“Лезги газетдин” жавабдар секретарь  Шихмурад  Шихмурадовани  РД-дин налогринни гьакъийрин къуллугъдин ветеран, вичин яшар пудкъадалай алатнавай  Дагъустандин лайихлу экономист  ­Джамил  Насибова  чпин суьгьбетар давамарзава.  Жаванвал, жегьилвал инсандин гатфарин бере я. Гьайиф хьи, абур инсандив яргъалди гумукьдач — тIебиатдин чIуриз тежер, кIеви закон-къанун я: жаванвал са легьзе хьиз алатда, жегьилвилихъ кьуьзуьвални чарасуз гала. Са кьадар яшариз акъатайла, къанажагълу инсандиз  кьулухъди килигун, фенвай рекьиз вил вегьин ва веревирдер авун хас я. Къенин  ихтилатдин темани агьилвилинди я.

Ш. Яшлувал, агьилвал дарман авачир “уьзуьр” я. Яшар пудкъадав агакьайла, инсан, адет яз, кьуьзуьвилиз гьазур жедай вахт мукьва жезвай сергьят­дал физва. Джамил Саидович, куьн  машгьур экономист, тежрибалу пешекар я. Пенсиядиз фидай яшар хьанва лугьуз, вун хьтин кас кIвалахдилай къерехнавайдакай ван хьайила, за екез тажубвална. Квел машгъул я гила?

Дж. Гзаф масадбурулай тафаватлу яз, заз хейлин теклифар пенсиядиз фейидалай кьулухъ атана: Дагъустандин учебный заведенийра налогрин къайдайрикай лекцияр кIелун, тарсар гун, фирмайрин бухгалтерия кьиле тухун ва икI мад. Амма заз са йисуз кIвалахда ара гун, уьмуьрдин  жув фейи рекьериз килиг хъувун хъсан акуна. Идалайни гъейри, заз хуьревай багъдихъ, кIвалерихъ гелкъведай кIамай кьван азад вахт хьанва. Жув икьван чIавалди кьилиз акъудиз агакь тавур крарал гила архайиндиз машгъул хьун — им мурад кьилиз акъатайдай тушни кьван?

Тайиндаказ лагьайтIа,  алай вахтунда зун Моск­вадин са фирмадин  кьиле авай касдин финансрин рекьяй советник я.

Ш. Жегьилвал къуьнералди тафаватлу ятIа, агьилвал кьилелди, камаллувилелди гужлу я. Пудкъад йисалай алатайла, камаллу яшарин дережадиз камар­ вегьезва. Зи фикирдалди, инсандин зегьмет чIу­гу­нин бажарагъ, алакьунар, яшар пудкъадалай алатайла, артух жезва. Тежриба, сабурлувал, уьмуьрдин уькIуь-цурудай кьил акъудиз алакьун….

Алимри тестикьарзавайвал, гъилеринни кьилин бейкарвал инсандин уьмуьр куьруь авунин себебрикай сад я.

Дж. Ам дуьз фикир я, кIвалахдик квайла, инсанди вич обществодиз герекзавайди гьиссда. Виридаз, кьуьзуь тахьана, яргъалди кIубандиз  яшамиш хьана кIанда.

Ш. Эгер инсан датIана цIийи са вуч ятIани чириз алахънаватIа, ам яргъалди кьуьзуь жедач лугьуда. Кьудкъад йисарин яшарив агакьна, тамам уьмуьр тухузвай яратмишзавайбур, гьа са вахтунда, анжах 40-50 йисара аваз, кьуьзуь хьанвайбур тIимил авач. Бахтлу кьуьзувал. Яраб ам авайди ятIа?

Дж. Ихтилат са тIимил яргъай хьиз башламишин. Зун Махачкъалада са танишдаз адан хцин мехъер тебрикиз банкетрин залдиз фин лазим тир. Мехъер кIвалахдин юкъуз кьиле физвайвиляй, са сят вахт ихтияр къачуна, зун аниз фена. Адет хьанвайвал, пул вегьена, хтун къарардиз къачуна. Залдиз гьахьна, пул вегьена, эхкъечIзавай вахтунда залдин атIа кьиляй мехъерин сагьиб зи патав ­къвезвайди акур зун адан къаршидиз фена. Адетдин тебрикар авурдалай кьулухъ мехъерин сагьибди, кIва­лахал хъфена кIанзава лагьай зи гафариз са артух яб тагана, гъиликай кьуна, зун инсанрив ацIанвай жергейрай залдин са секин пипIе авай столдихъ тухвана, анихъ ацукьнавайбурухъ эл­къве­на, зун къа­лурна, “им зи дуст я, таниш хьухь” лагьана, ви­чин мехъерин къайгъуяр тамамариз хъфена.

Столдихъ ДГУ-дин профессор Гьажи Гашаров, писатель Гьаким Къурбан, Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаш ацукьнавай. Лезгийрин пуд  чIехи къаяб — са столдихъ.

Чун чаз, гьелбетда, чизвай. Чи арада гзаф вахтунда итижлу суьгьбетар кьиле фена. Гьажи Гашарова залда музыкадин къати ванци ихтилатдиз манийвалзавайвиляй заз вичихъ галаз къецел экъе­чIун ва ихтилат давамарун теклифна. Къецел са цIувад-къад декьикьада суьгьбетар авурдалай кьулухъ чун залдиз хкаж хъхьана. И арада зун гуьзлемиш тавур вакъиадин шагьид хьана: залдиз гьахьдай гьяркьуь ракIарив агакьзавай Гьажи муаллим акур залда авай жемятдикай сифте са тIи­милбур, ахпа гьисабиз тежер кьван агьил инсанар, чеб алай чкайрилай къарагъиз, Гьажи муаллимдиз гьуьрметун яз, адан къаршидиз къвезва. За кьатIана хьи, инал зун артуханди я. Заз жув са патахъ къе-къечIун геж хьанвайди ва чIехи яшара авай профессордин патав акъвазун чи адетрив кьан тийизвайди малум хьана. И арада Гьажи муаллимди завай хабар кьуна: “Ви яхцIур йис кьванни хьанвайди яни?” Мукьвара пудкъад йис жезва лагьай зи жаваб профессордиз ван жедалди, ам элкъуьрна юкьва тунвайбуру зунни чпин арада туна. Зи гьисабрай, гьа идаз бахтлу кьуьзуьвал лугьуз жеда.

Ш. Юкьван яшара авайбуруз куьне гьихьтин теклифар гудай?

Дж. ЧIехи девлетар кIватIна, балайриз гьар нивай хьайитIани таз жедач. Веледриз, хизандиз ва мукьвабуруз жуван рикIин лап хъуьтуьл, чими чка вуч я, гьам жумартвилелди це. (Абур лайихлу тушиз хьайитIани, жуван рикIи архайинвал гьиссда).  ЧIехи яшариз акъатайла, ви патав жедайбур тек ви багърияр я.

И фикирри зи рикIел Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша Сажидин Саидгьасанован пудкъанни цIуд йисан юбилейдиз адаз кхьей ачух чарчин шиирдин цIарар гъана:

Гьикьван ялда? Жувал сагъ чан, жнаб тур,

А дуьньядиз хутахдай хам-кIараб тур.

Салар-багълар на килфетрал илитIа,

Йикъа-йикъа жуваз са къуьр хиритIа.

ЧIехи хьанва ви хтулар-балаяр,

Вахце абурув на хиве кьур шапIаяр.

Дустаризни гуда лагьай къуьрер це…

Жуван рикI алай пешедал машгъул хьун — эхь, им яргъи уьмуьрдин замин я. Юкьван яшара авайбуру чпин руьгьдин дережа хкажуниз кьетIен фикир гана кIанда. А дережадикай инсандиз духтурдикай хьиз куьмек жеда. Вуж жегьил вахтунда герек авачир крарал машгъул хьанатIа, гьам архайин кьуьзуьвилив агакьдач.

Кьуьзуьвал — им дуьньядал ваз гайи кьван тIе­биатдин савкьатар яваш-яваш вахчузвай вахт я лугьуда. Жуван рикI алайбурув а савкьатрикай хушвилелди вахкун лайихлувал я.

Ш. Сир туш, яшари инсандин хесетар дегишарунин нетижада адак  фад  хкIадай, бейкеф жедай къилихар акатзава.

Дж. И ва са жерге маса къилихар, гьа жигьетдай хъел кваз ва гзаф рахун — ибур кьуьзуьвилин чарасуз лишанар, абурухъ галаз женг чIугун гьаваян кар я. Винидихъ лагьанвай кьуьзуь жедалди “рикIин лап чими чка жуван багърийриз вахтунда це” гафарин манадин къуват яшлу касдин бейкефвилерин къуватдилай са шумуд сеферда артух я. Яшлувилиз, агьил касдиз гьуьрметна кIанда.

* * *

Ш. Зи фикирдалди, камаллувал анжах са ва я са шумуд касдин патахъай ваъ, вири патарихъай виридан къайгъу чIугун я.

Дж. Са пуд йис идалай вилик заз Дагъустандин илимдин центрадин археологидинни этнографидин институтдин профессор Амри Рзаевич Шихсаидоваз жуван хуьруькай кхьенвай шей (рукопись) кIел­на, адакай вичин фикирар лугьун тIалабунин ният авай. Яшар кьудкъадалай алатнавай, вири Кавказда машгьур, мажал авачир алимди зун кьабул­да­тIа, зи рукопись кIелиз кIан жедатIа лугьудай суалри зак секинсузвал кутунвай.

Ингье зун алимдин кабинетда ава. Адаз за гъанвай шейиниз килигдай гьяз авачирди заз аквазва. Амай крарилай артух, им пуд-кьуд юкъуз кьуд виш чин мах хьиз ваъ, фагьумлудаказ кIелна кIанзавай кар я. ГьакI ятIани, зи алахъунри нетижа гана. Профессорди, зи рукопись гъиле къачуна, ам ачухни тавуна, зав акьалтIай четин суал вугана: “Вавай чпикай кхьин тавунвай жуван хуьруьнвийриз гьикI жаваб гуз жеда? Абур вуна бейкефарзавачни?»

Ингье яшлу касдин къайгъударвални камаллувал…

Темадивай къакъатзаватIани, заз жуван ихтилат эхирдал хкиз кIанзава. Жув Дагъустандин тарихдин авторитетрикай садан, шейх Мухаммад Ярагъидин несилдин векилдин вилик акъвазнавайди заз чизвай. Амма за ихьтин суал эсиллагь гуь­зетнавачир. Зун профессордин суалди  кьве лопат­кадални эцигна. Гьа и суалди заз жуван рукописдин винел кIвалахзавай вахтара секинвал гузвачир. Заз чизвай хьи гьар гьи зи хуьруьнви хьайи­тIани, анин тарихдин ктаб гъиле кьурла, сифте нубатда вичин бубайрикай вуч кхьенватIа лагьай фикирдал къведа.

Заз амукьайди, жува гьикI фикирзаватIа, амалдарвал квачиз, эцигнавай суалдиз жува фикирзавайвал жаваб гун хьана: “Гьуьрметлу профессор, вирибур рази жедай ктаб кхьиз хьун мумкин кар туш”.

Амри Рзаевича зи рукопись кIелни авуна, лайихлу рецензияни кхьена, чапдай акъатайла, вичизни са ктаб пишкешун тIалабна.

Ш. Лезгистандин са хуьре михьи, Аллагьдин патай кьетIен пай ганвай, вирибуру вичиз гьуьрметзавай са инсан яшамиш хьана. Кьуьзуь хьана, ам больни­цада авайла, жегьил медсестрайрикай сада чина зарафатдин хъуьруьн аваз лугьуда: “Буба, ви яцIу якIуз раб яна кIанзава. Гьазур хьухь”. Михьи касди, эхь, чан руш, гьамни авуна кIанзавай кар я лагьана, вич гьазур хьун патал рушаривай са декьикьада палатадай экъечIун тIалабна. Рушар палатадиз хтайла, абуруз кроватдал лацу хунун кIаникай алукIдай шалвардин далу патай мукIратIдалди са тIуб фидай хьтин тIеквен акъудна, кьуьзуь кас кроватдал далу винелна къатканваз акуна. А касдин камаллувал, къанажагъ абурун рикIелай физвач.

Дж. Им Кьурагь райондин са дагълух хуьре хьайи кар я. Са касди декабрдин эхирра, гьавайрин къулайсуз вахтунда вичин хциз мехъер ийизва.  Мехъерин йикъан вилик акъатай пис тIурфан­ди къецел экъечIдай мумкинвал гузвачир. Къаялди яргъалди къвазвай живеди дагъдин жигъирар, рекьер михьиз агална. Яргъал хуьряй атана кIанза­вай кьавалривай мехъерик къвез хьанач. Сагьибри мехъер­ акъвазар тавун, башламишнавай межлис музыка галачиз кьиле тухун кьетIна. Вири планламишзавайвал кьиле физвай. Амма свас тухуз атай къавум­рин вилик ичкиди кьил какадарнавай сусан жегьил стха экъечIна: “Зи вах музыка галачиз гъуьлуьз фидач! Ам хендеда туш. Ахлад инай” лугьуз, къурхуяр гана. Гзафбуру, секин хьухь, лу­гьуз, ам мехъер кьулухъ чIугун тавунин патахъай тагьки­марнатIани, гададик гаф акатнач. Гьа и арада яргъал хьиз куьчедин са цлан далдадив акъваз­навай, яшлувилини зегьметди агажарнавай кьуьзек, вичин аса чиле эцягъиз-эцягъиз, кьадарсуз туьнт хьанвай гададин патав къвезва. И кар акур кIватI хьанвайбур мягьтелвилелди секин хьана, агьвалат квелди куьтягь жедатIа гуьзлемишиз акъвазна. Кьуьзуь касди, гададиз мукьва хьайила, кIватI хьанвайбурухъ элкъвена, “Я азиз хуьруьнвияр, сусан стха гьахълу я, зани адан тереф хуьз­ва, свас музыка галачиз вичин бахтлу рекьиз фин дуьз къведай кар туш” лагьа­на. Ахпа кьуьзека же­гьилар кIватI хьанвай патахъ элкъвена лагьана: “Чан жегьилар, низ а магнитафун лугьудай шей аватIа, тадиз гъваш кван инал”.

Са арадилай музыкадини кьуьлери, кап ягъу­нин гурлу ванери кIватI хьанвайбурун рикIелай сусан стхани, ада лагьай къайи гафарни  алудна.

Ингье кьуьзуь касдин акьулдин, камаллувилин къуват… Камаллу агьил инсан панагь я — яшлу касдал алукь, несят къачу, — гьавайда лугьузвайди туш.  Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.

* * *

Ш. Суьгьбетдин эхирдай боксдай дуьньядин чемпион Гьабиб Нурмегьамедован, вичин жегьилвилиз килиг тавуна, рикIиз таъсирдай гафар рикIел хкиз кIанзава: “Вун Аллагьдин патав вуч гваз физ­ватIа, гьам ви уьмуьрдин къимет я”. Ада мадни ла­гьана: “Аллагьди завай вун чемпион хьанани лагьана хабар кьадач. Вун гьихьтин хъсан крар авуна атанва лагьана хабар кьада”. Яни зурба насигьат?! Ихьтин фикирар гвай касдиз кьуьзуьвилихъай кичIе жедач… Къужа авай чкада къайда жеда.

Агьил бубаяр — камалдин абаяр; кьуьзуьда акьул­ гуда, жегьилриз насигьат жеда; кьуьзуьди кIвалин берекат я лугьуда. Акьуллу жегьиларни камаллу агьил ксар авай чкада жезвайди я.