Ахьтин инсанар жеда хьи, секинсуз, гьар са месэла, кар вичиз талукьди яз гьисабдай, гъиле кьур кIвалах эхирдалди кьилиз акъуд­ тавунмаз архайин тежедай. Ахьтинбурал пехилбурни, наразибурни жеда. ЯтIани, абуру халкьдин кардиз къуллугъда, вири четинвилериз дурум гана, агалкьунрихъ ялда. Къе вичин кьудкъанни цIуд лагьай гатфар къаршиламишнавай, уьмуьрдин уькIуь-цуру, каш-мекь, дерт-гъам, шадвал-бахтни акунвай  Али  Агьмедович  Назаралиевни  гьахьтин къилихрин, ерийрин инсан я.

Уьмуьрдин яргъи мензилар атIанватIани, адан рикIелайаял, жаван, жегьил вахтар ­алатзавач. Вучиз лагьайтIа, абур сад-садалай четинбур, сабурлувал хвена кардал машгъул хьана, кIанзавайбур тир.

1929-йисан июлдиз ачух дуьньядал атай кьурагьвидин хциз хуьрерай, «кулакар», «халкьдин душманар» я лугьуз бязи кесиб леж­берар, са жуьредин савадлувал авай жегьил итимар суьргуьндиз акъудайвални, колхозар арадал гъайивални, Ватандин ЧIехи дяведин фикирдизни гъиз тежер хьтин азиятарни, дерт-гъамни, дяведилай гуьгъуьнин йисарин зегьметар, азабарни акуна.

А. Назаралиева рикIел хкизва: — 1947-йисуз юкьван школа куьтягьай зун Дагъустандин пединститутдик экечIнай. Муаллимвилин пешекарвал къачуз атанвай саки вири тандал бегьем партал алачирбур, руфуна фу авачирбур тир. Инсанриз гьеле фан карточкаяр гузмай. Йикъа чазни, студентриз, 500 грамм фан карточкаяр гузвай. Фан туьквенни сад тир. Инсанри йифен кьуларилай нуба­тар кьадай. Чун лагьайтIа, — экуьнахъ лекций­риз фена кIан­завайбур. Нубат агакьдалди, геж­ни жедай. Бязи вахтара чун нубат къведалди фу къачуз алахъдай, ихьтин чIавара къал-макъаларни, ахпа милиционерарни къаришмиш жедай. Са сеферда фан нубатда акъвазнавай чи са студентдиз пис хьанай. Руфуна затI авачир, йифди нубатдани акъвазай ам, кьил элкъвена, ярх хьанай. Чна «тади куьмекдиз» эверна ва ам больницадиз тухванай. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз республикадин чIехибуру  студентриз фу гудай кьилдин чка тайинарнай.

КIелунрин рекьяй чна усалвал къалурзавачир. Сад лагьай курсунилай зун институтдин­ комсомол организациядин секретарвиле хкянай. Чи комитет 9 касдикай ибарат тир, абурукайни 6 кас — лезгияр. Къерехдин са кардал­ни чун машгъул жедачир. Сада-са­­даз кIе­лун­рай куьмекдай, институтдин общественный крара иштиракдай, бязи йифера, вагонар ичIи­риз, кепекарни къазанмишдай. Ктабарни бе­гьем­ авачир. Лекцийра кхьиз, дафтарар ацIур­дай, библиотекадиз физ, ана конспектар гьазурдай. Низ чида чна гьикьван­ ктабар гъилелай аву­натIа, гьикьван конспектар, лекцияр кхьенатIа. Гьавиляй дерин  чирвилерни хьана.

1951-йисуз Али Назаралиева тарихдин факультет куьтягьна, ам Докъузпара райондин Къурушрин хуьруьн школадиз директорвилин къуллугъдал рекье туна. Бегьемви­лел­­ди кIвалахизни агакьнач, Назаралиев Та-ба­­са­ран райОНО-дин заведующийвиле тайинарна. Эхь, макъам гьахьтинди тир, чи хуь-ре­­­­ра, рай­онра образованидин хиле зегьмет чIуг­­ваз­вай савадлу пешекарар тупIаралди гьиса­биз жедай. Ина вичин жавабдар везифаяр та­ма­мариз кьве йисни хьанач, ам Кьурагьиз хъфидай чкадал атана. Вичи ада икI рикIел хкизва:­

— 1950-йисуз зани Ибрагьимов Смялидин руш Жарията (ада муаллимрин дишегьлийрин курсар ва Кеферпатан Осетиядин пединститутни куьтягьнай) чи уьмуьрдин рекьер сад авунай. Хучнидиз чи патав иранбуба ­атана ва ада зи дах кIевел алайдакай, чун хуьруьз хтун лазим тирдакай лагьана. Дахдин гьал зайифзавайдакай заз хабар авай, гьавиляй чун, гежел тевгьена, табасаран стхайриз сагърай лагьана, хайи хуьруьз хъфена. 1955-йисан майдин вацра дах Агьмед рагьметдиз фена.

Инал са кьве гаф адакай талгьана жедач. Назаралиев Агьмед вичин вахтунин игит тир лагьайтIа, чун ягъалмиш жедач. 17 йисалай Бакудин нафтIадин мяденра фяле. Большевикрин амадаг. Дагъустанда граждан дяведин иштиракчи, яру партизан. 1925-йисалай коммунист. Кьурагьрин хуьруьн совет­дин­, сельподин ва эхир нефес амай кьван гагьда Микоянан тIварунихъ галай колхоздин правленидин председатель. Колхоз районда ва республикада кIвенкIвечибурукай сад тир. Майишатда 1400 касди зегьмет чIугваз­вай. 700 гектарда техилар битмишарзавай. 17500 лапаг, маларин 4, лапагрин 3 фермаяр­, хипехъанвилин 5 бригада, 300 балкIан (дяведин йисара фронт патал 650 балкIан гана), 300 жуьт яцар, гьакьван арабаяр авай. Гьукуматди адаз “Знак Почета” орден, “Кавказ хуьнай”, “Гьакъисагъ зегьметдай” медалар, СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин грамотаяр гана. Кьурагьрин са куьче Агьмед Назаралиеван тIварунихъ янава. Ихьтин дахдиз гьа вич хьтин цIуд велед хьана. Лайихлу, халкьдиз хийирлу крарик шериквалзавай, къаст эцигна,  виликди физвай, кьакьан­ дережаяр къазанмишнавай ва къени жуьреба-жуьре хилера баркалла къведайвал зегьмет чIугвазвай. Гьайиф хьи, са хва, Абумуслим, Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьана. Военный училище куьтягьнамазди, кIва­лизни хтун тавуна, ам дяведиз фенай.

Али Агьмедовича вичин уьмуьр акьалтзавай несил тербияламишуниз бахшна. Диде-буба рагьметдиз фейила, гъвечIи стха Мегьамедшафини вичин хизанда кIвачел акьулдна ва адаз савадлувал къачудай, илимдин жигъирар шегьрейриз элкъуьрдай мумкинвал гана. Алидинни Жариятан аялриз Мегьамедшафи имини я, чIехи стхани.

Табасарандай Кьурагьиз хъфей жегьил педагог хуьруьн юкьван школадин завучвиле тайинарна. Са шумуд варзни алатнач, адаз КПСС-дин Кьурагь райкомдин 1-секретарь Зейдуллагь Мегьтиева вичин патав эверна. КIвалахдикай, гележегдин крарикай хабарар кьур ва жегьилдин савадлувални ахтармишай регьбердин теклифдалди Назаралиев райкомдин пропагандадинни агитациядин отделдин инструкторвиле тайинарна. Ихьтин жавабдар къуллугъдал хкуналди, 1-секретардихъ же­гьил педагогдин алакьунар, мумкинвилер ахтармишунин фикирни авай кьван. Инструктор вичин хиве тунвай везифаяр жезмай кьван хъсандиз тамамариз алахъзавай. Партиядин гаф халкьдив агакьарзавай. Гьевесдивди хуьрериз, колхозникри кIвалахзавай чуьллериз, фермайрал, калариз физвай. Культурадин идарайрин работникрин активвал хкажзавай.

Са акьван вахт алатнач, Зейдуллагь Мегь­­тиева ва райисполкомдин председатель Шам­судин Агьмедова жегьил инструктордиз савадлувилин, тешкиллувилин алакьунар вичин талукь пешедин хиле ишлемишдай мумкинвал гана: ам райОНО-дин заведующийвиле тайинарна. Им, дугъриданни, еке ихтибар ва хиве гьатзавай зурба жавабдарвални тир. И кар кьатIай итим, гъилер къакъажна, къене рикI туна, къуллугъдин везифайрив эгечIна. Са куьруь вахтунда вири хуьрерин школайриз­ фена, коллективрихъ галаз таниш хьана. Вилериз акур шикилар рикI шадардайбур, руьгь хкаждайбур тушир. Са хуьруьхъни школадин бегьем дараматар авачир. Муаллимрикай рахайтIа, бес жезвачир, кьилин образование къачунвайбурун кьадарни лап тIимил тир.

“Ихьтин гьалара чавай чи аялриз бегьем чирвилер, тербия гуз жедач”, — лагьана ада сифте нубатда вичиз, ахпа райкомдин сад ла­гьай секретардизни, райисполкомдин пред­­седателдизни. Саки вири хуьрерин школайрихъ алава классар акал хъувун, спортдин майданар, мастерскояр туькIуьрун, сад-кьве кабинет кардик кутун, школаяр герек та-даракралди, аквадай агитациядин, методика­дин такьатралди таъминарун лазим тирдакай лагьана. И месэла са шумудра райкомдин бюродал, райисполкомдин заседанидал гьялна. Такьатар жагъурдай рекьер тайинарна. И карда колхозри, хуьрерин жемятрини куьмекна. Али Агьмедович вич меркездиз, талукь идарайриз физ-хтана. Просвещенидин министр Муса Омарован, гьакI маса руководителрин патавни. Сифте йисуз ада райондай тухвана, 20 жегьил пединститутдик ­ку­тадайвал авуна. Ахпа и тежриба давамарна. Хъсандиз кIелзавай аялар виликамаз ин­сти­тутдик экечIун патал гьазурна. Абурун ди­де-бубайрихъ галаз гъавурдик кутунин кIва­­лах тухвана. Дагъвийри чпин рушар кIе­лиз ра­къурзавачир эхир. И гьерекатри, серен­жем­ри школайрин коллективрин кIвалахдин гьалар са жуьре хъсанарна. Кьурагьа, КIири­да, Кье­пIирдал школайрин типовой дараматар, ирид хуьре щитрикай школаяр эцигна.­

1960-йисарин сифте кьилера уьлкведа реформаяр кьиле тухванай. Районар акадарна, производстводинни колхозрин парткомар тешкилнай. Кьурагь ва Кьасумхуьруьн районарни акадарнай. И чIавуз Али Назаралиев Кьасумхуьруьн парткомдин идеологиядин отделдин заведующийвиле тайинарна. Адан хиве культурадин, просвещенидин, здравоохраненидин ва печатдин хилера кIвалахар пайгардик кутунин ва вилик тухунин везифаяр гьатна. Йисни зура ада бегьем­вилелди ахвардай вахтни авачиз кIвалах­на. Уьлкведин кьилевайбур дегиш хьайила, производстводинни колхозрин парткомарни чухкIурна. Али На­заралиевни Кьурагь рай­ОНО-дин кьиле акъваз хъувуна.

1966-йисан апрелдиз Куьре пата залзала хьанай. Ада Кьурагь райондин хуьрериз, школайрин дараматризни хейлин зиянар ганай. ОНО-дин заведующийди тади гьалда мах­сус комиссия тешкилна ва, чкайрал фена, гьи школадиз гьихьтин зиянар ганватIа тайинарна, актар кхьена ва абур ДАССР-дин Министррин Советдив, просвещенидин минис­терстводив агакьарна. Гьелбетда, районэгьли­ тир министр Муса Омаровакайни куьмек хьа­на. Школаяр патал хейлин эцигунардай ма­териалар рекье хтуна, пулар ахъайна. Кьу­­рагьа юкьван школадин пуд мертебадин вижевай дарамат эцигна. Са кьадар школайра кабинетар кардик кутуна ва абур герек та­да­ракралдини таъминарна. Саки вири мектебра зегьметдин тарсар тухудай мастерско­яр (кIарасдин, ракьун кIвалахардай станокар авай), спортдин майданар, гьавадин шар­тIар ахтармишдай участокар, химиядай, физикадай тежрибадин кIвалахар тухудай кабинетар, куьмекчи майишатар кардик кутуна.

Райондин гзаф жегьилар республикадин вузриз гьахьна. Педучилищеяр, муал­лимви­лин курсар куьтягьайбурни вузрик экечI хъувуна. Куьрелди, школаяр чкадин муал­лим­­р­алди таъминарна. И вири къазанмишунрик Али Агьмедовичан зегьметдин еке пай ква.

Саки къад йисуз А. Назаралиева райондин образованидин хилез регьбервал гана ва виле акьадай хьтин агалкьунарни къазанмишна. Ахпа ада хуьруьн школайра директорвал авуна. 1981-йисуз райондин чIехибуру, Али Агьмедовичан инсанвилин ерияр, регьбервилин тежриба, районэгьлийрин арада гьуьрмет авайди чиз, адаз райондин соцзащитадин управленидин кьиле акъвазун теклифна.

“Квез гьакI хъсан аквазватIа, зун чалишмиш жеда”, — лагьана ада. Яшлубурухъ, пен-сио­неррихъ, набудрихъ, кесибвиле авай хизанрихъ галаз алакъалу и идарада Назарали­ева саки къад йисуз кIвалахна ва инсанриз вичивай жедай галайвилер авуна, пенсияр, посо­бияр вахтунда агакьарун патал чалишмишвална.

“РСФСР-дин халкьдин просвещенидин отличник”, “РСФСР-дин соцобеспеченидин отличник” знакрин, “РФ-дин соцзащитадин лайихлу работник” тIварцIин ва хейлин маса шабагьрин иесидивай хабар кьун тавуна акъвазиз хьанач:

• Али Агьмедович, Куьне саки са асирдин уьмуьрзава. Фейи йисарал, авур крарал разивалзавани?

— Дугъриданни, дуьньядиз атана асир жезва. Крар, вакъиаярни вилериз гзаф акуна. Четинвилер пара ацалтнатIани, уьмуьр тухвай тегьердилай рази я, гьикI хьи, залай жуван район, республика, халкь, общество патал кIва­лахиз, къени крар ийиз алакьна. Уьмуьрдин юлдаш, яхцIур йис тарихдин муаллимвилиз ва акьалтзавай несилдиз бахш авур Жариятахъ галаз шадвилерни, четинвилерни, заланвилерни санал пайна. Зи дахдизни диде Шу­гьумагъадиз цIуд аял хьана. Дяведин йисара колхоздин председатель хьайи дахдиз оборонадин фондуниз куьмек авунай Верховный Главнокомандующийдин тIвару­ни­хъай 7 сеферда разивилин чарар хтана. Ада чун обществодиз хийир хкатдай веледар­ яз тербияламишна. За къе жуван тухумдал дамахзава. Зи ими Назаралиев Абдуселим республикада чIехи кIвалахрал хьана, гуьгьуьллувилелди  дяведиз фена, дивизионный комиссар яз, Севастополда телеф хьана (адакай еке макъала майдин вацра газетдиз акъатна). Адан хва Назаралиди дяведа танкист яз женг чIугуна. Зи чIехи стха Абумуслим­, старший лейтенант, дяведа телеф хьана. Гъве­чIи стха Мегьамедшафи илимрин доктор, профессор я. Ада и йи­суз ДГУ-дин мате­матикадин факультетдин деканвиле ва 28 йи­суз кафедрадин заведующийвиле кIвалах­на. Назаралиев фамилия алай гьар сад бубайрин баркаллу крариз ва­ф­а­лу жез алахънава ва алахъзава, халкьдин ма­йишатдин жуьреба-жуьре хилера гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна ва чIугвазва. Абу­рук зи вад веледни акатзава. Абумуслим (райондин администрациядин виликан кьил, РД-дин КРУ-дин руководитель), Сираждин (БАМ эцигунин иштиракчи), Агьмед(райондин пенсийрин отделенидин начальник), Афизат (математикадин муаллим), Низами (радиоинженер). Жуван уьмуьрдал наразивалдай са себебни захъ авач. Дуьнья ислягь, чи уьлкве ва республика мадни абад хьурай!

Нариман Ибрагьимов