Зи хайи хуьр Ахнигар Кьурагьиз физвай шегьре рекьивай саки 5 км-дин мензилда, къуза пата, винелай сирих хьиз, мегъуьн тамун шуькIуь зул хьиз, чил экIя хьанвай кьакьан дагъдин хурал ала. Агъсакъалри тестикьарзавайвал, эвелдай хуьр вилик квай (хуьруьхъ галаз са къаншарда авай) къаядин дуьз тIулал бинеламиш хьанвай. Са гьихьтин ятIани себебралди хуьр яваш-яваш кеферпатахъ хтана ва алай вахтунда бинеламиш хьанвай, хъуьтIуьн варцара саки югъ нисини жедалди рагъ акьан тийидай къузадилай агъуз, тIулал ала. Инлай хуьруьн тIварни “эхциг”, “ахциг” гафарихъ галаз алакъалу яз, Эхниг (Ахниг) хьайиди къейдзава. Хуьруьн тIварцIихъ галаз алакъалу тир маса малуматар авач.
Лугьузвайвал, Ахнигар тарих авай хуьр я. Районда лап гъвечIибурукай сад тиртIани, хуьрелай пуд патахъ экIя хьанвай сан-гьисаб авачир кьван сурари и кардин гьакъиндай шагьидвалзава. Дугъриданни, ина сурари кьунвай майданрин кьадар лап гзаф я. Агъсакъалри къейддай хьи, хуьруьн кIанел алай сурар, юргъ къвайила, селдик, палчухдик акатна, анал кьвед лагьай сеферда сурар хъувуналдай. Патав гвай кIаму къвалар тухвайла, сагъдиз амай сурар хкатзавай, абурни кьадарсуз деринда авай.
Хуьруьнвияр гьамиша чпин хсуси мал-лапаг хуьнал, чил цунал ва майишатдин маса кIвалахар тамамарунал машгъул тир. 1937-йисуз Ахнига колхоз тешкилна. Хуьруьнвияр, вири сад хьиз, колхоздиз гьахьна. Абуру гьарда вичихъ авай куьтен, туьрез, алерар, араба, яцар… колхоздиз вахкана. Хуьруьн сергьятда авай вири чилер къарагъарна, анра магьсулар цаз башламишна. Агьалийрин дуланажагъдинни яшайишдин шартIарни къвердавай хъсан жезвай. Колхоздин складда датIана хуьруьн зегьметчийриз йикъарай гун патал як, чIем, ниси жедай. Кьве суьруь лапагар кьве дагъда хуьзвай. ХъуьтIуьз Дербент райондин сергьятда кьуьд кечирмишзавай чIуру малариз хъсан гелкъуьн тешкилзавай. Лапагрин кьадар — агъзурдалай, мал-къарадин кьадар вад вишелай алатнавай. Колхозди гьукуматдиз гьар йисуз пландилай артухни алаз малдарвилин продуктар маса гузвай. Хуьрелай кьве патахъ экIя хьанвай никIера магьсулрин хъсан бегьерар битмишардай. Колхозчийри са йисуз са патахъ, муькуь йисуз хуьрелай муькуь патахъ галай никIер ца-дай. ЧIурухъандиз тазвай никIера цазвай магьсулри хъсан бегьерни гузвай.
Хуьруьнвийрин гьал-агьвал йикъалай-къуз хъсан жезвай, амма Гитлеран чапхунчийри чи Ватандал бейхабардиз гьужумна. Саки 60 кас жегьилар, хуьр, кIвал, сусар, лишанлу рушар туна, женгиниз фена. Гзафбуруз элкъвена хтун кьисмет хьанач. 18-20 йиса авай зи хуьруьнвийри Москвадин патав, Сталинградда, Курскдин гьалкъадал ва Кавказ патал хьайи женгера иштиракна. Абуру кьегьалвилелди женг чIугуна, гзафбур игитвилелди телеф хьана. Зи хуьруьнви Шевлиев Мегьтихана Москвадин патавай Берлиндиз кьван фейи танк элкъвена уьлкведин меркездиз хканай.
Женгера гзафбурал хирер хьана. 1943-йисуз Алимегьамедов Мудэфендидин эрчIи гъиляй гуьлле фена. 1944-йисуз Гьамзаев Мирзе хуьруьз кIвач галамачиз хтана. Мадни гзаф хуьруьнвийриз хасаратвилер хьанвай. Дяведин вахтунда кьуьзуьбурун, дишегьлийрин ва аялрин хиве гзаф везифаяр гьатнай. Дяведилай гуьгъуьниз хуьруьз хтайбур гьасятда азад зегьметдив эгечI хъувунай. Хуьруьнвийрин дуланажагъдин шартIар хъсан хъжез башламишна.
1966-йисан апрель. Кьиблепатан Дагъустанда хьайи залзалади Ахнигрин хуьрни чу-кIурна. Зи хуьруьнвиярни, хайи ерияр туна, Дербент райондин сергьятдиз куьч хьана. Аранда цIийи кIвал-югъ кутуна. Гьикьван цIийи утагъар, хъсан эменни хьанатIани, абурун рикIерай хайи дагълар, багъри ерияр, диде-бубайрин сурар, къайи булахарни гегьенш чуьллер акъатзавач.
Чи хуьруьн тIвар хуьруьнвияр тир са шумуд касди машгьурна. Абурукай гзафбуру 1950-йисара Бакудин нафтIадин мяденра зегьмет чIугуна. Кьве кас Аз. ССР-дин Компартиядин ЦК-дин сад лагьай секретарь Мамед Жафер Багъирован патай чухсагъулдиз лайихлу хьанай. 1960-йисара Бакуда эцигунардай бригададин бригадир яз кIвалахай Агьмедов Имируллагьаз Зегьметдин Яру Пайдах орден ганай. Къанни вад йисалай виниз Тихий океандин ятара гимидин командирдин заместитель яз къуллугъ авур Шевлиев Камилан тIварни хуьруьнвийри еке гьуьрметдивди кьазва. Физикадин илимрин кандидат Къурбанов Малика вичин вири уьмуьр акьалтзавай несилдиз чирвилер гуниз бахшна. Алай вахтунда ада Дагъустандин госуниверситетда кIвалахзава. Хуьряй чпин тIварар медицинада, спортда сейли авур кьегьаларни акъатна. Абурун баркаллу крар, белки, акьалтзавай несилри давамар хъийин.
Йисар къвез-физва. Зи хуьруьн къаматни, дегиш хьанва, гьайиф хьи, хъсанвилихъ — ваъ, писвилихъ. Са вахтара хуьруьн гуьзел чIурара вири маларин нехирар, лапагрин суьруьяр, балкIанрин рамагар авай. Гатфар алукьайла, кьуд патай къведайди зегьметдал машгъул хьанвай инсанринни тIебиатдин гуьзелвиликайни мублагьвиликай лезет къачузвай гумрагь гьайванрин гьарай — эвер тир. Кьуьд мукьва жедалди чуьллерай и шад, гьевеслу ванер кими жедачир. Инсанар чеб чпел, зегьметдал гзаф кьару тир.
Са шумуд йис идалай вилик пата-къерехда авай зи хуьруьнвияр, “Хуьруьн югъ” къейд ийиз, хтанай. Абуру диде-бубайрин, мукьва-кьилийрин сурарал дуьа авуна, шадвилерна, хайи дагъларал гьейранвална, булахрай къайи ятар хъвана.
Ихьтин гуьруьшмишвилер мукьвал-мукьвал тешкилнайтIа, мергьяматлу и кIвалахрик гележегда жегьилри чпин лайихлу пайни ку-тунайтIа, лап хъсан кар жедай.
Абдула Семедов
