Н.Ибрагьимова  “Кьисметдин къекъуьнрал”  роман акьалтIарнава. Адан сифте пай  “Ватандиз рехъ” тIвар алаз чапдай акъатна. Эсерда ХХ асирдин 90-йисара ва ХХI асирдин сифте кьилера, Советрин Союз чукIу­рай­ла, уьлкведин, республикайрин ва инсанрин уьмуьрда, яшайишда арадал атай мусибатдин, аламатдин вакъиайрикай, кьилин игит Шагьвелед  кьисметдин ва девирдин уламрай гьикI экъечIзаватIа, гьадакай ихтилатзава.  Чна романдай са чIук теклифзава.

Поездди кьибледихъ гьерекатзавай. Шегьерар, хуьрер, гегьенш чуьллер, вацIар кьулухъ таз. Станцийрал акъва­зиз, ахпа мадни виликди еримишиз.

На лугьуди, ам вилик катнавай са нихъ ятIани калтугзава. Ахварикай кватнамазди, япара гьатза­вайди са ван я: та-тахъ, та-тахъ, тахъ-тахъ… По­ездра Шагьвеледаз бегьем ахвар къведачир. Ада, вагондин полкайрал яр­гъи хьана, гьатта мес-яргъанни алачир, хух ацалтна, са куьникайни хабар авачиз, ксудайбурал пехилвалдай. Шагьвелед геждалди ахвариз фидачир, ахпани са ван-сес хьанмазди, ракIарар ахъайиз, акьалурлани, ахварай аватдай.

Гилани ам вагондин дегьлиздай атай ванери, са гьихьтин ятIани гьерекатди уяхарнавай. Ам вичиз акур ахвар рикIел хкиз алахъна, амма арадал са затIни атанач. Купеда зайиф лампади эквзавай.  Рекьин юлдашар, Тюмендай хквезвай Салауд­ин ва адан хизан (паб, жаван руш) ксанвай. Абур стхадин ме­хъерик Къарабудахкентдиз хъфизвайбур тир. Салаудинан гафарай, вичелай гъве­чIи­ди тир стха “Газпромдин” къурулушра чIехи къуллугъдал алай, ам депутатни ялдай. Вич жегьилзамаз Урусатдиз, ахпани Тюмендин областдиз акъатайдакай ва гьана амукьайдакай ахъайнай. Ам Покачи шегьерда автотранспортдин карханадин кьилин механик тир. Салаудинахъ ана хъсан кIвал-югъ, дустар, чирхчирар хьанвай. Суьгьбетзавайвал, шегьерда гзаф лезгиярни яшамиш жезва. Абуру сагъ са район тешкилзава.

ЦIийи танишдихъ яб акализ, Шагьвеледа бейнида веревирдзавай. Бес вучрай лезгийри? Жегьил итимри? КIвалин-къан, хизанрин иесийри? Хуьрера авай колхозар, совхозар, консервиярдай заводар, гамар храдай фабрикаяр, цехар барбатIна, тарашна, тахьай мисална. Районрин центрайра ачухнавай промышленностдин карханайрин филиалар агална. Агъзурралди зегьметчи, гъилера къуват, кIвачера звер авай инсанар бейкарриз элкъвена. Вучда? Амукьайди са рехъ я — Уру­сатдиз фин. КIвалахдай гъилер герекзавай Кеферпатан, Сибирдин, Дальний Востокдин нафт, газ хкудзавай мяденриз, чIехи карханайриз, комбинатриз, цIийиз арадал къвезвай поселокриз, шегьерриз. Ахмиш хьана лезгияр. Москва, Санкт-Петербург хьтин зурба шегьерарни рикIелай алуднач. Гьинай кIвалах жагъизватIа, гьаниз. Зи хуьруьнвиярни фенва гьанриз. Гьатта хъуьредайвал я, Москвадиз фин-хтунни регъуьн рекьиз элкъвенва.

Купедин ракIарихъай инсанар рахазвай сесер­ атайла, Шагьвелед къарагъна, шалвар алукI­на­, чилел эвичIна. Гьа и арада ракIарни гатана. КIе­виз, хъел квайда хьиз, са затI герекзавайда хьиз.

“Яраб куьмек кIанзавай, пис хьайи кас-мас аватIа?”,- фикир фена Шагьвеледан бейнидай. Ада, энгел тавуна, купедин ракIар ахъайна. Къецел­ алай автоматар гвайбур акурла, Шагьвелед тажуб хьана ва ада са кам кьулухъ чIугуна. Мадни фикирна: “Ибур нихъ къекъвезвайди ятIа? ИкI ксанвай инсанар инжиклу ийиз”.

— Дустар, тIалабзава, артух ван-сес ийимир, инсанар ксанва… Шагьвеледаз ихтилат куьтягьдай мумкинвални ганач. Яргъи чуруяр квай, чина азраилдин суй авайда саки гьарайна:

— Лал хьухь, “азик”. Чакай ваз дустар жедайди туш.

И арада къвалав гвай купедай гьараяр, шелдин ванер акъатна. Шагьвеледа кьатIана, ибур “чехар” (чеченвияр) я. Адаз малуматар авай, “чехрин” яракьлу дестейри поездра пассажирривай шейэр тарашзава, амма гилани абуру и алчах крар ийизвайди чизвачир.

— Стхаяр,- рахана Шагьвелед хъуьтуьлдиз, — чун секин тур, я чав куьн тухардай мални гвач.

— Стхаяр? Вун чакай яни?

— Ваъ.

— Гьинай я?

— Дагъустандай.

— Гьи миллет я?

— Лезги.

— Лезги-и?

— Эхь. Гьавиляй мад тIалабзава, чун секин тур.

Рахунрин, гьарай-вургьайдин ванерал ксанвайбурни ахварай акъатна. Дишегьлидини руша гьасятда чпин парталар ахлукIна. Итимдини шалвар акьалжна.

— Вуч хьанвайди я? — хабар кьуна Салаудина.

— Чаз суалар гумир, кисна эвичI, — эмирна къачагъди, автомат юзуриз.

Салаудин эвичIна. Шагьвеледа перем алукIна.

— Ви шейэр гьибур я? — икьван гагьда киснавай кьве метр кьван алай “чех”, вилер атIумна, Шагьвеледаз килигна.

— И чанта, — къалурна ада.

— Гьамни гваз экъечI инай.

Шагьвеледа кьатIана, йифен мугьманри Салаудин кIеве твада ва ада мад тIалабна:

— Стхаяр, Аллагьдин хатур аватIа, чак кямир. Абурни чи ватандашар я.

— Вужар я?

— Къумукьар я. Куьне дуьз кар ийизвач.

— Вуч? Гадаяр, яхъ ам, акъудур инай. — Автоматар къуьне авай кьвед атана.

— Герек авач, зун экъечIда, анжах абурук хуькуьрмир. — Шагьвелед купедай экъечIна. Дегьлизда авайди масад тир. “Чехар” чапхунал машгъул тир. Купейрай гьарайдин, экъуьгъунрин, шезвай ванер къвезвай. Салаудинан рушан шехьзавай ван атайла, Шагьвеледа ракIарихъ гьерекатна, амма къвалал алайбуру ам кьуна, акъвазарна.

— Кямир абурук! — гьарайна Шагьвеледа. Гьа и гафар лугьунни адан кьамухъ сад галукьна. Адаз пис тIар хьана ва фикирна: “Гьа им тир заз кимиди. “Чехрин” гъуд кьамухъ галукьун”.

И арада къвалав гвай купедай сад экъечIна ва ам Шагьвелед кьунвай гадайрихъ элкъвена: — Ина наразибур, къал акъудзавайбурни авани? Вуж я ам?

— Ингье и лезги.- Масадаз инсаф хкат тийидай хьтинди, чин, нерни вилер квачиз, къалин чIулав чуруди кьунвайди атана, Шагьвеледан вилик акъвазна. Гила-мад ида яда, — фикир фена  адан кьиляй, амма  азгъундин вилер авайди дикъетдивди килигна. — Шагь-гь? Им вун яни?

— Зун я,- Шагьвеледан мягьтелвилихъ кьадар амукьнач. “Яраб им вуж ятIа?”, гьасятда дустагъда гьалтай чеченвияр рикIел хтана.

— Ваз зун чир хъжезвачни, Шагь?

— Ваха яни?

— ГьакI мун, стха. ИкIни жеда кьван? Вун мус ахъайна?

— Кьве гьафте вилик?

— Кьве гьафте? Бес икьван йикъара вун гьинвай? Ватандиз хквез вун ни эглешарна?

— Кьисметдиз вал гьалт хъхьун хъсан акуна, Ваха.

— Белки, гьакIни я жеди,- чеченви хъуьрена.

— Ваха, ви гадайриз и купеда авайбурук кямир лагь.

— Ваз кIандайвал хьуй, стха. Ви гаф за чIурдач. — Ам купедиз гьахьна ва анай къачагъар ахкъудна­. — Гадаяр, им чи стха я, викIегь лезги я. На ча­­лай гъил къачу, Шагь, вахт гьа ихьтинди хьанва. Чи кра­­риз фикир гумир, вучда, чун гьахьтин чкадал атан­ва. Хъвач жуван купедиз ва анай экъечIмир. Гьелелиг.

— Гьелелиг-г-г.

— Белки, чун маса жуьреда гьалт хъийин, Шагь, — Вахади, далуда капаш атIумарна, Шагь купедиз рахкурна.

Ина адаз акурди масад я. Салаудин, нерай иви къвез, куьсруьдал яргъи хьанвай. Кисна шехьзавай руш, куьсруьдин  дакIар галай муртIа акIана, агаж хьанвай. Хур алай чкадилай перем къазуннавай дишегьлиди, Салаудинан папа, руш секинарзавай. Полдални куьсруьйрал абурун чантайрай, чемоданрай акъуднавай шейэр экIя хьанвай. Шагьвелед акурла, дишегьлиди атана, адан хуруда гьахьна ва адай гила шел акъатна.

— Ваз баркалла, лезги стха, вуна чун беябурчивиликай къутармишна, еке баладикай хвена. Вун тахьанайтIа…

— Секин хьухь, секин хьухь вах, — регъуь хьайи итимди дишегьли рушан патав ацукьарна. — Шемир халудин, абур мад иниз хкведач.

— Вагьшияр! Алчахар! Инсаф атIайбур!- явашдиз, амма ажугъдивди, нифретдивди акъудна гафар пIузаррикай дишегьлиди.

Салаудин къарагъна, чапла гъилив иви къвезвай нер кьуна, эрчIи гъилелди ада Шагьвелед къужахламишна.

— Сагърай вун, стха, ихьтин ягьсузар жедани? Автоматар хуруз вегьена, викIегьвал къалурдай? Дишегьлидал гъил хкаждай? Чарадан шей къакъуддай? Вун чи бахтунай и купедиз акъатна, стха. Чун уьмуьрлух ваз буржлу я.

— Хьана кван, я стха, квез я ахьтин рахунар? Аллагьдиз шукур, гьа икI чалай абур алатайди. Абуруз виридакай хъел ава. Гьукуматдикайни, амай халкьарикайни. Гьавиляй акатай нелай хьайитIани кьисас вахчузвай хьиз я.

— Хъел, хъел, — тикрарна Салаудина.- Эхь, абуруз чун, аварар, яхулар аквадай вилер авайди туш. Дяведин йисара чеченар суьргуьндиз акъу­дайла, чун атана чпин хуьрера, кIвалера ацукьна лугьуз. Лезгийризни кас амачиз баябан хьанвай хуьрериз экъечIун теклифнай, амма абур атаначир. Гьа и кардайни чеченри лезгияр чпин стхайрай кьазва.

— Валлагь, заз икьван крар чидачир. ГьакI хьайиди я лугьуз бязи ванер хьанай чIехи итимривай, гилани рекье-хуьле гьалтай лезгийриз гьуьрметзава лугьуз.

— Эхь, стха, вал ацалтна, чунни саламат я. Вун Аллагьди хуьрай. Купедиз атана, а вагьшияр ахкъудайда ваз еке гьуьрметна, ви гафунихъ яб акална. Ам вуж тир?

— Рекьера гьалтна чидайди я, — лагьана Шагьвеледа. — Гена хъсан, ам заз чир хьайиди. Куь бахтунай, и цуьк хьтин рушан михьивиляй Аллагь-Таалади ам зал дуьшуьшарна.

— Белки, гьакIни я жеди, амма вун чаз инлай кьулухъ стха я, Шагьвелед чан,- рахана дишегьли. — Зун сакIани гъавурда акьазвач, вучиз рекье авай ислягь инсанрал икI гуж гъалиб ийизватIа, шейэр къакъудзаватIа? Аксивалзавайбур, малар хьиз, гатун, ягъиз, рекьин. Им итимвал, инсанвал хьанач эхир. Пара такIан хьана заз а тарашчияр,- дишегьли, чилел гадарнавай шейэр кIватI хъийиз, рахазвай.

Чечняда дяве акьалтIайдалай гуьгъуьниз ихьтин вагьшивилер амач лагьана фикирнай Шагьвеледа, амма бязи яракьлу дестейри чпин чIулав крар давамарзавай кьван.

Шагьвеледаз Чечняда кьиле фейи мусибатдин агьвалатрикай хабар авай. Жохар, Залимхан, Шамил хьтин башчийри чеченрин Ичкерия республика малумарна, садалайни аслу тушир. Къецепатай къвезвай куьмекдикайни, таблигъатдикайни, гузвай меслятрикайни менфят къачуна. Ельцин хьтин фагьумсуз президентдин хаин гафарал амална. Государстводиз, гьукуматдиз акси экъечIуналди. Фикирнач, эхир кьил квел куьтягь жедатIа. Дяведикни цIай акатна, хуьрер, шегьерарни барбатIна, агъзурралди инсанарни телефна. Идакайни тарс хкуд тавурбуру Чечня ва ахпа Кеферпатан Кавказдин республикаярни терроризмдин, экстремизмдин магъарайриз элкъуьрна. Дагъустандал яракь гъилеваз гьужумна. Анайни абур беябурчивилелди ахкъудна. ЯтIани дили кьилер акьалтIнавач. Чка-чкада терактар ийизва, ислягь инсанар рекьизва, итимар чуьнуьхзава. Неинки чеб, гьакI Кавказдин агьалиярни виридаз такIанарнава. “Кавказдин суфат алайбур” ибарани гьабур себеб яз майдандиз акъатна.

Ватандиз мукьва хьуни, гьа гила — мад ахгакьуни шадвилин, разивилин гъалаба кутунвай Шагьвеледан гуьгьуьлар чеченри михьиз чIурна…

Шагьвеледа фикирзавай, веревирдзавай. Йифен бере. Вагонрин ракIарар къеняй агалнавайди я. Бес а къачагъар гьинай атана вагонриз. Бандитринни проводникрин алакъа аватIа? Абурук кичIе кутуна, ракIарар ахъаюниз мажбурзава. Ма­сакIа жери кар туш. Станцийрал кардик квай милициядин отделенийривайни абурун вилик пад кьаз жезвай хьтинди туш. Яракьламиш хьанвай десте, къад, къанни цIуд кас таквадай, абур кьуна­, герек чкада твадай милиция амач жал? Гьабурни бандитрин пацук ква жал? ТахьайтIа, “чехри” икI ачухдиз, викIегьдиз, са куьнихъайни къурху авачиз, тарашунриз кьил ядачир.

Фикирри сада-сад дегишарзавай. Алисмана зенгнавай, вичи дидедизни, Багьаятазни чирвал гайидакай хабарнавай. Абурун вилни рекьел алалда. Я Аллагь, зун себеб яз кIвалел, хизандал атай къазаяр заз гьалална жал? Агь, яъа чан, эгер вахт кьулухъ элкъуьр хъжедайтIа, за куь гьар са мес­­лят,­ акьул, теклиф, буйругъ кьилиз акъуддай хьи. Я ви, я дахдин меслятар за кьунач. Куьне, аяндарри хьиз, тагькимарнай, ахпа кьилел къведай крарикай виликамаз лагьанай. Агалкьунар, гъалибвилер хьиз аквазвай гьерекатри, гзаф кьадар пуларин иесияр хьуни, зайифбуру къуватдиз муь­тIуьгъвал къалуруни чи кьил-кьилелай алудна. Мадни, мадни “гъалибвилер”, гъилик ийидай майданар кIан хьана. Ахпа, ахпа чалай фейибурал, гишин вагьшийрин чинар алайбурал, къванер хьтин рикIер авайбурал ацалтна. Гьич фикир тавур балайрик, къазайрикни акатна…

Муьжуьд йис къазаматда акъудна. Вуч патал?- Вагондин дегьлизда акъвазна, дакIардай аквазвай къаралту шикилриз килигзавай итимди гъуталди вагондин цал яна. Вичи-вичиз азаб гайи декьикьаяр алатна, адан фикир хабарсуз вичин уьмуьрдиз гьахьай Людмиладал фена.

Яраб ада вучзаватIа? Закай гьикьван хъел аватIа? Захъ галаз хквезни гьазур тир. Урусар, урусар. Чи са бязи инсанри урус дишегьлийриз тикъетар яда, “абур ихьтинбур, ахьтинбур я” лугьуз, абурук жуьреба-жуьре тахсирар кутада. Гьелбетда, вердиш хьунин, тербия къачунин, азадвилерин, милли адетрин жигьетдай дагъви дишегьлийринни абурун арада хейлин тафалутвилер ава. ГьакI хьунни лазим я. Вучиз лагьайтIа, ацукьун-къарагъун, ерияр, адетар, динар масадбур я. Гьа са вахтунда хъсан, пис терефар, лайихлувилер, синихар виридаз талукь я. Ингье Мария Петровна. Халис дидеди хьиз кьабулна зун. Вичин руш бахтлу хьана кIанзавай диде. Рушан вилеравай ашкъи акурла, ада я вилик падни кьунач. Чизва, ада Людмила секинарда, гъавурда твада. “Зун анжах види я, види яз амукьда. Зи вил вун хтунал, акунал жеда” лагьай Людмила.

Сад-вад йикъан къене икI ашукь хьун?! Аламат ятIани, Людмилади табзавачир. Адан вилера, суфатда авай нурди, шадвили, зав эгечIзавай ­тегьерди, багъишзавай цIай квай теменри кIа­нивили­кай гьарайзавай. Зунни адан ялавлу гьиссериз муьтIуьгъ хьана ва гьа идалди гъалатIни ахъайна­. Гила, гила за адан кIанивилиз вуч ийида? — Шагьвеледаз и суалдиз гудай са жавабни жагъанач…

Вокзалдик Шагьвелед Алисмана къаршиламишна. Сад-садан хуруда гьахьай итимар са шумуд декьикьада гьакI амукьна. Вилерал стIалар акьалтна. РикIера лугьуз тежедай хьтин гьерекат кьиле физ. Шадвилин гьиссериз къенепата чка амачир. Иллаки Шагьвеледан. Ам хайи чилел ала, багъридан къужахдава. Кьуд патахъай руьгьди кужумзавай, гьакьван таниш тир чIаларал рахазвай инсанрин ванер къвезва. Агь, и югъ ада гьикьван гуьзетнай! Ана, дустагъда. Къазаматда акъудай са йифни са йисай гьисабиз жеда. Виридакай пай атIанвай инсан я ман. Сифте нубатда азадвиликай, вири ихтияррикай. Анжах муьтIуьгъвал къалурна кIанзавай чка. Кхьенвай, кхьин тавунвай законризни. Дустагъдин вичин къенепатан къанунризни, муракаб шартIаризни. Паханри, башчийри туькIуьрнавай, арадал гъанвай инсафсуз, инсансуз къайдайризни. Нелай хьайитIани дурумни гуз жезвайди туш. Ана инсанвилин, итимвилин лайихлувилерни, ериярни квадардай чкадал гъизвайди, къвезвайди я. Жегьеннемдин хьтин а уламрай Шагьвелед итимвилелди экъечIна. Ада я вичин тIвар, я лезгивилин руьгь, я итимвилин бармак беябурнач. Са вуж ятIани вичел хъуьруьрнач. Я масадбур маса гана, вичиз къулай чка жагъурнач. Кьил цава кьуна, къекъвена. Ингье гила ам шехьзава. Жувандан, багъридан хура гьахьна, хатадикай хвейи бицIи аял хьиз. Гила ада вичиз зайифвал къалурдай ихтияр авайди кьатIузва ва гьавиляй шехьзава. Са куьникайни къурху авачиз, садахъайни регъуь тахьана.

Я Аллагь! Азадвилин тIям масад я хьи. Магьрум тахьанмаз, адан къиметни чир жедач хьи. Гьавиляй гзаф жегьилри, ахпа кьилел къведай дуьшуьшрикай, къаза-балайрикай фикир тавуна, чIуру амалриз, крариз, тахсиркарвилериз кьил язава.

Алисманан къужахдай экъечIдай ашкъи авачир итимдин бейнидиз гьа ихьтин фикирар къвезва.- Ахмакь жегьилар. Зунни ахмакь тир.

— Гьун, бес я гьа,- шаддиз рахана Алисман.- Вун хуруда кьаз, рикIив агудиз кIанзавайбур мад авайди я. Ваз туьмерни, стIаларни бес жедач гьа,- Алисман садлагьана къерех хьана ва Шагьвеледан чантани гъилик авуна, вокзалдин майдандал хкаж жедай гурарихъ фена.- Ша, ша, машин вининал акъвазнава. Зур сятдилай чун кIвале жеда.

Шагьвеледни разивилелди, пIузар хъуьрез, миресдин гуьгъуьна гьатна…

Нариман Ибрагьимов