуз къунши хуьре кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнерин, мухан ригеяр хьтин спелар авай гада яшамиш хьана. Вичин тIварни Шагьпеленг тир. «Пеленгдикай пай ганвай шагь», — зарафатдивди лугьудай адаз хуьруьнбуру. Рахадайла, Шагьпеленга ара-ара «тха чан» гафар кутадай. Дишегьлийриз «чан зи вах» лугьуз эвердай. Адан гъиликай, мецикай бейкеф хьайи кас хуьре авачир. Са гафу­налди, лап малаикдиз ухшар инсан тир Шагьпеленг.

Вучиз ятIани, яшар хьанвайтIани, Шагьпеленг гьеле эвленмиш хьанвачир. Уьмуьр­ субайдиз кечирмишзавай адакай хуьре жуьреба-жуьре ихтилатар, гьатта гъибетарни чкIанвай: «АтIам аку-е, данайрик квай хъирби яц хьтинди. Пая кьван хьана, къени мехъер тавунвай бахтикъара. Адаз вич эбеди жегьил хьиз аватIа?..» Хцикай ихьтин ихтилатар ван хьайила, диде Ханперидин гуьгьуьл михьиз чIур жезвай.

— Я кас, — вичи-вичикди лугьудай ада, — заз гьинай чида, зи хва вучиз эвленмиш жез­вачтIа? Белки, запаб-затI авунватIа? Мумкин я бедназарни хьун. Патарив чун такIан туь­кьуьл рикIер, пехил руьгьер тIимил гвани?..­ ­

Пехил вилералди куьчеда ката-калтугиз къугъвазвай аялриз килигдай Ханпери. «Бес вун? Вун къе куьн иеси хьанва? — хиял­рай­ суалдай ада хциз. — Вучиз и мублагь, баркаван чилел вун, яд тахьай цIвелин тар хьиз, агаж хьанва? Ваз квекай, никай дерт-хажалат ава? Вуж я ви намусдик хкуькьзавайди? Дидедиз лагь, адан дуван за аквада!» — ван акъуд тавуна, хцихъ галаз рахадай Ханпери, вичин вилерилайни накъвар фидай…

Мирзема, кIвалин пипIе агаж хьана шехьзавай Ханпери къужахламишна, рикI-дуркIун гана, секинариз алахъна. Итимдин патай къайгъударвал, тавазивал гьисс авур Ханпериди кIватI хьанвай бархунар, эглеш тавуна, ичIирна:

— Я Мирзем, — кьеженвай вилер хкажна хьиз, башламишна ада, — ви дамарра авайди иви тушни? Ви  намусди гьикI эхзава? Чун хуьруьнбуру беябурзава, чаз Шагьпеленгаз мехъер ийидай такьат авач, хва, сиягь хьана, куьчейра тунва лугьузва. Им вуч бедбахтвал я чи кьилел атанвайди? Цура авай мал садакьадиз акъуддани, пIирел хутахдани, фекьи-фахрадивай дарман-дава авун тIалабдани? Заз фир-тефир чка сал хьанва.

Къулан патав экIя хьанвай Мирзем папан тегьнейриз артух фикир тагуз алахъзава: «Къуй рахурай вичиз, секин хьурай…» Гьатта ахварин хиялдиз фейи ам папан векъи сесини, лашуни ягъайди хьиз, уяхарзава.

— Ви чIал кьунвани, сес атIанвани? — гьарайзава Ханпериди.

— Аку, Ханпери, ви крар вири фагьумсуз гужунинбур, гьавиляй эхир авачирбур я, — чара хьанач, эхирни сес акъатна Мирземай. — Чир хьухь, уьмуьрда гужуналди тахьай крар сабурдалди, акьулдалди кьилиз акъудиз жеда. Ша чун сабурлу жен, сада-садаз басрух гуникай файда авач. Муьгьуьббат, лугьун за ваз, Ханпери, ажайиб шей я. Ам дигмиш хьанватIа, чирун герек я, — кьве кIвачни агалдарна, цлахъ къулайдиз агалт­на, давамарзава ихтилат Мирзема.

— Пагь, хва текьей кас, вун захъ галаз лап гьа цавун бушлухрай  рахазва хьи. Чилел эвичI хъия, арифдар! Вуч я ам, ви муьгьуьббат, къенси машмаш яни, гатун хали яни, дигмиш жез? Бес заз зи уьмуьрда я адахли, я муьгьуьббат акунач эхир.

— Вун кIевелай ягъалмиш я, Ханпери. Зун шагьид я, чаз кьведазни акурди я.

— Зи рикIел аламач.

— Айиб авай кар туш, анжах чир хьухь, муьгьуьббатдин уламар, яхаяр, къекъуьнар…

— Мирзем, заз вун хибри жезвайди хьиз я. Вуч уламар-яхаяр? Чна, вири къайгъуяр акуна, хциз свас гъана кIанда.

— Зун рази я, анжах са шартIуналди: свас хци вичи жагъурун герек я. Авани Шагьпеленгаз  тIвар элянавай руш? Ваъ, авач.

— Хциз свас за аламай няналди жагъурда!

— Ваз зи ван хьанач…

— Зун бишиди туш. Ви ван заз лап иердиз къвезва. Анжах зи хцин сусан суракьда зун жеда.

— Вун цIухъ галаз къугъвазва, паб!

— Ви уьмуьр цIухъай кичIез акъатна!

— Бес хьуй, ви савдадик за кьил кутадач…

— Ви ихтияр я. Ви паталай хциз бубавал за ийида.

— Вун пашман жеда…

— Ваз шад хьухь, зи пашманвал за эхда.

Йифен кьуларалди бягьсина хьана гъуьл­ни паб.

— Я кас, пакама нянилай акьуллу я лагьанвайди я, рахунар чна пака давамарин, — кIвачел къарагъай Мирзем Ханпериди кьилин ишарадалди ацукьар хъувуна.

— Ваъ, сусан силис инал гъиле-гъил аваз гьялна кIанда, — кьетIидаказ лагьана ада.

— Э-э, икрагь хьана зун вакай. Де ша чун сифте чахъ гададиз мехъерин гьунар, харж-харабат аватIа килигин. Чахъ къенин юкъуз, кьан чна, вуч ава?

— Ваз чизва, чна, мехъериз тIвар яна, пуд йисан жунгав, ахтани авуна, емдал эцигна, хуьзва. Дагъда хуьзвай гьерерикай зун рахан тийин, вири хуьр шишкабабралди тухарда. ТIуьрай чпиз, акурай зини ви мердвал! Хцин мехъер патал заз гьайиф туш.

— Фицакьра, — ачух хьана Мирземни, — туьквендай спелар авай халудин суьрет алай эрекьар маса гузвай. Чнани гьабурукай алаз хьиз къачуда. Авурай туьнт кьуьлер, музыкантарни авачиз туш. Кьан чна гъепцегьви Гуьлмет. Ада зуьрне ягъайла, кьецIидини кьуьлуьник экечIда. Лазимвал хьайитIа, — къвердавай ачух жезва Мирзем, — за Шагьпеленган мехъерик тамам оркестр гъида.

— Де хъсан, бес чи межлисдин мирзевал нин хиве твада? — Ханперидин рикI гила са бубат чкадал хтанва.

— Шегьердай пешекар тамададиз тек­лифда. Ава ахьтинди, машгьур, къемеда устад.

— Вун, свас гъидай улакьдин суракьдани къедамаз хьухь! — кIевелай тагькимарзава итим Ханпериди. — Аку гьа, дуст-душман авайди рикIелай ракъурмир, чун садазни усалдиз такурай. Кирида анжах лацу «мирсидис» къачу. Свас вилик вахтара лацу балкIандал акьадарна гъайи мисал жеда.

Гъуьлни паб мехъерин къайгъуйрин­ яцIа авайла, шегьердай, институт акьалтIарна, Шагьпеленгни хтанва. Хваш-беш, жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз дидеди хциз лугьуда:

— Ажеб хъсан кар хьана, чан хва, вун вахтунда хтана. Зани дахди инал ви мехъе­рин кими-эксик веревирдзавай. Лугьун за ваз, чун гьазур я, кIамайди са кар я — свас жагъурун. Гьадан суракьдани зун, ви диде­, авазва, — Ханпериди дамахдивди хуруз гъил яна. — Ахьтин свас ваз дидеди жагъурнава хьи, нуьгведин ич хьтин! Вири гуьрчегвилер, лайихлувилер авай бике. Гъиле духтурвилин кеспини ава, кIамайди вичиз кутугай, вич кутугай, вичиз кIани, вич кIани чам я. Гьамни вун жеда. Ви гележегдин сусан буба, — акъваз тавуна, рахазва Ханпери, — за ваз лугьун, варлу ксарикай я. Мехъерилай гуьгъуьниз ада ваз багьа машин багъишда, куь  ацукьун-къарагъун, пек-партални вичин хивез къачуда.

Дидедин рахунар Шагьпеленган бейнида цIайлапанар хьиз акьазва, адаз вичин кьилиз кIутаяр вегьезвайди хьиз жезва. «Яъ, на лугьуди, свас заз гъизвач, ам зал илитIзава, — фикирзава ада. — Диде! Мегер адаз зун такIан яни? Бажагьат. ТахьайтIа, нефсинин къанихвиляй, рикIин дарвиляй, руьгьдин кесибвиляй яни? Мегер захъ жуван фагьум-фикир, ихтияр авачни? Зи квез я свасвиле тийижир духтур руш? Зун я набут туш, я начагъ. Вучиз зун иранбубадин нафакьадал жеда? Мегер захъ къазанмишдай гъилер авачни? Ваъ,  къуй диде бейкеф тахьурай закай. Адалат гъалиб хьун герек я».

Гададин фикирар Ханперидиз аян тахьана амукьнач.

— Аку, бала, — чин чIурна ада. — Ви чIехи стха Насима чи тухум михьиз беябурайди­ рикIелай ракъурмир. Ада чун вири, чIе­хибур, багърияр алай чкадал, зеррени ре­гъуьвал, гьаявал авачиз, кьве кIвач са ча­патIда туна­, «ун, заз фландан руш кIан я», лугьуз, чи вилик кьефесда авай маймундин хьтин амалар авунай. Зун регъуьвиляй чилерай-чи­ле­риз фенай. Гена гужа-гуж чалай а свас алуднайтIани, гуьгъуьнлай хкай «марфуша» гьадалайни бешбетер затI хьана. Ман вучда, за эхзава. Гила жув килиг уьмуьрлух папан гъуьнтIуьник квай Насиман уьмуьрдиз. Эгер вун зи хва ятIа, вуна за лагьайвал ийида!

Са куьруь декьикьайра дидени хва кисна. И арада Шагьпеленган вилерикай яргъи кифер галай, шумал буйдин, къумрал якIарин рушан къамат карагзава. Диляра­, кIусни дамах гвачир, акурла, мад садра ах­кунайтIа лугьудай хьтин руш, таватрин тават, гададик ашкъидин лувар кутур сифте муьгьуьббат…

Институтда кIелай студентвилин йисар, Дилярадихъ галаз санал иштиракай жегьилрин вечерар, гуьруьшар, килигай тамашаяр рикIел хквезва. «АтIангье паркуна чун ацукьиз хьайи скамейка. Патавни гьамиша лацу лифер кIватI жедай, чна абуруз тIуьн гудай. Чаз акI тир хьи, гуя абур гьар сеферда чаз куьмекдиз къвезва. Гьикьван гуьзел легьзеяр тир… — дериндай хажалат чIугуналди, фикирзава, шегьердиз хтана, чпин скамейкадал кьилди ацукьна­вай Шагьпеленга. — Гила вуч ква вилик? МичIивал, ичIивал, баябанвал…» Шагьпеленган бедендик къайи фул акатна. Институтда кIелиз хьайи сифте йикъарилай кьве жегьилдин арада хьайи дуствилин алакъа эхирдай са куьнивайни чIуриз тежедай хьтин муьгьуьббатдиз элкъвенвай.

«Чи бахтунин, чи кьисметдин иесияр чун я», — мукьвал-мукьвал тикрардай Дилярадиз Шагьпеленга. «Бес гила? Гила вуж я чи арабадин чархара лашар твазвайди, чи рикIеринни руьгьерин садвилел хъен вегьезвайди? Лугьуз асант я, диде… Зун экуь дуьньядиз акъудайди, зи кьеб эчIягъайди, заз сифте темен гайиди. Дидедиз чи гьиссерикай хабар туш жеди… Ваъ, захъ дидедин хура акъваздай, адан гафунал гаф эцигдай жуьрэт авач. Диде заз, виликдай хьиз, масан я. За Дилярадиз вири галай-галайвал ахъайда, ам зи гъавурда акьада… Ваъ, акьадач… Им жува-жув дагьардиз вегьей гьисаб жеда… Бес за вуч ийин?»

Уьмуьрда сифте яз Шагьпеленган вилик руьгьдинни ахлакьдин жигьетдай чIехи имтигьан акъвазнава. Бейхабар куьмекдиз Диляра вич акъатна.

— Шурик, таб тавуна лагь, ваз зун рикIи­вай кIан яни, тахьайтIа, вибур кьуру гафар яни?..

Гада са легьзеда тешвиш хьана, анжах вичин винел патан секинвал хвена. «Яраб чи хизанда дидеди къурмишнавай шудургъадикай Дилярадиз аян хьана жал?..»

— Вахъ чи кьведан къени ниятдал хъен вегьедай себебар авани, зи азизди? — лагьана, Шагьпеленга руш къужахламишна.

— Себебар захъ, гьелбетда, авач, анжах сифте муьгьуьббат фашалди жеда лугьуда. Адалайни башкъа, — давамарна руша, — чахъ чIехибур, диде-буба, вах-стха ава, гьабурун фагьум-фикирни чир хьанайтIа, хъсан тир.

— Эхь, вун гьахъ я…

— Зи багърийри заз рухсат ганва. «Илчияр кIвализ пара атана, кьисмет вун садаз жеда. Ваз хъсан сефер хьурай», — лагьана заз дидеди.

«Бес зи дидеди?» — дарихвилелди суалзава Шагьпеленга вичи-вичиз.

— Ви багърийри вуч лугьузва чи гележегдин кьисметдикай? — бирдан, вилер дуьм-дуьз гададин вилера акIурна хьиз, суална Диляради.

— Заз вун, шаксуз, кIан я… Зи кIанивилин гьиссерикай ваз гафаралди лугьун четин я, анжах… Анжах вун зи гъавурда гьата, зи азиз Диляра, чи кьведан фикирдал зи диде­ рази туш… Ада заз къунши хуьряй духтур руш жагъурнава. Мехъеррин гьазурвилерни агудна куьтягьнава, — ачухдиз, михьи рикIелди гъавурда твазва Шагьпеленга.

Гадади рушавай гуя тади куьмек гуьзлемишзавай, адаз ам вичин къаршидиз къведайдахъ, гъавурда акьадайдахъ инанмиш жез кIанзавай. Са шумуд декьикьада кьведни кис хьана. Лал секинвал эхирни Диляради чIурна:

— АкI ятIа, чи кьведан алакъаяр къенин йикъалай гьамишалугъ кьатI хьана. Вун ваз — зун заз. Чун гила сад-садаз чара ксар я. Чухсагъул вуна заз багъишай гуьзел легьзейрай. Вун рикIивай заз бегенмиш тир. Заз рикIивай вахъ галаз сир сад ийидай ният авай. Гила… — лагьана, Диляра шехьна, ада,  шехьиз-шехьиз, давамарна: — Ви дидеди чи гьиссериз инсафсузвилелди кIур гана, чи муьгьуьббат тахьай мисална, зи рикIе уьмуьрлух сагъ техжер хер авуна… — Вилин накъвар михьна хьиз Диляради, Шагьпеленгахъ элкъвена, хълагьна: — Муьгьуьббат гьамишалугъ женг я. Женгина гъалиб хьун патал жуьрэтлувал, къастунал кIевивал къалурна кIанда. Вахъ инсанвилин ихьтин ерияр хьанач. Вун регьятдиз дидедин буьркьуь муьгьуьббатдин гьалкъада гьатна. За ваз чуькьзавач, эвленмиш хьухь жуван духтур рушал. Зун ви сусаз енгевиле къведа, — ягьанатна ада. Ахпа руш, вагьши гьайвандин къармахрай акъатай къуш хьиз, къудгъунна къарагъна, катна…

Са легьзеда Шагьпеленгаз дуьнья дар­ хьана, адан вилерал мичIивал акьалт­на. «Белки, им ахвар ятIа заз акурди?.. Ваъ, гьайиф хьи, гьакъикъат я. Туькьуьл, ри­кIе­лай тефидай гьакъикъат. АтIун тийидай­ тIал. Гила за вуч ийин?..» Тахсиркарвал авунай кьуна хканвай къанлу хьиз, гъилер­ куьрсарна, акъвазна Шагьпеленг гьа къарагъай чкадал. «Диляра зи уьмуьрдин къакъуд тежер пай хьанвай. Зи рикIин чимивал, зи тавазивилер за гьадаз бахшнай, амма дидедин кIанивили чун сад-садавай къакъудна… Нисинилай атай ракъини чими ийидач лугьуда. Къуй зи дидедин рикIиз сабур гурай. Зун  эвленмиш жедач. Жуван сифте муьгьуьббатдиз гьамишалугъ вафалу яз амукьда…» — Шагьпеленга эхирни виликди кам къачуна.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 44-нумрадай