Ингье алай йисан гад тамамвилелди вичин ихтиярда гьатнава. ХъуьтIуьз чаз гад фад атана, гатуз, чимивиликай икрагь хьайила, гьаваяр серин хьана, марфар къвана кIан жеда. Амма тIебиатдихъ вичин къанунар ава. Гьавиляй чна абур авайвал кьабулун лазим я. Чимивилин хаталувал а кардикай ибарат я хьи, инсандин бедендик квай яд хкатзава. Гьар са организм тахминан 80 % цикай ибарат я — иви, чIехи пай органар, кьулан тарцин ва кьилин мефт, гьакI бедендин гьар са клетка. Гьавиляй, цикай кьитвал себеб яз, инсандин важиблу органрин кIвалах къайдадикай хкатун мумкин я. Бедендикай яд хкатунал (дегидратация) гъизвай кьилин себебрик кефсузвиликди бедендин температура хкаж хьунилай (37,1 градусдилай виниз), чими гьавадилай, тIимил яд хъунилайни тIуьнилай гъейри, ивидик шекердин кьадар гзаф, химикатралди зегьерламиш хьун, ратарин садакай — масадак акатдай азардикди гзаф экъуьчун, къен фин, гзаф гьекь хьун (тренировкайрихъ, залан кIвалахар авунихъ, чимивилихъ галаз алакъалу яз) , ички кьадардилай гзаф ишлемишун, ракъини (цIу) кун ва икI мад акатзава…
Бедендикай яд хкатуникай яшлу ксар, аялар ва яргъалди сагъариз тежезвай азарар квайбур патал иллаки еке хаталувал ава. Малум тирвал, чимивал себеб яз инсандин гьал чIур хьун (тепловой удар) ам яргъал вахтунда ракъиник ва я чими чкада хьуникди арадал къвезва. Адан сифте лишанар хам яру хьун, сивяй кьур акъатун, цихъ къанихвал хьун я. Лап чIуру гьалара инсан вич-вичелай фин, рикIин кIвалах къайдадикай хкатун, гьатта рикI акъвазунни мумкин я. Ихьтин дуьшуьшра, сифте нубатда, инсандин беден къурна (сериндик ва я гар квай чкадал акъудна), яваш-явашдиз гзаф кьадар яд хъвана кIанда. Бедендал яд иличайтIа, генани хъсан жеда.
Агъадихъ чна гатуз (гьава лап чими вахтунда) амал авун лазим тир къайдайрални серенжемрал фикир желбзава, меслятар къалурзава.
— Йикъан лап чими вахтунда (сятдин 12-далай нянин сятдин 4-далди) куьчедиз экъечIмир. Эгер и кар авун чарасуз ятIа, тади квачиз къекъуьгъ, мукьвал-мукьвал серин квай чкайрик жез, ракъинин ачух нурарикай тефиз чалишмиш хьухь. РикIел хуьх: канвай хамуни гьекь акъуддач, идахъ галаз сад хьиз, ам къурни ийидач. Им беден патал еке хаталувал я-гьикI хьи, залан азар арадал атуниз рехъ ачух жезва. Пакамахъ ва нянихъ жезмай кьван гзаф къекъвез чалишмиш хьухь. ГьикI хьи, къекъуьн тIимил хьуни чими вахтунда дамарра ивидин гьерекат йигин хьунал, рикIинни дамаррин кIвалах къайдадикай хкатунал ва тромбар арадал атунал гъизва.
— Гьава ахъайдай парчайрин (памбаг, лён) ва экуь рангарин парталар, гьакI кьилел алукI. ГьикI хьи, чимивал себеб яз кефи чIур хьун (тепловой удар) кьилиз чими хьайила жезвайди я.
— КIвалин гьавадин чимивал авай целди беден чуьхуьн (душ кьабулун) хъсан яз гьисабзава, хам михьи хьайила, нефес чIугваз регьят жезва эхир. Бедендал мурк квай яд иличун къадагъа я — стIалжем хьунал гъида. Ачух вирера чуьхуьнагар авуртIа пис туш, амма и кар патал хатасуз чкаяр хкягъун лазим я.
— Яд дуьз хъун гзаф важиблу я. Чими вахтунда адан кьадар артухарна кIанда. Чун инал рахазвайди михьи цикай я. Газ квай ва ширин целай, компотрилай михьи яд хийирлу тирдал садрани шак гъимир. Пиво хъвамир, ада гьал пис хьунал гъида. Яргъалди сагъариз тежезвай азарар авайла, яд ишлемишунин жигьетдай духтурдин меслятрал амал ая.
— Гатуз къайи тIуьнар: балугъ, салан майваяр, яр-емиш гзаф ишлемишиз алахъ! Гзаф гъери квай некIедин ва якIун хуьрекрикай яргъа хьухь! ТIуьниз кьел вегьез рикIелай ракъурмир — гьикI хьи, чими вахтунда инсан гьекьеда хьун себеб яз бедендикай натрийдин чIехи пай хкатзава. Амма эгер дамарра ивидин гьерекат йигин хьуни квез тади гузватIа, кьел ишлемишун зарар я, гьавиляй духтурдихъ галаз меслят ая.
— КIвале, кIвалахал… гьава къуриз куьмекдай тадаракрикай (вентилятор, кондиционер) менфят къачу. Амма къайи гьавадин хура акъвазмир. Кондиционерра, са кьадар вахт алатайла, бактерияр кIватI жезвайди, ида яргъалди сагъар тежедай бронхит, туьтерин азарар ва гьатта стIалжем хьунал гъун мумкин тирди рикIелай ракъурмир!
Регина Семедова
