22-июнь  — рикIел хуьнин ва гъам чIугунин Югъ

Ватандин азадвал ва аслу туширвал патал

чанар гайи игитриз эбеди баркалла!

Фашистрин Германиядихъ галаз хьайи дяве куьтягь хьайидалай­ инихъ ингье 74 йис алатнава. Фашизмдихъ галаз хьайи агъур, къизгъин дяведа Советрин Союздин халкьари къазанмишай ЧIехи Гъалибвили вири дуьнья виликди финиз екез таъсирна.

Германиядин, Италиядин ва са жерге маса уьлквейрин кьилиз атай фашистрин режимри Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай ку­туна ва Европадин, гьакIни Азиядин ва Африкадин халкьарал лап еке бедбахтвилер, магьрумвилер гъана. Вири дуьньядин агъа­вал авунин чIулав мурадар аваз, фашистриз сифтени-сифте СССР терг ийиз, виринра  чпин къайдаяр тваз, халкьар лукIариз элкъуьриз­ кIан­завай. Вермахтдин гзаф документри шагьидвалзавайвал, гитлеров­чийрин планрик Иран, Индияни къачуна, дявекар Япониядихъ галаз­ сад хьана, Африкада аваз хьайи чпин виликан колонияр вахчун, Латиндин Америкадани колониячивилин вад регион тешкилун квай. Инсаниятдин вири тарихда общество виликди фин ихьтин къурхулу­ хаталувилик акатайди тушир. И ва маса планар кьилиз акъуду­низ, гьелбетда, СССР-ди манийвалзавай. Вири дуьньядин халкьариз­ чиз­вай­: фашизмдин кьулан тар анжах чIехи Советрин Союздивай хаз жеда.

1941-йисан 3-июлдиз радиодай советрин халкьдихъ элкъвена авур рахунра И.В.Сталина вакъиайриз дерин анализ гана, Ватан хуьнин карда армиядинни халкьдин вилик акъвазнавай важиблу везифаяр тайинарна, вири къуватар душман дарбадагъ авунал желб­дайдахъ, чун гъалиб жедайдахъ инанмишарна. Вири халкь сад хьиз­ къарагъна, чIехи Советрин уьлкве гьайбатлу военный лагердиз элкъвена.

Дуьньядин кьвед лагьай дяве инсаниятдин тарихда виридалайни гзаф ивияр экъичайди ва магьрумвилер хьайиди яз гьисабзава. Бязи де­лил­ралди, а дяведа 50-далай 80 миллиондал кьван инсанар телеф хьана. Абурукай 27 миллиондилайни гзафбур СССР-дин агьа­лияр тир. 1941-йисан 22-июнь. Юрий Левитан­ радиодай дяведин гьакъиндай малумат гваз экъечIнай. 1941-йисан 22-июндин пакамахъ Германиядин 103 дивизиядикай ибарат тир кьушунри бейхабардиз СССР-дал гьужумнай. А чIавуз Германиядин кьушунрин кьадар­ 5 миллионни зураз барабар тир. Немсерин чапхунчийрихъ галаз женгиниз вири советрин­ халкь къарагъна. Уьлкведин руководстводин вилик СССР-дин халкьдин майишатдин вири хилер дяведин игьтияжар таъминарунихъ элкъуьрунин чIе­хи месэла акъвазнай.

Дяве башламиш хьайи сифте йикъарилай 110 агъзурдалай гзаф дагъустанвияр Ватан душманрикай хуьз фена. Абурун жергеда Ахцегь райондин хейлин агьалиярни авай. Июндин вацра райвоенкоматдиз анжах са Ахцегьрин хуьряй 225 кьегьалдин патай чеб фронтдиз ракъурун тIалабзавай арзаяр атана. 144 кас халкьдин ополченидик кутуна, хейлинбур кIелиз ракъурна. 32 касдикай истребительный десте тешкилна. Адан кьиле НКВД-дин РО-дин начальник М.Дадашев акъвазнавай. И дестедин членрин жергедай яз Абдул-Азиз Мирзалиев, Агьам Селимов, Асрафил Менафов, Зиятхан Межидов, Мирза Мирзоев, Амрагь Демиров, Камил Шагьмарданов, Самед Эюбов, Букар Къулиев, Эди Эдиев къалуриз жеда.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара райондай 3500 — лай гзаф ксар фронтдиз фена. Абу­рукай 2360 ахцегьвияр тир. Фронтдиз фейибурукай 1780 касди Ватан патал игитвилелди чанар гана. 2100 кас женгинин орденриз ва медалриз лайихлу хьана. Дяведилай кьулухъ хайи ерийрал 580 кас хтана. 1965-йисан мартдиз, ЧIехи Гъалибвилин 20 йис тамам хьуниз талукь яз Ахцегьа женгера телеф­ хьайи районэгьлияр эбеди яз рикIел хуьнин мураддалди Баркалладин обелиск хкажна.

Яшлу инсанри рикIел хкизвайвал, дяведин залум йисара районда зегьметдиз къабил итимар саки амачир. Хуьруьн майишатдин зегьметдал яшлу итимар, дишегьлияр ва аялар машгъул жезвай.

Дяведин вахтунда хейлин хизанрай са шумуд кас фронтдиз рекье гьатна. Гьа вядеда мумкинвал авай гьар сада Ватан душман­дикай хуьн вичин пак везифа яз гьисабзавай. Мисал яз, ахцегьви Ийиша Набиевадин 8 стха (Абдулгьей, Эбейдуллагь, Абдулкъадир, Азим, Гьамдуллагь, Исмаил, Мавлу­дин, Зейдуллагь) фронтдиз рекье гьатна. Азим, Гьамдуллагь ва Исмаил женгера телеф хьана. Амайбур дяведилай кьулухъ хуьруьз хтана. И хизанда Ийиша кIуьд лагьай аял тир. Ада зегьметдин фронтда гьакъисагъвилелди иштиракна. Адан чIехи стха Абдулгьея дяведилай кьулухъ Бакуда В.И.Ленинан тIварунихъ галай нафтIадин мядендин управляющийвиле кIва­лахна. Ам Азербайжандин патай СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкяна. Мавлудин армиядай офицер яз хтана. Гуьгъуьнлай вичин хизандихъ галаз Украинада яшамиш хьайи адакай полковник хьана.

Ахцегь райондин КьакIарин хуьряй тир Исмаиловрин хизандай ругуд стха (Исмаил, На­би, Нагъи, Нурудин, Тажидин, Шагьбас) фронтдиз фена. Дяведилай кьулухъ абур вири са­ламатдиз хтана. Исмаиловри Ватан патал кьиле фейи женгера 21 орден, 40 медаль къазанмишна.

Ахцегьрин хуьряй тир Дагълароврин хизандай пуд стха — Абдулатиф, Абас, Абдулме­жид женгера телеф хьана. Серми Фатагьова­ди вад хва фронтдиз рекье туна: Хизбуллагь, Шамсудин, Шамсуллагь, Мавлудин, Алимегьамед.

Бубайрихъни стхайрихъ галаз санал гуьгьуьллудаказ фронтдиз рекье гьатай баркаллу рушарни ава. ИкI, Ахцегьрин хуьряй тир Пашаеврин хизандай пуд стха — Сейфедин, Сулейман ва Буньям фронтдиз фена. Cтхай­ри вахарал далу пата кIвалахун, яшлу хьанвай диде Шейрибанахъ гелкъуьн тапшурмишна. Дяведин сифте йисан гатуз ва зулуз вахар тир Набисатани Таибата Бакуда­ кIва­лах­завай. Инсафсуз дяведи гзаф хизанриз чIулав  хабарар гъизвай. Сейфедин ва Сулей­ман Пашаеварни женгера телеф хьана. Абурукай сада — Ленинград, муькуьда Крым хуьн патал кьиле фейи къати жен­гера чанар гана. Вахари душмандилай кьисас вахчун патал фронтдиз фин кьетIна. Гуьгьуьллудаказ абурухъ галаз фронтдиз фейи дишегьлийрин арада Суна Мурсалова, Секина Азизова, Ма­рият Мегьамедова, Разият Абдуселимова, Гуьлназ Нурмегьамедова, Жавгьарат Гъафурова, Нигер Жафарова ва масабурни авай.

Ахцегьай тир 2000-лайни гзафбур женгинин наградайриз лайихлу хьана. Абурукай летчик Валентин Эмировазни разведчик Гьасрет Алиеваз Советрин Союздин Игитвилин тIвар гана. 1942-йисан 10-сентябрдиз Ке­ферпатан Кавказ патал кьиле фейи гьавадин­ женгерикай сада В.Эмиров игитвилелди телеф хьана. Ам рикIел хуьн яз, дагъустанвий­ри чпин такьатрихъ Валентин Эмирован тIва­рунихъ галай авиаэскадрилья туькIуьрун кьетI­на. 1943-йисан 13-майдиз ахцегьвийри 2204998 манат пул кIватIна ва абур Верховный Главнокомандующий И.В.Сталинан патай чухсагъулдиз лайихлу хьана. Дагъустандин шегьерра ва районра Валентин Эмирован тIварунихъ школаяр, училищеяр янава. Ахцегьа кьилин куьчейрикай садаз, гьакI ял ядай паркуниз адан тIвар ганва, ана Игитдиз памятникни эцигнава.

Хинерин хуьряй тир Гьасрет Алиевни фронтдиз гуьгьуьллудаказ фена. Моздок шегьердин патарив пулеметчик Алиев къизгъин женгерик экечIна. Гуьгъуьнлай ада Сочидин гирведал душманар къирмишун давамарна. Кубань ва Украина азад хъувунин женгерани Гь.Алиева активвилелди иштиракна. А женгера къалурай жуьрэтлувиляй Гь.Алиеваз Яру Гъетрен орден гана.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Ахцегь райондин агьалийри далу пата  гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуналди, халис ватанпересвал къалурна.  Абуру оборонадин фондуниз 11 миллион манатдилайни гзаф пул, пек-партал ва хуьруьн майишатдин суьрсет гана. Идахъ галаз алакъалу яз, а чIавуз  райондин кьиле авай Садикьован тIварунихъ Верховный Главнокомандующий И.В.Сталинан патай чухсагъулдин телеграммани хтанай.

Райондин агъзурдалай виниз агьалийри (иллаки яшлу инсанри ва дишегьлийри) оборонадин сенгерар туькIуьрунин карда иш­тиракна. Амайбуру никIера ва багълара кьегьалвилелди зегьмет чIугвазвай. ИкI, дя­­ве­дин йисара Ахцегь райондиз хуьруьн ма­­йи­шат вилик тухунин рекьяй къазанмишай агалкьунрай кьве сеферда Государст­водин Оборонадин Комитетдин ва СССР-дин Министррин Советдин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахар ганай.

Ватандин ЧIехи дяведин вакъиаяр чавай къвердавай яргъаз къакъатзава. Чи арайра ветеранар-фронтовикар саки амач. Амма абурун къаматар,  игитвилер рикIелай садрани алатдач. Гьайиф хьи, бязибуру тарихдикай тарс хкудзавач. Дуьньяда агъавал ийиз кIанзавай къуватар гилани секин хьанвач. Гьавиляй уьлкведин аслу туширвал, азадвал таъминарун патал чна чи игьтият датIана хвена кIанзава.

Дашдемир Шерифалиев