Игитвал… Вуч я игитвал? Игит крариз гьамиша чка авайди я лугьузва.

Гьар йикъан тежрибади ва  тарихдини къалурзавайвал, игит крар инсанди виливни хуьн тавур шар­тIара вич гьатайла, са куьнилайни элкъуьн тавуна, вичин чандилайни гъил къачуна,  кьилиз акъудзавай чешнелу крар-кьегьалвилер я. Лап еке чешнеяр чи халкьди Ватандин ЧIехи дяведа къалурна. Вагьши душ­мандикай Ватан, инсаният хуьнилай чIехи кар-игитвал бажагьат ава. Советрин Союздин Игитар Валентин Эмиров, Араз, Гьасрет Алиевар, Мирзе Велиев, Эсед Сали­гьов ва маса ксар вирибуруз чешне я.

Чи йикъара, кьетIен шартIара чеб гьатнатIани, душмандин вилик ажузвал тавуна, маса ксарин уьмуьр хуьн патал чпин чанарилай гъил къачур Радим Халикьов, Артур Бабаев (вичиз а тIвар гьелелиг ганвач­тIани), Зейнудин Батманов гьахьтин кьегьалар — игитар, са лезгийрин ваъ, вири халкьарин истеклу тIва­рар, чпел дамахзавай, несилриз чешне яз къалурзавай рухваяр я.

Гила чун халкьдин эпосдин игит Шар­вилидал къвен. Эпос къадим девирра халкьди яратмишнавай  ху­рун (фольклордин) эсер я. Адан би­неда хьайи крарин зендерни, хьун мумкин тирбурни, халкьди, умуд ку­таз, хьана кIанз, чпин зигьин­далди фи­кирдиз гъайи кьегьал крарин тари­фарни гьатзава. “Шарвили” эпосни гьакI я.

Эпосдин сифте гафуна ам майдандиз акъудиз зегьмет чIугурбу­ру­кай сад тир шаир, публицист, тарихчи ва литературадин критик Ризван Ризванова къейдзавайвал, “Шарвили” эпос лезги халкьдин “Шагь эсер” я. Ам вичин асул кIа­луб­­да амач­тIани, махаринни кьисайрин, манийринни мисалрин куьмекдалди агъзур йисарин имтигьанрай акъатна, гьа сифтегьан, къадим девиррин атир кумаз, чи аямдив агакьна. Эпосдин кьилин игит тир Шарвили вири халкьдин рикI алай, викIегь, кичIевал тийижир, хайи Ватандиз вичин чанни кваз гайи пагьливан я…

“Шарвили-пагьливан” гафари чи фикир артух желбзава. Вужар я пагь­лива­нар?­ Фикирдиз зурба беден, къуват авай, гьар гьихьтин  хьайитIа­ни четинвилерай экъечIиз жедай, маса ксаривай тежедай кьетIен крар алакьдай инсанар хьиз къвезва. Ам­ма вири зурба беден ва къуват авайбур пагьливанар тахьунни мумкин я.  КьетIен гьалара кьетIен алакьу­на­р­ къалуриз, герекдаз куьмек гуз алакьзавай гъвечIи беден авайдакайни пагьливан хьун мумкин я.

Шарвилидиз и жигьетрай халкьди  вичин арха хьун патал вири жуьрейрин артуханвилер ганва. Гьам бедендин, гьам къуватдин, гьам адан алакьунрин, гьунаррин, рафтаррин, гьиссерин жигьетрайни ам амай инсанрилай тафаватлу я. Яни халкьдиз, датIана чеб гагь са, гагь маса ягъи душманри (тарихра чи  чилерал татай жуьредин чапхунчияр амач) уьмуьрдивай, чандивай, Ватандивай ийиз акурла, гьакьван зурба арха, аманеви хва, пагьливан арадиз акъатун кIанзавай. И кар абуру Худадивай тIалабзавай.

Эпосдай аквазвайвал, икI хьунни авуна. Ирид йисуз чпиз велед гун патал цаваризни чилериз ялвар авур чубан Дагъларазни адан паб Цуьквераз хва хьана! Халкьдин акьул-камалдин сагьиб тир агъсакъал Кас-Бубадин теклифдалди гададиз Шарвили тIвар гана.

“Шар” гафунихъ къадим вахтара, гилани, урусрин “царь” гафунихъ хьиз, пачагь, сардар, полководец, халкьдиз эмир гуз, рехъ къалурдай регьбер хьтин манаяр ава. Шарвили вирибурун умудар, мурадар кьилиз акъудиз алакьдай зурба кас я. Адаз цаварини чилери гьахьтин беденни, къуватни, амаларни, гьиссерни ганва. Вични, ви­ри аялар хьиз ваъ, аламатдин тегьерда хана, чIехи жезва:

Ирид рушан гъилерал

Алай зурба куьрпедай

Ван акъатна, чилерал

Кас тахьай хьиз сифтедай…

Гьеле кьепIина амаз, хцин аламатар гзаф тир:

Кьеб кIулавай Шарвили

КIвалин юкьвал акъвазна.

* * *

Суфрадаллай кIвалакIар

ТIуьна ада явашдиз.

 * * *

Хуьляй физвай михьи цихъ,

Гьалтнаваз, сив кутуна.

ФитIинна яд, фитIинна,

Са стIални тутуна…

Ихьтин аламатар аял яз къалурайда, са бубат чIехи хьайила, инсанар вичикай жазданзавай яц (бугъа) кьуна, крчар элкъуьрна, адан гардан кьве къатна…

Маса сеферда дагъда суьруьдал вегьенвай жанавур вичин кьве гъилелди бамишзава. Ихьтин аламатар акурла, инсанри, иллаки Кас-Бубади адакай зурба пагьливан жедайди гьиссзава. Игит пагьливандиз а вахтара эвелни-эвел вуч герек тир? Гьелбетда, эпосда лагьанвайвал:

Хьана кIанда кьегьалдихъ

Дустни, ярни, стхани,

Хъсан турни, балкIанни,

Кьулухъ кIеви архани.

И вири шартIар Шарвилидиз вичин халкьди багъишна.

 БалкIанарни турар гваз

ЦIуд агъзур кас атана…

Ибур буш гафар туш. Хейлин крар махариз хасбур ятIани, ина уьмуьрдиз хас майилар гзаф ава эхир. Дустни, ярни, стхани, амлени кьулухъ халкь галачиз, гьихьтин пагьливан хьурай? Гьа шартIа­рани пагьливан вичиз гайи фанни цин, къула авай цIун къадир авайди хьун герек я. Ибур вири Ватандин асул яржар тушни! Къулан цIун къадир авайдаз Ватандин къадирни жеда!  МасакIа ваъ!..

Эпосда Шарвилини халкь да-тIа­на санал  ала. Вири имтигьанра.

Вири лезги хуьрерай

Ракъурнавай гапурар

Чи чатухъан Дагьара

Вичин чатук цIуруррай.

Ахпа ада гатурай

Шарвилидиз зурба тур.

А туруна амукьрай

Халкьдин къуват, рикIин зур…

Ингье квез, Шарвилидин асул къуват гьинай ятIа! Пагьливан вичин халкьдин садвилелди къуватлу я! Гьавиляй, хайи чилел ягъияр атайла­, Шарвили датIана вилик жергеда ава.

Руг акъатна майдандай,

Игитди тур хкажна.

Вил ахъайна кIевдалди,

Душмандин хам алажна.

* * *

Садра румар гайила,

Агъзурдан чан акъатна.

Садра зарба ягъайла,

Агъзурдан рикI аватна…

* * *

Женгерин къизгъинвал, игитдал ацалтзавай четинвал къалурун патал эпосда ихьтин гекъигунар — яржар ишлемишнава:

Шарвилидин нефесди

Зурзурзавай кIвалин къав…

Эпос къад паюникай ибарат я. Шарвилидин игитвилерни гьакьван гзаф я. Са чкада ам ягъийрин, чи къадим чилерал гьакъикъатда атай  душманрин хуруз физватIа, масанра ада махарик жедай хьтин игитвилер  къалурзава. Месела, вичиз ахварай акур гуьзел руш зиндандай азад  авун паталди ирид гъил авай аждагъандиз инад кьазва:

Шарвилиди вичин тур

Тадиз гъилик авуна.

Кьве лув кьуна душмандин,

Къекъуьрна тур руфуна.

Гьа саягъда Шарвилиди и гуьзелдин ирид стха зиндандай азадзава. Абуруни и кьегьал стхавилиз, ахпани езневилиз кьабулзава:

Ви намусни къуччагъвал

Акуна чи вилериз.

Къуй вун стха хьурай чаз,

Хъфин чун чи кIвалериз…

Маса манида Шарвилиди фендигар душман Хизри Меликал гъалибвал къачузва. Адаз и пагьливан къуватдалди муьтIуьгъариз тежерди акуна, амалдалди, вичин къунагъдиз эверна, агъуламишна рекьиз кIан хьана. Кас-Бубадиз и кардикай хабар хьана, ада игитдив агъу вичел къачудай суьгьуьрдин къаш вугана. Махуна хьиз ятIани, гьакъи­къатда дегь девирра фендигар шагьрини султанри гьихьтин кьегьалрин дуван акурди ятIа, тарихди субутзава. Чи пачагь Гьажи Давудан кьисметни гьахьтинди хьанай.

Мад ва мад кьисайра Шарвилиди тIебиатдин завалрал, вагьши гьайванрал, селлерални цIаярал, гарарални тIурфанрал гъалибвилер къачузва. Амма эпосда виридалайни таъсирлудаказ чи чилерал къвезвай гьакъикъи душманрихъ галаз чIу­гур женгерикай суьгьбетзава:

ЧIулав Бугъа къвазнава,

Харжар вири гъваш лугьуз.

Вич кьван викIегь пагьливан

Цавун кIаник квач лугьуз.

Амма Шарвилиди вич вуж ятIа адаз чирна:

 

Хкажна, тур эляна

Кьилел вагьши душмандин.

Тапрапна леш аватна

Чилел вагьши душмандин.

Шарвили, женгера хьиз, адетдин крарани (мехъеррик, мелерик) акьал­тIай зурба пагьливан я. Гьавиляй эпосда ихьтин цIарар гьалтзава:­

Виш чувалдин гъуьруькай

Цуьквера фу чрана.

Виш рангадин гъаларикай

Эквера гам храна.

Суьруьдикай Дагълара

Вишни къад гьер хкудна.

Тадаракар мехъерин

Вири санал агудна.

Гьар са игитдихъ хьиз, Шарвили­дихъни, патан душманар хьиз, ри­кIяй пехил угърашарни авай. Им адет­дин кар тирди эпосдайни аквазва:

“Ун, лап хьана, феналда!

Вичин къуват гьазуррай.

ЯтIа а кас пагьливан,

И Гитин дагъ юзуррай!”

Ихьтин ван хьайи Шарвили, дугъриданни, дагъдив агатна.

Са легьзеда жегьилди

Дагъдин са пад алудна.

Ахпа ада гадарна

Дагъдин са пад вацIухъди…

Им фагьум тагана авур кар хьайиди Шарвилиди фад кьатIана. Дагъдин къаябри Самур вацIун яд акъвазарна, дакIуна, ада Ахцегьрин са пай цик кутаз гатIунна. Шарвилиди тадиз вичи вацIуз гадарай дагъдин патар ахкъудна, хуьр хвена. Ахмакь мацIахайрин фендини  гьа чеб усаларайди тестикь хьана…

Шарвилидин игитвилер, Ахцегьа, Кьвепеле, Дербентда, Шабранда, Муьшкуьрда хьиз, гзаф яргъарани кьиле физва. Гагь лап мекьи кеферпата, гагь лап чими кьиблепа­та. Ибурни халкьдин гевилда къунши халкьарин саламатвал хуьнин фикирарни къадимлу тирдан шагьидвал я. И карди Шарвили вири халкьарин умудлу даяхдиз элкъуьрзава. Къенин девирда арадал атанвай суварихъни вири халкьарин сувар хьунин еке метлеб авайди эпосди вичи субутзава.

ЦIахурвийриз къулай рехъ туь­кIуьриз, гиярвийриз вацIай яд хкиз зурба къуватар сад авуна. Гьа и кар­ди ашукьдив мани лугьуз тазва­:

Кун тавуртIа Ватандихъ

РикI инсандин хуруда,

Хкаж жедач уьмуьрда

Ам виниз гьич, лугьуда.

Шарвили, винидихъни лагьанвайвал, женгералди кIаник кутаз тежерди тир. И карди фендигарвилерал, пехилвилерал чан гъун тавуна тунач. Румвийрихъ галаз тухвай къизгъин женгерани Шарвили садавайни магълубиз жезвачир.

Румвидини эляна

Шарвилидал вичин тур.

Амма сагъдиз амукьна

Игитдин хур тур акьур.

Шарвилиди вичи ягъайла,

Турунин кьил акьурла,

КIар-кIар хьана гуьнед хур.

Турунин кьил акьурла,

Пехъи румви хьана чIур.

Амма иблисри, галатнавай Шарвили дидед сурал ксанвайла, адан тур чуьнуьхна. Гьа идакай менфят къачуна, душманри чпин кар акуна­.

Гапуррини жидайри

ЦIарцIар гузвай ракъинал.

Вил алай къе душманрин

Шарвили тек рекьинал.

Шарвилиди гьарайна

Вичиз чидай жуьреда:

“Гъалиб хьайид эхирдай

Адет ава хъуьредай!

Зи тур куьне чуьнуьхна,

Къуват ама гъилера.

Къван эцигдай цIапандал

Къудрат ама гъилера…

Зак зи чилел дуьньяда

Масадан тIем акакьдач!..

Тек ятIани майдандал,

Зи далудихъ эл гала!..

Са жуьредани душманривай Шарвилидал тIем гъиз жезвачир. Амма са шейтIанди адан къуватдин сир маса гана:

Чида заз сир къуччагъдин,

Адан къуват, адан гуж

И чилив гва, хьурай кьин!

Эгер кIвачер чиликай

ХкудайтIа, ам яваш

Жедайди заз хабар я,

И кIвалахдиз гаф авач…

Ихьтин шартIара Шарвилиди женг чIугвазвай майдандал цIуд чувал ацIай харар ичIирна, душманди вич баришугъ тирди малумарна. Ахпа и кар “шадвилелди къаршиламишун” патал Шарвилидиз кьуьл авун теклифна.

На къалурна чаз гьайбат,

Шарвили, ви гъилерин.

Гила вуна иервал

Къалура ви кьуьлерин…

Гьа им вилив хуьн тавур кар хьана.

Хкадарна Шарвили

Анин юкьвал экъечIна.

Дагъ къарсуриз, муркIар хаз,

Туьнт кьуьлериз эгечIна.

ЦIуьдгъуьнна кIвач гзаф пис,

Алукьна ам бейхабар.

Тадиз адаз душманри

Кьуна рикIе авай кар.

Фендигар са усалда

Яна игит дабандай.

Лагьана: “ИкI, бейниван,

Чна къе ви дуванда!”

Хирерикди зайиф хьанвай Шарвилиди вичин элдиз куьмекдиз атун патал эверна. Агъзур-агъзур жегьи­лар и гьарайдиз кьуд патай атана акъатна, игит душмандин юкьвай акъудна.

Шарвилиди рей ганач! Халкьни хвена, вични!

Игитдин веси вири девирриз, ви­ри намуслу кьегьалриз талукьди я:

 Куьн алахъа инсанрин

РикIер даим шад ийиз.

Куьн алахъа эллерин

Рекьер вири сад ийиз.

Лазим хьайи юкъуз зун

Гьазур я куь къуллугъдал.

Дарда гьатай береда

Жеда халкьдин буйругъдал…

Ингье квез Шарвилидин мад са игитвал. Ибур, и келимаяр бес чи къенин несилар патал лагьанвайбур тушни! Са шакни алачиз.

Чи эпосдин сувари Шарвилидин гьунарар вири терефрихъай раиж авун, несилрив агакьарун, Шарвилидин гьунарралдини, манийралдини, насигьатралдини, кьуьлералдини, гьиссералдини суварин метлеб жезмай кьван вине тун лазим я. Су­вар эпосдинди, яни эпосдин идеяяр чаз раижзавайди, чи несилар руьгьдай мадни гьунарлу, умудлу ийизвайди, сад-садаз мукьва ийизвайди, сад-садав агудзавайди тирдан гъавурда жен!..

Сад хьайила рикIер чи,

Хквервал я Шарвили…

Мердали Жалилов